Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2008

[p. 187]

De uitvinding van de poëzie in middeleeuws Zuid-Frankrijk
Hedzer Uulders

Naar aanleiding van: Paul Verhuyck, De echte troubadours. De dichters die de wereld veranderden. Vianen-Antwerpen: The House of Books, 2008. ISBN 9789044320657. Prijs: €19,90.

Ruim vijftig jaar na de laatste Nederlandstalige geschiedenis van de Occitaanse (of Provençaalse) literatuur is Verhuycks boek een welkom initiatief.¹ Vanaf de titel is de intentie duidelijk: het schetsen van de interessante poëzie die achter de vaak gebruikte, maar slecht begrepen term ‘troubadour’ in werkelijkheid schuilgaat. Het resultaat is een fris overzicht van de troubadourlyriek, dat zeer geschikt is voor het beoogde publiek. Daarbij vormt het boek ook een bruikbare inleiding voor wie kennis wil nemen of studie wil maken van de hoofse poëzie in de Nederlanden, die via de Noord-Franse trouvères op de troubadours teruggaat.

In het eerste deel (‘Troubadours, liefde en poëzie’) passeert een aantal basisbegrippen uit de Occitaanse letterkunde van de middeleeuwen de revue: de Occitaanse taal, het verschil tussen troubadour (‘dichter’) en jongleur (‘performer’), de handschriftelijke overlevering, de muziek bij de teksten, de feodale achtergronden, de hoofse liefde en de verschillende theorieën over de oorsprong van dit verschijnsel, de poëtica en literaire genres van de troubadours en de kruistocht tegen de Katharen (1208-1255), die het einde van de troubadourlyriek inluidt. In het tweede deel (‘De troubadours’) worden, volgens de traditionele indeling in drie generaties (vóór 1150, 1150-1200, 1200-1250), negenentwintig van de belangrijkste of meest opvallende troubadours behandeld, van Guilhem IX tot Cerveri de Girona. Van vrijwel iedere auteur volgt, na een biografische schets en een korte beschrijving van zijn poëzie, één of meerdere gedichten in de originele tekst met Nederlandse vertaling. Het derde en laatste deel (‘In de marge’) behandelt een aantal randverschijnselen bij de poëzie van de troubadours: de obscene teksten, de (goeddeels hypothetische) relatie tussen de Occitaanse letterkunde en de Arthurverhalen, de verhalende en didactische werken in het Occitaans, de oprichting van de Consistori del Gai Saber in Toulouse in de veertiende eeuw, de Europese verspreiding van de troubadourlyriek (in Noord-Frankrijk, Spanje en Portugal, Italië, Engeland, Duitsland en Oostenrijk en de Nederlanden), de doorwerking van deze poëzie tot op heden, de geschiedenis van de Occitanistiek en de mythevorming rond de Katharen. Een begrippenlijst en beknopte bibliografie sluiten het geheel af.

Het boek belicht de dichtkunst van de troubadours in al haar vormen, genres en registers, van de klassieke liefdesliederen van Bernard de Ventadour tot de hermetische trobar clus van Arnaut Daniel. De auteur hanteert daarbij een brede oriëntatie, die onder meer naar voren komt in de voortdurende uitstapjes naar andere auteurs, talen en literaturen (met namen als Molière, Lodewijk van Deyssel en Bob Dylan). Hij toont zich bovendien niet alleen goed op de hoogte van de oudere studies op het gebied van de Occitaanse taal- en letterkunde (Nelli, Jeanroy, Bec), maar legt ook recentere interpretaties voor (Jaeger) en raakt daarnaast aan enkele belangrijke aspecten uit de geschiedenis van het vakgebied. De cultuurhistorische achtergronden van de troubadourlyriek worden gaandeweg regelmatig toegelicht in informatieve inzetjes. Het geheel wordt nog levendiger en tastbaarder door de toevoeging van een kaartje van het Occitaanse taalgebied en een serie afbeeldingen in kleur van de besproken dichters, afkomstig uit de handschriften die hun poëzie bevatten. Maar het sterkste punt van Verhuycks werk is ongetwijfeld de bloemlezing uit de troubadourlyriek die het biedt: deze

1 De meest recente Nederlandstalige geschiedenis van de Occitaanse literatuur is strikt genomen die van Sneyders de Vogel uit 1951. Wel verscheen in 1967 een Nederlandse vertaling van Les troubadours van H.I. Marrou (Henri Davenson) en in 1987 publiceerde Ernst van Altena een bloemlezing uit de troubadourlyriek in Nederlandse rijmvertaling. De recente bundel middeleeuwse poëzie in Nederlandse vertaling van Gerritsen en Wilmink (2000) bevat ook enkele Occitaanse teksten. Overigens waren vóór Sneyders de Vogel al twee andere Nederlandstalige boekjes over de troubadours verschenen: dat van Perk uit 1887 en dat van Salverda de Grave uit 1917 (tweede druk 1925). Verhuycks boek is daarmee het vierde Nederlandstalige werk op dit gebied (en niet het tweede, zoals verondersteld in het Voorwoord).

[p. 188]

geeft het Nederlandstalige publiek de mogelijkheid niet alleen kennis te nemen van een belangrijk aantal, deels voor het eerst in het Nederlands vertaalde troubadours, maar ook zich daarbij een idee te vormen van het middeleeuwse Occitaans. Door al deze aspecten komt de poëzie van de troubadours heel duidelijk naar voren als een belangrijk en opmerkelijk verschijnsel, dat tot ver buiten Zuid-Frankrijk en tot ver na de middeleeuwen invloed heeft gehad.

De liederen in de bloemlezing worden vaak naar de wat oudere edities geciteerd, hetgeen een traditionelere bladspiegel oplevert dan die van de modernere tekstuitgaven. Dit is echter wel consequent gedaan, zodat het Occitaans er overal hetzelfde uitziet. Het is meestal niet duidelijk welke editie de auteur heeft gevolgd. Dat is voor het beoogde doel van het boek ook niet direct noodzakelijk, maar op enkele plaatsen gaan citaten wel vergezeld van een referentie aan de gebruikte editie (bijvoorbeeld p. 69, 91, 113, 122, 123), zodat een wat inconsequent beeld ontstaat. In een enkel geval (p. 26, maar ook p. 203) is het onduidelijk om wat voor tekst het gaat; in één voetnoot (p. 60) lijkt informatie te ontbreken. De teksten zijn niet voorzien van regelnummers en vertonen naast enkele technische oneffenheden een aantal onvolmaaktheden (bijvoorbeeld p. 46: Blaie in plaats van Blaia; p. 90: flohs i.p.v. folhs; p. 94: une i.p.v. una; p. 95: qu'im i.p.v. qui'm; p. 109: vo i.p.v. vos; qui'ai i.p.v. qu'ai; queu'm i.p.v. que'm (of qu'eu'm); p. 111: lauzergier i.p.v. lauzengier, p. 127: menta i.p.v. mante; p. 130: se i.p.v. sa). Het gaat uiteraard om details, die hier en daar echter wel verwarrend kunnen zijn voor de niet-specialist tot wie het boek zich richt.

De vertalingen zijn over het algemeen correct, goed leesbaar en verhelderend. Ze bevatten slechts een enkele fout en zijn af en toe hooguit wat (te) vrij. Zo betekent op p. 82 het zelfstandig naamwoord precs uit de laatste strofe van Quan vei la lauzeta mover van Bernard de Ventadour niet ‘verdienste’ (pretz), maar ‘(smeek)bede’. In de vertalingen van de trobairitz van Die en van Anduze (p. 109-12) wordt (met opzet?) de aanspreekvorm van de geliefde vos (‘u’) zowel met ‘u’ als ‘jij’ vertaald, in het eerste geval echter inconsequent binnen één lied. De vertaling van het tweede vers van de laatste strofe van de planh van Gaucelm Faidit op de dood van Richard Leeuwenhart (p. 138) doet geen recht aan het Occitaans, dat hier twee verleden tijden heeft. De betekenis is: ‘in het verleden is er nooit iemand geweest als hij, en ook in de toekomst zal er niet zo iemand zijn’. In de razo bij Kalenda Maia van Raimbaut de Vaqueiras (p. 140-141) zou het correcter zijn un pauc de temps te vertalen met ‘korte tijd’ dan met ‘in korte tijd’, wat een proces aangeeft in plaats van een toestand. De vertaling van het laatste vers van de derde strofe uit Uc de Saint-Circs Tres enemics e dos mals seignors ai (p. 156) is weinig bevredigend. In lijn met de Franse vertaling bij de teksteditie zou een betere vertaling zijn: ‘en op al diegenen aan wie ik goeds over u hoor vertellen’. Op p. 159 is de vertaling van het vijfde vers van de eerste strofe van No'm meraveill si'l marit son gilos van Sordello niet duidelijk. De werkwoordsvorm blasm' is een aanvoegende wijs; de juiste vertaling is: ‘dus moet men niemand die zich over mij beklaagt, verwijten maken’.

Occitaanse namen of termen leveren hier en daar wat problemen op. Zo is de Occitaanse naam voor het Zuid-Franse Orange natuurlijk Aurenga en niet ‘Aurenza’ (p. 88); met de troubadour ‘Raimon de Vaqueiras’ (p. 185) zal Raimbaut de Vaquieras worden bedoeld. De namen van genres die niet in de Nederlandse literatuur voorkomen, zijn logischerwijs lastig te vertalen en vormen soms een grammaticaal probleem. Is het de vida (want la vida in het Occitaans) of het vida (want het leven in het Nederlands)? De genres canso en tenso geven hetzelfde probleem, dat niet altijd consequent wordt opgelost. In de begrippenlijst achter in het boek wekt de vertaling van domnei met ‘aspirant-minnaar’ enige verbazing; de als tweede genoemde betekenis (‘hofmakerij’) is de juiste.

Naast kanttekeningen bij de teksten en vertalingen zijn er bovendien enkele inhoudelijke op- of aanmerkingen te plaatsen. Zo was de (nuttige) uitweiding over de Katharen (p. 27-32) wellicht meer op haar plaats geweest aan het eind van het eerste deel dan midden in de uitleg van het verschijnsel ‘hoofse liefde’. Op p. 37 bevreemdt de vergelijking tussen het ‘arme’ lexicon van Bernard de Ventadour en het ‘rijke’ van Chrétien de Troyes enigszins: de eerste heeft immers uitsluitend liederen nagelaten, de tweede op twee liederen na alleen romans. Bij de dansliederen (p. 44) wordt ook het genre van de reverdie (meilied) genoemd, dat echter meer thuishoort in de Oudfranse dan in de Occitaanse

[p. 189]

literatuur; daarentegen ontbreekt hier het latere, maar niet onbelangrijke genre van de dansa. Het waarom van het bestaan van de metaliteratuur van de vidas en razos wordt op p. 45-46 enigszins in het midden gelaten: ze dienden waarschijnlijk als ‘inleiding op de troubadours’ voor een nieuw (namelijk: Italiaans) publiek. Bij de receptie van de troubadourlyriek in de Nederlanden (p. 192-194) was het interessant geweest niet alleen Veldeke te noemen, maar ook hertog Jan van Brabant, de Guilhem IX van de Nederlandse letterkunde. Aan de lijst met Occitaanse termen hadden nog enkele begrippen toegevoegd mogen worden: zo ontbreken genres als het descort, de salut d'amor en het ensenhamen, die, hoewel marginaal, belangrijker zijn dan genres als de serenade en de gab, die wel worden genoemd. Ten slotte ontbreekt in de bibliografie een belangrijk hedendaags instrument bij de bestudering van de troubadourpoëzie: de Concordance de l'Occitan Médiéval op cd-rom.

Afgezien van deze kanttekeningen is Verhuycks werk echter vooral precies datgene wat het wil zijn: een beknopte, maar veelzijdige en complete inleiding op de troubadourlyriek, die niet alleen goede diensten zal bewijzen aan de beginnende student (van één van de) Romaanse talen, maar aan iedereen die geïnteresseerd is in deze essentiële, maar veelal onbekende beginperiode van de Europese literatuur.

Adres van de auteur. Università degli Studi di Padova, Dipartimento di Romanistica, Palazzo Maldura, Via Beato Pellegrino 1, 35137 Padua, Italië; [e-mail]

Bibliografie

Davenson, Henri, De troubadours. Utrecht-Antwerpen: Het Spectrum, 1967.

Gerritsen, W.P., & Willem Wilmink, Lyrische lente. Liederen en gedichten uit het middeleeuwse Europa. Amsterdam: Bert Bakker, 2000.

Perk, M.A., De troubadours. Amsterdam: A. Rössing, 1887.

Salverda de Grave, J.J., De troubadours. Leiden: A.W. Sijthoff 1917, 2^e druk 1925.

Sneyders de Vogel, K., Geschiedenis der Provençaalse letterkunde Den Haag: Servire, 1951.

Van Altena, Ernst, Daar ik tot zang word aangespoord. Occitaanse troubadours 1100-1300. Baarn: Ambo, 1987.