Raam. Jaargang 1968

Nieuwe boeken

Emblemata, Handbuch zur Sinnbildkunst des XVI. und XVII. Jahrhunderts.
Door Arthur Henkel en Albrecht Schöne. J.B. Metzlerische Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1967. Kwarto, LXXI, 1098 pp. (= 2196 kolommen) met zeer veel afbeeldingen. DM. 440.-.

Een nog steeds groeiende belangstelling in alles wat met emblematiek samenhangt is waarneembaar bij amateurs en wetenschapsmensen. Dit is waarschijnlijk de hoofdreden waarom de oude drukken steeds zeldzamer in de handel voorkomen. Wat te vinden is in openbaar kunstbezit is in kaart gebracht door Mario Praz in zijn Bibliography of Emblem Books (waarvan in 1964 reeds een tweede verbeterde druk verscheen). Wel zijn reeds enige reprints verschenen alsook voor verschijning aangekondigd, maar het zijn vaak ‘missers’ omdat zij geen registers krijgen toegevoegd, die het werk toegankelijk kunnen maken juist door de nog onoverzichtelijke hoeveelheid afbeeldingen en de betekenis daarvan. Daarbij stellen de redacteuren terecht, dat de bestudering van de emblematiek zelf is aangewezen op originele drukken, getrouwe facsimiles of microfilm weergaven. Is het thema reeds vol voetangels en klemmen, de taak die de redactie zichzelf gesteld heeft, blijkt een zeer zware te zijn geweest: er is tien jaar ge-

[p. 60]

werkt aan de totstandkoming van deze ware thesaurus onder de hoede van de Academie te Göttingen. In een uitvoerige inleiding wordt de voorgeschiedenis en de geschiedenis van de emblematiek uiteengezet; de aanleidingen voor het plan van redactie worden ontvouwd alsook wordt er verantwoording afgelegd van de inhoud. Dan komt een uitvoerig overzicht over de literatuur van de emblematiek, die men onderscheidt in:

1. Bibliografieën - 2. Eigentijdse bijdragen tot de geschiedenis en theorie der emblematiek - 3. Nieuwere werken over de geschiedenis en theorie der emblematiek - 4. Kunsthistorische en cultuurhistorische literatuur - 5. Literair historische werken - 6. Iconografische lexica en andere hulpmiddelen.

Dan volgt een uitvoerige beschrijving (in 58 paginas) van de 47 geselecteerde emblemataboeken, waarvan men er 26 in zijn geheel gereproduceerd heeft. (Deze zijn verschenen in de periode 1531-1640). Als maatstaf voor het kiezen gold de invloed die een emblemata boek heeft uitgeoefend op de Emblematakunst zelf alsmede zijn relatie met de toegepaste emblematiek. Deze boeken zijn niet achter elkaar afgedrukt, maar de emblemata worden gerangschikt en verdeeld over acht categorieën t.w.:

1. Macrocosmos - 2. De vier elementen - 3. De plantenwereld - 4. De dierenwereld - 5. De mensenwereld - 6. Personificaties - 7. Mythologie - 8. Het bijbelse element. Het zijn de categorieën 2-5 en 7 die weer in onderafdelingen zijn uitgesplitst.

De sleutel voor dit lijvig handboek is het magistrale registerwerk: ‘Motto-Register’, ‘Bild-Register’ en ‘Bedeutings-Register’. Tenslotte is er een uitgebreid aanhangsel waarin opgenomen is ‘Index rerum notabilium’ op 1. de Physiologus Graecus, 2. Horapollo's Hieroglyphica en 3. Picinelli's Mundus Symbolicus.

Dit handboek zal zijn weg ongetwijfeld vinden naar kunsthistorici, literair historici, klassieke philologen en allen die belangstellen in theologie, filosofie, paedagogie, volkskunde, sociologie etc. Wanneer wij enige critische kanttekeningen maken dan is dit voornamelijk bibliografisch. Over de titelkeuze van de geraadpleegde bronnen zou men van mening kunnen verschillen en wel met name over de latere titels zoals o.a. Pers' Bellerophon. Het merg en de kern van het Handbuch wordt gevormd door de 47 uitverkoren boeken en het is begrijpelijk, dat hiervoor het bezit van Duitse bibliotheken is afgegraasd: Augsburg (2x), Berlijn (1x), Göttingen (15x), Hannover (1x), Heidelberg (3x), München (5x), Stuttgart (3x), Wolffenbüttel (15x) en Weenen (2x). Er is natuurlijk geen enkel bezwaar in te brengen tegen de gevolgde nationalistische werkwijze zolang men inderdaad de complete oorspronkelijke uitgaven aantrof. Helaas komt het voor, dat men eenvoudig mededeling doet als ‘niet bereikbaar’ of ‘niet tijdig te verkrijgen’. Gezien de voorkeur der redactie voor de oorspronkelijke bronnen doet het merkwaardig aan wanneer men van Held's vertaling van Alciatus (1567) met een incompleet exemplaar werkt, terwijl Praz toch vijf vindplaatsen citeert, waarvan één in de National Biblothek in Wenen. Zo bleek de Corrozet, 1540 editie niet bereikbaar (er ligt een exemplaar in de Bibliothèque National te Parijs), een getrouwe facsimile uitgave verscheen in 1905 bij Champion, Parijs, maar ook deze werd niet gebruikt. Van de Thronus Cupidinis wordt gezegd dat de 1e en 2e drukken niet toegankelijk waren. De Universiteitsbibliotheek Amsterdam heeft de 1e druk, terwijl de Vries (in 1899!) reeds wijst naar een tweede druk in de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag en ook één in de Unger Collectie te Amsterdam. Van Pers' Bellerophon wordt niet de meest volledige editie (1614) gebruikt; deze heeft 2 emblemen méér dan de volgende drukken. Er zijn drie exemplaren van in Nederlands openbaar bezit. De redactie

[p. 61]

beschrijft de ‘tweede druk’ maar het is een variant van de vierde druk. Dit ter toelichting van de gebruikte bronnen. Een ander bezwaar geldt de bibliografische aantekeningen hier en daar van de gebruikte drukken. Wij noemen enkele voorbeelden:

De Duitse uitgave van Boissardus 1593 is hier in privé bezit, dit mag nuttig zijn voor een tweede druk van het Handbuch. Van Cats Emblemata wordt gesteld, dat dit een zelfstandige uitgave is en de bibliografische gegevens terzake van Praz en steller dezes worden onjuist verklaard. Inderdaad is het werkje genummerd (pag. 2-91) maar de custoden zijn geletterd: (Aaa₁) Aaa₂ - Mmm (Mmm₂ Mmm₃), dus tóch geen zelfstandige uitgave.

Van Cats' Proteus telt men de paginering a.v.:

(VIII) + 35 (tatsächlich nur 33)... Blijkbaar ontbreekt één blad aan het gebruikte exemplaar, immers de juiste paginering is: (VIII) + 35... Overigens zijn alleen al in Nederland's openbaar bezit acht exemplaren te vinden.

Rest ons nog tot uitdrukking te brengen onze diepe bewondering voor wat redactioneel en typografisch tot stand werd gebracht.

John Landwehr

Bloemlezing uit het werk van Hiëronymus van Alphen.
Met inleiding en aantekeningen door Dr. P.J. Buijnsters. Zutphen, W.J. Thieme & Cie., 1967, 8^o, XIII + 149 blz., met portret, (Klassiek Letterkundig Pantheon 155-156), ingen. f 6,50.

De befaamde reeks tekstuitgaven waarin deze bloemlezing uit het werk van Van Alphen verschenen is, heeft een aanzienlijke modernisering ondergaan. Niet alleen zullen een aantal teksten uit de serie niet meer worden herdrukt, maar vele vernieuwde en nieuwe edities worden voorbereid onder redactie van Dr. W.A. Ornée en Dr. N.C.H. Wijngaards. De typografische vormgeving van tekst en omslag is eveneens gemoderniseerd, zonder avantgardistisch te zijn geworden.

Dr. Buijnsters, blijkens recente publicaties goed op de hoogte van onze literaire preromantiek, heeft de Van Alphenbloemlezing, zoals die door Dr. A.C.S. de Koe in 1920 was geredigeerd, herzien en opnieuw ingeleid. Niet alleen werd er een nieuwe keuze gemaakt, maar alle teksten werden nu geëditeerd conform de lezingen van de eerste drukken. Aan de gekozen teksten, die zowel woordverklarende als cultuur-historische toelichting hebben meegekregen, gaan een inleiding en een beknopte bibliografie vooraf.

Alvorens Van Alphens levensloop in het kort te memoreren, stelt Buijnsters de z.i. drieledige betekenis van deze auteur in het licht: als dichter, als esthetisch theoreticus en als inspirator van de bevindelijke stroming van het 19de eeuwse Reveil (op blz. III, r. 10 v.o. is 10e een kennelijke drukfout voor 19e). Zoals in het leven en denken van Jan Luyken en Rhijnvis Feith is er ook bij Van Alphen een duidelijke cesuur te onderscheiden. Deze ligt in 1767; zij werd veroorzaakt door een wending in het geestelijk leven van zijn vrienden Jan Both Hendriksen en Van de Kasteele, die hun vroegere ‘zondige’ leven afzwoeren om een bestaan te gaan leiden waarin zij, met Christus als middelaar, zouden pogen schuld te boeten. In deze geesteshouding spreken piëtistische sentimenten mee, die in de tekstuele toelichting door Buijnsters telkens worden aangewezen.

Nog in 1959 achtte Dr. Gerard Knuvelder (Handboek III, 69) de poëzie van Van Alphen slechts literair-historisch van be-

[p. 62]

lang om het neigen naar melodieuze exressie van het gevoelsleven, dat hij erin onderkende en dat hij kwalificeerde als beperkt en typisch achttiende eeuws. Buijnsters geeft in zijn Inleiding, die uiteraard ‘bewijsmateriaal’ in de bloemlezing vindt, van deze poëzie een karakteristiek waarin hij vooral de pre-romantische tweestrijd relevant acht: ‘Van al onze preromantici is hij degene, die zijn gevoelens het meest in toom heeft trachten te houden. Het lijkt soms, of zijn angst Gods eer te kort te doen hem weerhoudt om zuiver aards gerichte emoties te verwoorden.’

Hoe juist deze kenschetsing is, blijkt bij lectuur van de gedichten onmiddellijk. In zijn exposé over De ware Dichter schreef Van Alphen de veelgeciteerde uitspraak: ‘Een digter is bij mij een mensch, die, door middel der verbeelding of inwendige gewaarwording, harmonisch tot het hart spreekt.’ De afgevaardigden van de provinciale synodes der Nederlands Hervormde Kerk hebben in 1803 terecht opgemerkt, dat Van Alphen te uitsluitend tot het eigen hart had gesproken en ‘daardoor de behoefte van eene zingende gemeente uit het oog had verloren.’ In deze verbijzondering van het religieuze sentiment, in deze onopzettelijke, misschien ook door de dichter wel betreurde overgang van gemeenschapslied naar individuele zielsopenbaring ligt één der tegenstellingen vervat die het dualistische, christelijke dichterschap van Van Alphen boeiend maken.

Men kan wellicht deze poëzie niet beter kenschetsen dan door haar een ‘dialogue intérieur’ te noemen, een geladen gesprek van zijn ‘betere’ ego met de aan de aarde gebonden mens die hij in zijn persoonlijkheid niet verloochenen kon, - een dialoog die geen theoretische constructie was maar een vaak emotioneel twistgesprek. Daaruit zijn de verscheidene imperatieven te verklaren waarmee zijn gedichten even zovele malen beginnen. Het is telkens de ‘veranderde’ (= verbeterde) mens, om met Van Eedens tante Serena uit De kleine Johannes II te spreken, die zijn aardse identiteit poogt weg te praten en uit zijn bestaan te bannen, zoals in De vrolijke Reiziger:

Wijk weereldsch gewemel
Ik moet naar den hemel;
Verhinder me niet.
Weg zonden! zwijgt lusten!

Met deze imperatieven beveelt hij ook de wereld van de zuivere ziel te heersen, zoals in de aanhef van zijn Avondlied:

Gij, heerschende stilte, gebiedt ons te luistren;

of zoals in zijn Bemoediging tegen zorgvuldigheid:

Rust, mijn ziel, wat zoude u kwellen,
Of ontstellen?

of, ten slotte, in zijn Geloofs Begeerte:

Mijn Bruidegom!
Woon in mijn hart! gij zijt er wellekom.

Niet minder dan deze imperatieve stijl zijn de vele retorische vragen in deze poëzie ingegeven door sterke emotie:

Waar was ooit min zo teder?

schrijft hij in Jesus menschenliefde, en in 's Menschen lot:

Hoe, mijn ziel! zo treurig, zo verslagen;
Waarom tog bezweken voor 't verdriet?

Een ander bewijs voor de dualistische spanning waardoor deze gedichten werden geïnspireerd, kan men vinden in de veelvuldigheid waarmee werkwoorden als willen, moeten en zullen voorkomen. Ze zijn blijken van de piëtistische ascese waarmee zijn geestkracht aan zijn driftleven het zwijgen probeerde op te leggen. In de eerste drie strofen van De vrolijke Reiziger

[p. 63]

vindt men deze werkwoorden, die wil, noodzaak, verplichting aangeven, niet minder dan zes keer, in hun werking nog versterkt door de retorische stijlelementen die we al signaleerden.

Hoewel Van Alphens natuurbeeld in hoofdzaken is geboetseerd naar de modellen die de Bijbel hem voor ogen had gevoerd, ziet men reeds enkele malen in zijn dichtkunst het natuurgebeuren beeld worden van de strijdende ziel, zoals in de Stroomspiegel en in het reeds vermelde Avondlied. Zijn Klaagzang bij het graf van zijn ‘beminde egtgenoote’ is, om deze korte poëticale excursie te beëindigen, een staalkaart van formele en inhoudelijke pre-romantische kenmerken.

Er bestaat over Hiëronymus van Alphen geen wetenschappelijke biografie; die van Nepveu (1839) is verouderd, het geromantiseerde levensverhaal dat Francine Schregel-Onstein onlangs onder de titel De Ganzepen (Zaltbommel, z.j. [= 1964]) deed verschijnen, kan bezwaarlijk op die onderscheiding aanspraak maken. Nadere gegevens omtrent zijn ontwikkelingsgang, zijn milieu en vooral zijn reacties daarop zouden ons een genuanceerder kijk kunnen leveren op dit eigen-geaarde dichterschap. Als de zielsgesteldheid van de dichter diepgaander kon worden geëxploreerd en de reikwijdte van de min of meer traditioneel bepaalde, piëtistische taal nauwkeuriger kon worden afgebakend, zou bovendien duidelijk kunnen blijken, hoe een poëet zich verliezen kon in lyrische, de wereld ontstijgende bespiegelingen èn tevens pedagogische versjes voor kinderen kon schrijven, terwijl hij in zijn Verhandelingen aan zijn geest de verpozing schonk die zijn strijdende ziel hem in zijn dichtkunst niet vergunde. Wie, zoals Dr. G.W. Huygens (in de NRC van 19 augustus 1967) Van Alphen in eerste instantie wil zien als auteur van de Theorie der schoone Kunsten, sluit zich dan ook de toegang af tot het verstaan van deze door tegenstellingen gevoede poëzie.

In deze Bloemlezing, waarin overigens ook aan de bekende literair-theoretische en religieus-dogmatische prozageschriften een ruime plaats is toebedeeld, presenteert Dr. Buijnsters een ‘nieuwe’ Van Alphen, die geen groot, maar stellig een boeiend dichter genoemd kan worden, die niet zelden vanuit een problematiek spreekt, waaruit wij die van de tegenwoordige mens terugkennen. Hij verdient daarmee een blijvende plaats in dit gerestaureerde Pantheon.

Jan H. Cartens