Raam. Jaargang 1968

Correspondentie
Ichnaton

Helaas hebben Marsman en Engelman in hun verzamelbundels een aantal vroege gedichten niet willen opnemen. Zodoende zijn ze moeilijk bereikbaar, vooral als ze bv. afgedrukt waren in het tijdschrift De Gemeenschap. Dit blijkt ook weer uit de grote Engelman-Marsmanstudie (Raam 24, 1966) van Jan H. Cartens, die toch een specialist is op dit terrein.

Men wijst in verband met Marsmans gedicht ‘Ichnaton’ steeds op ‘Amenophis IV’ van J. Engelman. Merkwaardig is het nu, dat men daarbij nooit betrekt, de dichter blijkbaar zelf ook niet, (zie de voetnoot in het artikel van J. Cartens, Raam 24, blz. 36) het gedicht ‘Ichnaton’ van Jan Engelman uit het zoëven genoemde tijdschrift De Gemeenschap 1926, no 6, juni, blz. 179. Het is gepubliceerd in dezelfde jaargang als Marsmans zeer bekende gedicht van dezelfde naam, maar.. enkele maanden van te voren! (Het staat daar onmiddellijk na Marsmans ‘Les soldats de Dieu’.)

Engelman zou dus Marsman hebben kunnen ‘beïnvloeden’, al neemt men gewoonlijk aan, dat de ‘beïnvloeding’ in de omgekeerde richting is gegaan. K. Meeuwesse spreekt in D.W. en B., 1950, op blz. 307 van het ‘Marsmaniaans “belaste” Raymond Radiguet’ en op blz. 308 heet het: ‘Engelman (heeft) vermoedelijk eerder nadeel dan voordeel ondervonden van zijn geestelijk verkeer met Marsman. Het blijft een merkwaardig feit, dat een zo rasecht dichter zó moeilijk tot ontwikkeling kwam.’

Jan H. Cartens schrijft op bladzijde 35 van zijn aangehaalde studie: ‘In Engelmans “Amenophis IV” vinden we wel weer flarden van Marsmans taalgebruik en poëtische enscenering.’ Duidelijk laat Cartens iets hogerop het gedicht Ichnaton van Jan Engelman buiten beschouwing als hij zegt: ‘Deze figuur uit de oudheid is in 1926 door beide dichters in hun poëzie opgeroepen.’ Anders had hij kunnen toevoegen: en door Engelman tweemaal.

Engelmans ‘Ichnaton’ schijnt beslist in de vergetelheid te zijn geraakt.

Het gedicht van Marsman is meer kosmisch beeldend en meer visionair als de ‘Ichna-

[p. 63]

ton’ van Engelman, dat misschien geïnspireerd is door een afbeelding van de Egyptische vorst, blijkens versregels als

‘Wild en verstorven als het duinzand is dit oud gezicht:......’
......
‘De mond is van bedwongen lust als een te rijpe vrucht gespleten
zijn oogen hebben gelukzaligheid herkend
en boven de brauwen
tot een doorploegd geduld......’

Marsman laat de uiterlijk-lichamelijke kwaliteiten van Ichnaton volkomen buiten beschouwing, hij roept alleen een vage, heroïsche gestalte op. Engelman maakt hem meer menselijk en brengt ook een erotisch element aan in zijn visie op de ‘smalle knaap onder de Pharaonen’:

‘zijn hart was als het onze een uitgewoonde kamer:

daar hebben wij bemind -’

en verderop:

‘De mond is van bedwongen lust’

Marsmans gedicht heeft ook al enige elementen die naar zijn z.g. mortalisme wijzen: ‘de zieke rank’...... ‘sloeg...... wankelend van zijn laag zenith naar de horizon’; ‘zo stierf de smalle knaap.’ Bij Engelman lijkt de dood van het ‘aan alles lijdend’ kind eerder een soort opstanding uit de ellende des levens:

‘heeft hij zich, overmand en plotseling verrijkt,
aan smartelijk en zalig licht hergeven.’
......
‘......maar als een blinkend schild geheven
bouwt God zijn bovenaardse tent
op witte heuvels, in een glas van eeuwig leven.’

Volgens mij heeft het gedicht van Marsman meer vaart en vormt het een organische eenheid, terwijl dat van zijn vriend moeizaam voortgaat in soms lange, weinig ritmische versregels, en enigszins verbrokkeld van compositie is.

Het gedicht ‘Amenophis IV’ lijkt me iets beter gelukt, hoewel de taal nogal retorisch is. De aanhef: ‘Een boek vol strenge beelden.’, zou kunnen bevestigen wat ik boven zei over de laatste inspiratiebron van zijn ‘Ichnaton’. Ook hier is de voorstelling van de Aton-aanbidder meer menselijk:

‘Dit is Amenophis: twee harde jongenshanden
gesneden - biddend - uit het wild azuur,......’

Het slot neemt evenals in Ichnaton een erotische wending:

‘Hij zweeg en sloot zijn smalle armen
om Nefretete, die hij bevend heeft gekust:......’

[p. 64]

Ook dit gedicht bereikt naar mijn smaak niet de hoogte van Marsmans ‘Ichnaton’.

G. Knuvelder en A. v. Duinkerken hebben gewezen op de verwantschap tot woordovereenkomst toe tussen Marsman en Adr. Roland Holst. Voor zover ik me herinner is er echter nog nooit expliciet gewezen op de gelijkenis van de twee volgende passages:

(ik denk aan)
steden en tronen die niet meer bestaan,
aan koningen, die uit een westwaarts vluchten
omzagen naar een brandgloed in de luchten.
die boven 't onheil uitwaait en verdwijnt,
aan het teloorgaan, vreemd, gelijk de wolken
en spoorloos, van de droom bevlogen wolken,
aan der werelden eind -

Uit: ‘Najaar’, De Wilde Kim, 1925.

Adr. Roland Holst.

eeuwen en koningen,
wien het zwaard uit de handen sloeg en
horden, die de vluchtende legerbenden
in een weerlicht over de grenzen sloegen,
allen zijn,
in een tijdeloos staren de ruimte verstenend
sneuvelend over de westlijke heuvlen verdwenen,
spoorloos en zonder naam.

Uit: ‘Ichnaton’, Paradise Regained, 1926.

H. Marsman.

Behalve de gecursiveerde woorden valt ook op het ritme van ‘eeuwen en koningen’ dat mij een repliek lijkt van ‘steden en tronen’ bij Holst, en eenzelfde verhouding voel ik ook in ‘spoorloos en zonder naam’ en ‘puinen, de wilde maan’, beide als zware afsluiting van een strofe. Maar in het eerste geval zijn ook de vocalen gelijk.

Het ‘weerlicht’ vinden we in het eerste gedicht terug als ‘brandgloed in de luchten’, terwijl ‘grenzen’ ongeveer beantwoordt aan ‘der werelden eind’.

Het woord ‘horden’ bij Marsman treffen we niet aan in het fragment uit ‘Najaar’, maar is bekend als behorend bij het Holstiaans idioom.

Ten slotte heeft ‘verdwenen’ niet alleen woordovereenkomst met ‘verdwijnt’, maar het betekent ook bijna hetzelfde als ‘niet meer bestaan’ uit de eerste regel van Adr. Roland Holst.

Het woord ‘invloed’ is gevaarlijk in literair-theoretische zin, maar sommige dichters schijnen toch een bijzonder soort affiniteit tot elkaar te hebben.

F.K.M. Mars