Raam. Jaargang 1968

[p. 1]

[Nummer 42]

Journaal

De naam is alles

Men komt ook heel veel over kunst te weten door er niet naar te kijken, door geen boeken te lezen en geen theaters te bezoeken, door alleen maar de mensen die dat allemaal wèl doen te observeren. Een opmerkelijk verschil tussen vroeger en nu wordt men dan gewaar: de mensen worden niet meer boos om kunst. Wie gooit er nog rotte eieren naar Bruno Maderna of overtollige vruchten naar de troep van Kees van Iersel? en dat is dan het alleravantgardste. Wel zijn er een aantal achterlopers die de brievenrubriek van het ochtendblad vullen, die doen onder directie van het ochtendblad nog gekwetst. Maar het is met deze lui als wanneer een senator of kamerlid boos wordt: het is

[p. 2]

eigenlijk eerder bezorgdheid, bij die brievenschrijvers minder op zijn plaats dan bij bestuurderen. Senatoren en kamerleden dienen te spreken ter stuiting van het zedenverval dat de wetgever nu eenmaal q.q. ter harte moet gaan en dat, althans nog gedurende deze zittingsperiode van het parlement, geschaad wordt door homofilie, bloot en dronkenschap. Maar om kunstwerken boos worden, omdat die als kunst niet goed gedáán zouden zijn, dat is er niet meer bij. Mogelijk betekent dat een landelijk stijging van artistiek peil. Mogelijk een verrassende aanwas van democratische dulding. Mogelijk ook complete conformatie van alle artiesten aan de gemene burgerman. Merkwaardig is het alleszins. Treurig ook, geloof ik. Het meest treurige is niet eens, dat bij zulke onaandoenlijkheid van het publiek de artiest de mogelijkheid tot tergen en uitdagen wordt ontnomen, met vindingrijkheid en volharding moet daar wat aan te doen zijn, noch is het treurigste dat aan de wereld in het algemeen alle provoducatie dreigt te ontsnappen, want d'rum zou het ons nog sehr wohl kunnen zijn in der welt, maar treurig is, mij althans stemt het tot treurigheid, dat men grondig gaat twijfelen aan zeg het buitenwerelds, of zeg het geschonken, of zeg het oorsprong en oorspronkelijkheid openbarend karakter van kunst. Er wordt met die ‘verheven’ opvatting van wat kunst zou zijn, vandaag gespot. Maar wat is kunst dan anders? Wat anders overblijft, schijnt alleen makelij. Maken dat gepland en vervolgens uitgevoerd kan worden. Een teken dat we die kant uitgaan, is mogelijk de spot van een of andere museale catalogusinleider, die al degenen op de hak neemt die van kunst verhoging van hun polsslag verwachten. Een duidelijker teken is de manier waarop vandaag nieuwe kunststijlen aan hun namen komen. ‘De historische ondervinding leert, dat de eerste invoering van een stijl gewoonlijk met gelach wordt begroet door de menigte, welke zich nog niet in de nieuwe manieren en hulpmiddelen heeft weten te voegen, en dus als ijdelen woordval beschouwt, wat in waarheid de passende vorm is, voor wat een jonger geslacht heeft te brengen aan sentimenten en gedachten bij den gegaêrden schat des vroegeren tijds.’ We lezen Willem Kloos: Over het wezen der poëzie. Veertien jaar literatuurgeschiedenis, 1894. Omdat de gewenste stijl ook de gewenste is, gaat hij ervan uit, dat het zo hóórt, dat mensen boos worden bij een nieuwe, als ijdel te duchten woordval. Dat hij gelijk heeft, wordt bevestigd door de historie, die als oorsprong van zoveel stijlnamen een scheldwoord aanwijst. Gothiek, manierisme, barok, en impressionisme, fauvisme, kubisme zijn de befaamdste voorbeelden. De komiekste kunstnaam: dada, is door de artiesten zelf gekozen, welbewust, hij was dan ook mee bedoeld als agressieve daad tégen alle kunst. Na WO II is geen enkele stijl gedoopt door een naamgevend woeden, alles stamt uit overleg en program. Pop en op, zero en epo, minimal art, ABC-art, hard edge, nouveau realisme, expressionistisch en geometrische abstractie, het zijn serieuze namen die serieuze plannen aanduiden en serieuze executanten. De vaak gesignaleerde snelle wisseling van stijl schijnt een gevolg van gewoon ook de opzet om snel van stijl te wisselen. Die snelheid wordt bevorderd doordat tegelijk met het product de merknaam op het artikel verschijnt. Verwarring is dan van meet af uitgesloten. Het werk zegt, zo niet zelf, dan toch middels de stijlnaam, wat het wil. Vaak wordt het alléén door de stijlnaam gezegd. Op til is, en al dichtbij, de tijd dat we de werken kunnen missen, dan hebben we alleen nog namen van stijlen die evenzoveel definities zijn van verzinbare mogelijkheden. Daar wordt niemand boos om. Benieuwd naar het ras dat er gelukkig door wordt.

L.T.

[p. 3]

Het standpunt

Toen ik ze waardeloos had geoordeeld en aan het verscheuren van het papier begon, wilde ik niet bot zijn voor de slager of kruidenier die de drukkosten had willen doen uitgaan voor de baat van de schouderkarbonade. Ik bleek een pamflet van de Zuidmolukkers opengevouwen te hebben. EEN APPèL van de Zuid-Molukkers AAN HET NEDERLANDSE VOLK staat er in beschuldigend rood boven. In de tekst wordt herinnerd aan de soevereiniteitsoverdracht van 27 december 1949 met de bedoeling te wijzen op de onvrijheid van Zuidmolukkers en Papoea's. ‘30.000 Zuid Molukkers leven thans als ballingen in Nederland’; schrijven de vertegenwoordigers van de imaginaire ‘Republiek Zuid-Molukken’.

Pijnlijk wordt de tekst wanneer hij een parallel trekt met een jong verleden: ‘Toen Hitler Uw land bij zijn Germaanse staat inlijfde, bleef U er zich vijf jaren lang tegen verzetten. Uw bondgenoten kwamen U te hulp!

In ons verzet en strijd tegen Sukarno liet Nederland ons alleen, kwam de gegeven garanties niet na. Uw Regering miste de zedelijke moed Sukarno op zijn plichten te wijzen. Wij eisten geen gewapend optreden tegen deze Javaanse overheerser. Het minste wat Uw Regering had kunnen doen was de zedelijke moed op te brengen en haar ERKENNING geven aan de Republiek Zuid Molukken.

(....)Er wordt in de Zuid Molukken en in het bijzonder op Ceram nog heftige tegenstand geboden.

Intussen helpt Nederland mee om de Javaanse overheersing in stand te houden door financiële hulp en garanties!’

Wat hebben mijn stad- en landgenoten gedaan toen zij dit appèl in de brievenbus vonden? Ik denk dat zij in drie groeperingen ondergebracht kunnen worden.

Vooreerst zijn daar de inferieuren. Zij die het pamflet een moment bekijken en het meteen opvouwen of ineenfrommelen omdat ze tot geen prijs in hun goed geïnstalleerde leven gestoord willen worden. Zij zijn de mosselen in de wereldpolitiek. Hun schelpen gaan alleen open als er eigen plankton mee gemoeid is.

De tweede groep wordt gevormd door diegenen die het appèl wel lezen. Sommigen van hen zijn snel klaar met hun standpunt: belachelijk die Zuidmolukkers! Zo'n miniatuurstaat is immers niet te handhaven in de nabijheid van een grote republiek die de zelfstandigheid nog jeukt in de vingers. Gezond verstand gebruiken. Hier blijven. En niet zeuren.

Van dezelfde tweede groep reageert een ànder deel positief op het appèl. De ethiek van deze lezers beslist dat ieder volk recht heeft op een zelf gekozen regeringsvorm, op vrijheid, op het spreken van de eigen taal. Zij stemmen voor de volgelingen van de vermoorde Soumokil, voor de Papoea's en tegen het kolonialisme van Soeharto. Een ethische en vruchteloze kreet.

Nederlanders die bereid zijn de Zuidmolukkers de hand te reiken, zijn daarom nog niet van zins deze voor hen in het vuur te steken. De onrechten in deze wereld zijn zeer vele en hoe zou men weten welk onrecht het eerst en het hardst dient bestreden? Hoofd, hart en handen zijn al zo nodig voor het eigen bestaan en voor dat van diegenen voor wie men de verantwoordelijkheid mede op zich genomen heeft. Het arme hoofd schiet daarvoor soms al tekort. Desondanks stemmen deze Nederlanders - ruime hart op de rechte plaats - onbetwistbaar vóór als de vrijheid van een volk in het geding is. Zij durven kleur te bekennen in de wereldpolitiek. Had u anders verwacht? Zij laten vermetel de papieren vlinders van hun Oordeel op. Die elegante manoeuvre geeft hun rust. Wellicht storten zij zelfs een bedrag op het gironummer van het Fonds Nasional Maluku. Die postduif schaft ze gemoedsrust. Keert het girostrookje terug, dan is dat allerminst een boemerang, maar

[p. 4]

het palmtakje waarmee voor de tweede keer een aangename vrede wordt veroorzaakt in het gemoed van de girohouder.

De derde kategorie is die van de ‘geëngageerden’. Het is de kleinste en sympathiekste groep. Ze bestaat uit multatulianen: slechte gehoorzamers in een ambtenaarlijk bestel maar goede verzetsmannen. Zij identificeren zich met het probleem en vechten met de moed van Havelaar. Wanneer zij ten slotte in de realiteit even weinig sukses mochten boeken, zijn zij daarom geen mindere vrijheidshelden. Het stemt bedroefd te bedenken dat de selekte, derde groep het appèl waarschijnlijk nooit zal lezen: die er deel van uitmaken hebben zich allang op een verre voorpost ingezet voor de ontwikkelingshulp.

Betekent dit dat ik de goede wil, de beperkte bereidheid van de geëngageerden verwerp? Ben ik gekant tegen het innemen van welk standpunt dan ook? Het een noch het ander. Maar ik betwijfel of ik met mijn standpunt de wereld vooruit help. Wat richten zelfs miljoenen humane standpunten uit? Maar wel dit: ze verleiden de verkondigers ervan tot een valse rust Het feit dat men een oordeel gevormd heeft over een probleem suggereert sussend maar ten onrechte dat men op dit probleem een greep zou hebben. Het oordeel, eenmaal uitgesproken, staat toe zich van de problematiek te distanciëren. Een oordeel bevriest het probleem. Het maakt daarenboven de beoordelaars vrij voor eigen interessen, voor eigen belang. Kortom, zei Mr. Micawber, voor zichzelf. Hetgeen hun geenszins onwelkom is.

J.B.

Insert old blades here

In Z. Afrika verboden auteurs: James Alldridge, James Baldwin, Brendan Behan, Saul Bellow, Erskine Caldwell, Fjodor Dostojewski, James Farrell, William Faulkner, Maxim Gorki, Thomas Hardy, Ernest Hemingway, James Joyce, Jack Kerouac, D.H. Lawrence, Norman Mailer, Karl Marx, Guy de Maupassant, Henry Miller, Alberto Moravia, John O'Hara, Bertrand Russell, Jean-Paul Sartre, Arthur Schnitzler, John Steinbeck, William Styron, Leo Tolstoj, Tennessee Williams, Emile Zola.

*

Nederlands surrealisme: ‘Joris Haman was een braaf man: hij had nooit met valse sleutels in de schaduwen van de nacht gezworven; had nooit kleine kinderen op straat gezegd, dat hun oorbelletjes los zaten,...’ (W. Paap, Vincent Haman).

*

Bij de aanleg van het KL Buchenwald, nabij Weimar, werd een in de gehele omtrek als zodanig bekende ‘Goethe Eiche’ piëteitsvol ontzien en, bij de SS-ontginningswerkzaamheden, tot centrum van het kamp gemaakt.

*

Schrijvers, èn zij die het nooit geworden zijn, weten, dat tot de mooiste van hun leven de ogenblikken behoren, die aan het schrijven voorafgaan, en die zich tot het schrijven dat daar al dan niet op volgde, verhouden als erotiek zich verhoudt tot sexualiteit.

*

Daarin draagt de roman misschien zijn steentje bij tot de Aufklärung, waarvan hij de esthetische parallel is: in het inbouwen van lyriek, het indammen, vastsnoeren, verklaren van lyrische uitspattingen, die onverklaard niets zouden doen

[p. 5]

dan menselijke onvrijheid blind beklemtonen. Keerzijde van deze legitimatieplicht met betrekking tot het al te persoonlijke, waaraan men zich als romanschrijver onderwerpt, is de onvrijheid van wie niets onhelder mag laten. Daaruit volgt, nu, de onmogelijkheid van de roman: in een maatschappij, wier principe onhelderheid is, de ondoorzichtigheid van maatschappelijke relaties, spiegelt de roman een helderheid voor, die hij alleen intern kan legitimeren, niet ten opzichte, en ten overstaan van die maatschappij, en de roman wordt, als de suggestie van een irreële, pure roman-helderheid, leugenachtig. En elke literaire kritiek, die zich, a-maatschappelijk, tot interne analyse beperkt, sanktioneert impliciet deze leugenachtigheid.

*

Misschien bestaat er een heimelijke dialectiek van de domesticatie, die er zorg voor draagt dat in typisch dienstverlenende sectoren de domesticatie om kan slaan in iets anders? Met andere woorden: de grootste, meest vervaarlijke hoeren leven in huwelijkse staat in Doetinchem, en in de warme buurten van Amsterdam en 's Gravenhage viert puritanisme hoogtij. De meisjes van plezier, dat hun door getrouwde dames wordt misgund, hunkeren naar de echtverbintenissen waar deze laatsten de buik vol van hebben.

*

Inslaande titels zijn zo zeldzaam als vallende sterren aan een nachtelijke hemel, die men op vallende sterren monstert.

*

Waarom zijn fijnproevers, - minnaars van stinkende kazen en van infernale vleesgerechten -, veelal lelijke mensen? Omdat zij lijden, omdat deze gespleten figuren in onmin leven met hun zintuigen, hun smaakpapillen, hun digestieve apparaat. Fijnproevers zijn masochisten: ‘vies’ en ‘lekker’ vallen samen in hun van zelfkwelling vertrokken bek.

*

Naar mijn bed neem ik gewoonlijk zóveel verschillende en uiteenlopende boeken mee, dat ik, eenmaal erin, niet verder kom dan de verbazing over het aantal vàn die boeken, en de uiteenlopendheid van de gebieden die zij bestrijken. Slaap komt vóór en voorkomt universaliteit: die komt morgenvroeg.

*

Alleen in het leven van anderen is systematiek te ontdekken.

*

Er zijn straten, die er uitzien, alsof er een wielrenner in is geboren.

*

Men moet z'n leven zo inrichten, - inzoverre van ‘inrichten’ nog gesproken kan worden, want het ‘Haus des Seins’ is een gemeubileerd huurhuis -, dat het geluk erin onmogelijk door horoskopen kan zijn voorspeld.

*

Zoals in primitieve gemeenschappen diegene als de meest machtige geldt, die het meest eet, zo droomt zelfs hij, wiens ambities overdag, bij het schrijven, niet verdergaan dan een bescheiden geplastificeerd bandje, 's nachts van datzelfde boek als van een volumineuze knots.

M.v.N.