Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2007

[p. 5]

‘Ende sie worden zeer verwondert diet seghen’
Het wonderbaarlijke in de biografieën van de moderne devoten
Katrien Heene^*

Hoer en weren niet allene ghehoersam die menschen, meer oeck die onrelike dijren als die katten. Hoer waert ghesecht dat die katte die rotten plach toe eten ende dat sie daer al sieck van waert. Doe verboet siet der katten dat sie die rotten niet meer eten en solde, meer sie solde sie hoer brenghen. Die katte was ghehoersam ende en atter niet meer, meer brachte sie int reuenter ende lede sie op maters stede, daer sie toe sitten plach ende dat niet allene rotten, meer oeck molle. Op een ander tijt quam ene katte int capittel huues doe men capittel hielt, ende sie was lutruchtich mit mewen. Soe sede onse eerwerdighe mater eers manlick: ‘Hoe leet die voelle katte? Soe iaghet sie rot wt.’ Doe quam die katte op die matte ende ghenck daer langhes voer hoer liggen op die matte, recht of sie hoer sculdich gaf. Doe hiet hoer mater rot wt ghaen. Doe stont sie op ende ghenck wt ende was ghehoersam ende sie worden zeer verwondert diet seghen (hsDV, f. 200v-201r¹).

Niet alleen mensen waren onze eerwaarde mater gehoorzaam maar ook redeloze dieren als katten. Men vertelde haar eens dat de kat gewoon was ratten te eten en daar erg ziek van werd. Daarop verbood ze de kat nog langer ratten te eten; zij moest die maar bij haar brengen. De kat was gehoorzaam en at geen ratten meer, maar bracht ze voortaan naar de refter. Ze legde ze dan bij de plaats waar mater altijd zat, niet alleen ratten maar ook mollen. Bij een andere gelegenheid kwam een kat luidruchtig miauwend de kapittelzaal binnen, net toen daar het schuldkapittel werd gehouden. Toen sprak mater krachtig: ‘Wat gaat die vuile kat toch tekeer? Jaag haar weg!’ De kat kwam naar haar toe en ging languit voor haar op de mat liggen, alsof zij schuld wilde bekennen. Mater gebood haar weg te gaan. Daarop stond het dier op en ging gehoorzaam weg. Iedereen die dit zag was zeer verwonderd.²

Bovenstaand ‘wonder’ wordt beschreven in de vite van Salome Sticken, het vrouwelijke boegbeeld van de Moderne Devotie. Zij was eerst rectrix in het Meester Geertshuis te Deventer en later priorin in het klooster van Maria en Sint-Agnes, een klooster voor augustinessen in Diepenveen in de buurt van Deventer. De levensbeschijving van Salome is opgenomen in een zusterboek dat zou zijn opgesteld in Diepenveen op het einde van de vijftiende eeuw, maar overgeleverd is in een handschrift uit 1524.³ Deze collectie is een van de meer dan twintig zuster- en broederboeken, verzamelingen van le-

* Dit artikel is tot stand gekomen aan het Ruusbroecgenootschap (ua) in het kader van het fwo-project ‘Voorbeeldige levens: het spanningsveld tussen het historiografische en het hagiografische discours in de Moderne Devotie’. Met dank aan prof. dr. Th. Mertens voor zijn pertinente op- en aanmerkingen bij de eerdere versie van deze bijdrage.

1 Het Diepenveense handschrift (hsdv), dat een lange versie van het plaatselijke zusterboek bevat, werd voor dit artikel niet exhaustief geëxcerpeerd. Verwijzingen naar dit handschrift zijn gebaseerd op de transcriptie die Wybren Scheepsma en Ingrid Biesheuvel mij ter beschikking hebben gesteld, waarvoor hartelijk dank.

2 Zie Scheepsma 1993, 32.

3 Er zijn meer bepaald drie Middelnederlandse en één Latijnse vite over Salome bewaard, zie Scheepsma z.j.

[p. 6]

vensbeschrijvingen, die zijn opgesteld binnen de verschillende takken van de Moderne Devotie tussen het midden van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw. Een enkele uitzondering niet te na gesproken, zijn deze verzamelingen in het Latijn geschreven door en voor clerici wanneer ze over mannen handelen en in het Middelnederlands door en voor (koor)zusters wanneer ze over vrouwen handelen.⁴

De zuster- en broederboeken zijn een menggenre met een eigen karakter in het spanningsveld tussen historiografie, hagiografie en moraaldidactiek of misschien beter moraalpedagogie. Ondanks de formele en inhoudelijke verschillen hebben alle collecties wel een gemeenschappelijk doel: zij willen de herinnering vastleggen aan een selectie van ‘belangrijke’ figuren uit het verleden. Het betreft hier niet enkel de zogenaamde ‘founding fathers and mothers’ van de Moderne Devotie of leidinggevende figuren en kloosterstichters (m/v) maar ook doorsnee leden van de eigen gemeenschap die elk op hun manier de idealen van de beweging belichamen. Volgens de auteurs van de levensbeschrijvingen kunnen deze voorbeeldige personen in het bijzonder jongeren en novicen opwekken tot devotie en zo nodig bijdragen tot het herstellen van de primus fervor, de oorspronkelijke vurigheid, van de gemeenschap.⁵

Het wonderbaarlijke in deze collecties is al door verschillende medioneerlandici aan de orde gesteld, voornamelijk op basis van de zusterboeken of in het geval van de studie van Leen Breure voor zover er een band bestaat met het sterven als gebeurtenis.⁶ De betrokken onderzoek/st/ers zijn het er over eens dat, op verschijningen van overledenen en visioenen na, wonderen en mystieke ervaringen een geringe rol spelen in de biografieën en dat zij enkel een moralistische of didactisch-belerende functie hebben.⁷ Ter verklaring van de beperkte aanwezigheid van het wonderbaarlijke wordt onder andere aangevoerd dat de auteurs enkel de aardse werkelijkheid willen beschrijven en dat ze de personen die ze ten tonele voeren niet durven of willen voorstellen als heiligen, maar hun concrete voorbeeldwaarde willen benadrukken. Meer algemeen spreken de onderzoekers ook van een zekere mate van wantrouwen,⁸ van een kritische houding⁹ en zelfs van een stevige realiteitszin tegenover het wonderbaarlijke.¹⁰ Populair ter staving van deze visies is een passage in verband met Katharina van Naaldwijk uit het eerder vermelde zusterboek uit Diepenveen. Deze kloosterzuster zou immers in 1443 verschenen zijn aan een vrome vrouw in Holland en aan een observant in Gouda in plaats van aan haar vroegere medezusters, omdat men in Diepenveen ‘alles wat daar geopenbaard werd’ beschouwde als ‘fantasie en geestesziekte’.¹¹

Omdat na een steekproef gebleken is dat het niet gemakkelijk is om het wonderbaarlijke in de verschillende collecties onder één noemer te brengen, en omdat in het bijzonder de Latijnse bronnen tot nu toe onderbelicht gebleven zijn, werden voor

4 Voor een beknopte voorstelling van deze collecties, zie Scheepsma 1996.

5 Zie bijv. Bollmann 2004, 182-184; Scheepsma 1996, 215-216 en 219; Mertens 2002b, 81-82.

6 Zie Breure 1987.

7 Zie Bollmann 2004, 603-604; Jongen & Scheepsma 1993, 310-311; Breure 1987, 151.

8 Mertens 2002a, 111-115; idem, 2002b, 89-92.

9 In casu tegenover visioenen en verschijningen, zie Breure 1987, 202-207.

10 Morlion 1982, 360.

11 Zie bijv. Breure 1987, 203 en Mertens 2002a, 111.

[p. 7]

deze bijdrage een tiental collecties doorgenomen - zowel volkstalige als Latijnse - met bijzondere aandacht voor referenties naar de hagiografie.¹² Mijn bedoeling was in de eerste plaats een zo volledig mogelijk overzicht te verwerven van alle vormen die het wonderbaarlijke in deze teksten aanneemt. Daarnaast wilde ik ook nagaan in hoeverre het wonderbaarlijke niet alleen een voorbeeldfunctie heeft, maar eventueel ook beschouwd wordt als een teken van de heiligheid van een welbepaald individu bij leven of postuum. Als manifestatie van een bijzondere intrinsieke relatie van een persoon met God is het wonderbaarlijke immers een van de specifieke elementen van het hagiografische discours¹³ of, zoals Monique Goullet het formuleert in verband met wonderkracht, van ‘de gemeenschappelijke taal van hagiografische teksten’.¹⁴

12 Alle collecties zijn opgenomen in de literatuurlijst. Voor de verwerking van elementen uit de hagiografische traditie in zusterboeken, zie Jongen & Scheepsma 1993, 301-302 en Scheepsma 2003, 267-268.

13 Voor de band tussen het wonderbaarlijke en heiligheid in de late middeleeuwen, zie Vauchez 1981, 493-592.

14 Zie Goullet 2005, 213.

De wonderlijke werken van God

Voor deze bijdrage heb ik een speurtocht verricht naar gebeurtenissen die ‘verwondering’ veroorzaken en al dan niet expliciet als teken van goddelijke interventie worden beschouwd omdat ze in tegenspraak zijn met de dagelijkse ervaring.¹⁵ Hieronder valt uiteraard ook al het wonderbaarlijke dat al in de oudheid in het bijzonder met heiligen verbonden wordt.¹⁶

Omdat het feit of iets al dan niet als wonderbaarlijk gezien wordt, samenhangt met een cultuurgebonden verwachtingspatroon heb ik ook bijzondere aandacht besteed aan wat de auteurs zelf expliciet een ‘mirakel’ of een ‘wonder’ (wonder,¹⁷ miraculum,¹⁸prodigium¹⁹) noemen of als ‘wonderbaarlijk’ en ‘(ver)wonderlijk’ beschouwen (mira,²⁰mirabile,²¹ (am)miranda,²² wonderlike²³) en aan wat aanleiding geeft tot ‘verwonderen’ (mirari,²⁴ stupere,²⁵ verwonderen²⁶).

Deze benadering heeft me bijvoorbeeld op het spoor gebracht van ‘wonderen’ die zich in de geest van mensen voordoen: iemands bekering tot de levenswijze van de

15 Ik combineer hier de definities van Ward 1976, 71 en Von der Nahmer 1994, 146.

16 Voor een volledig overzicht, zie Loomis 1948. Voor een overzicht van wonderen in spirituele biografieën, zie Van Uytfanghe 2001, 1347-1348.

17 Bollmann & Staubach 1998, 283: mer hoert wonder.

18 Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 4 c. 7 (Pohl 1922, 271): sed non te pigeat aliud iterum miraculum de hoc summae venerationis sacramento audire.

19 Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 2 Vita Gerardi Magni c. 4 Qualiter per religiosum Carthusiensem tractus sit ad Deum (Pohl 1922, 39): Haec est mutatio dexterae excelsi, faciens prodigia sursum, et signa in terra deorsum.

20 Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 4 c. 7 (Pohl 1922, 269-270): Sed misericors Deus qui animarum saluti variis ac miris modis occurrere solet praefatum virum nova et insolita visione instruxit.

21 Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 2 Vita Gerardi Magni c. 4 (Pohl 1922, 128): Cui etiam pius Dominus cum de Pragis rediret, rem satis mirandam ostendit... Vidit namque quod dictu mirabile est.

22 Rudolf Dier van Muiden, Scriptum (Dumbar 1719, 139-140): humilitas ammiranda ... cunctis ammirantibus.

23 Brinkerink 1904, 211: O hoe wonderlike dinge werket die mynnen godes.

24 Alberts & Ditsche 1969, 42: Et quod satis mirabiliter videbatur.

25 Busch, De viris illustribus c. 53 (Grube 1886, 154): stupens enarravit.

26 hsDV, f. 220v: dat alte zeer toe verwonderen was.

[p. 8]

moderne devoten,²⁷ een verandering in karakter, in casu van leeuw naar zachtmoedig lam,²⁸ het overstijgen van de beperkingen van de eigen natuur,²⁹ grote vroomheid of deugdzaamheid;³⁰ dit alles kan in de biografieën tot verwondering leiden of een wonderlijk werk van God genoemd worden, en dit zowel in Latijnse als Middelnederlandse teksten en met betrekking tot mannen zowel als vrouwen.³¹

Dat ‘spirituele’ wonderen echte wonderen zijn, wordt overigens ook door de Windesheimer kanunnik Johannes Busch benadrukt. Hij wil in zijn De viris illustribus immers uideggen waarom de figuren die hij beschrijft als heiligen beschouwd kunnen worden ondanks het feit dat ze geen ‘fysieke’ mirakels gedaan hebben.³² Voor hem zijn dergelijke mirakels tekens (signa) voor ongelovigen die enkel nodig waren in de primitieve Kerk.³³ Hij stelt dat de figuren die hij beschrijft op spirituele wijze (spiritualiter) mirakels gedaan hebben door een vroom, onthecht en contemplatief leven te leiden.³⁴

27 Brinkerink 1904, 180-181: Dit was een alten groten gaue van onsen lieuen heren, dat alsulken vrouwe daer genck staen voer alre malck ende vercofte moes. O here, wonderlic sijn dine werke ende seer onbegrijpelic!; Liber de fondatione c. 3 De domino Everhardo de Eza (Löffler 1930, 18): Quondam mirabiliter divinitus fuit conversus.

28 Brinkerink 1904, 274: Men mach wal van hoer seggen dat onse lieve here van ene leuwynne gemaket hadde een sachtmodich lammeken Dattet myt groten wonder was an te sien van den genen die sie voermaels gekant hadden.

29 hsDV, f. 206r: vake bauen hoer nathuerlicke crachten, dattet den susteren toe verwonderen plach.

30 Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 2 Vita Gerardi Magni c. 11 (Pohl 1922, 142): religiositatem eius mirarentur, quia nihil levitatis in verbo et motu corporis apparuit, unde potuisset reprehendi; Petrus Hoorn, Continuatio (Dumbar 1719, 156): Et hoc erat in eo mirabile quod per tot annorum curricula ... nunquam tepuit zelus eius ... quod contra vitia habuit & pro disciplina.

31 Het beschikbare tekstcorpus leent er zich toe om aandacht te besteden aan de impact van gender d.w.z. van de cultureel bepaalde verschillen tussen de seksen en tussen groepen mannen en vrouwen, maar omdat dit aspect nog niet grondig bestudeerd is, kunnen momenteel nog weinig conclusies terzake getrokken worden. Voor de mogelijkheden en beperkingen van een genderbenadering, zie Heene 2006.

32 Busch, De viris illustribus c. 72: Quod prefati patres nostri, quamvis exteriora miracula non fecerunt, idcirco non minus sancti et illustres possunt appellari sancte ecclesie (Grube 1886, 222-224). Zie over deze passage ook Staubach 1996, 176.

33 Busch, De viris illustribus c. 72 (Grube 1886, 222): Signa enim secundum apostolum non fidelibus sed infidelibus data sunt. Miracula autem in ecclesia primitive propter infideles ad fidem convertendos omnino erant necessaria.

34 Ibidem (Grube 1886, 223): qui ergo in fide spe et cantate die ac nocte fideliter deo servit eius mandata perfecte custodit, offensam eius ut venenum et mortem devitat, beneplacitum eius, in quantum scit et potest, libenter adimplet, a rebus caducis et concupiscentia carnis animum suspendes seipsum in interna et eterna bona meditando orando suspirando quotidie sustollit, omnia miracula a domino fidelibus in evangelio concesssa facit spiritualiter. Busch lijkt er in elk geval van uit te gaan dat heiligheid en mogelijkheid tot imitatie elkaar niet uitsluiten. Hij zegt immers dat hij figuren geselecteerd heeft die men kan navolgen om op die manier ook de eeuwige beloning te verwerven, zie ibidem (Grube 1886, 226): in salutem nobis et posteris nostris in exemplum, ut ipsos imitantes in via mandatorum dei legitime certando decurrentes eteme premia beatitudinis angelis sanctis associati cum ipsis mereamur perpetuo possidere. Over de problematiek van de navolgbaarheid, zie ook Heene (in druk).

Verschijningen allerhande

Naast spirituele wonderen neemt het wonderbaarlijke in de biografieën nog velerlei andere vormen aan.³⁵ Op de eerste plaats zijn er de verschijningen³⁶ die we geduren-

35 In bepaalde collecties is het wonderbaarlijke sterker aanwezig dan in andere, maar dit hangt niet af van het moment waarop de tekst is opgesteld: we vinden immers zowel bij het begin als op het einde van de bestudeerde periode teksten waarin het wonderbaarlijke veel voorkomt of vrijwel afwezig is en dit zowel in Middelnederlandse als in Latijnse teksten. Welke factoren dan wel doorslaggevend geweest zijn, moet nog verder onderzocht worden.

36 Voor de klassieke definitie van een verschijning, zie Dinzelbacher 1981, 33. Een verschijning kan overigens ook visio of revelatio genoemd worden, zie ibidem, 46 en voor een concreet voorbeeld n. 42.

[p. 9]

de de hele periode aantreffen zowel in Latijnse als in volkstalige teksten, zij het niet in alle collecties.³⁷ De (zielen van) overledenen nemen een prominente plaats in onder de verschijningen.³⁸ Zij komen de levenden in de eerste plaats inlichten over hun eventuele verblijf in het vagevuur, al dan niet gecombineerd met een vermelding van de deugden waarvoor ze beloond zijn³⁹ of de ondeugden waarvoor ze geboet hebben.⁴⁰ Een beperkt aantal keren komt de verschijning de levenden ook om hulp vragen of hen berispen omdat ze niet doen wat nodig is voor het zielenheil van de overledenen.⁴¹

Naast overledenen worden ook regelmatig engelen waargenomen. Zij worden doorgaans als stralende figuren in witte klederen beschreven⁴² en komen regelmatig verdienstelijke moderne devoten bijstaan op hun sterfbed⁴³ en hun ziel halen.⁴⁴ Het verschijnen van engelen op een begrafenis wordt door Busch dan ook expliciet een beloning van Godswege genoemd voor het ‘heilige’ leven van de betrokken persoon.⁴⁵ Een enkele keer schieten de engelen vrome devoten ook te hulp tijdens hun leven.⁴⁶ Zo brengt een engel een anonieme zuster uit Diepenveen die het koud heeft haar mantel die ze in het koor vergeten is. De biografe ziet dit als beloning voor de gehoorzaamheid van de zuster in kwestie: die wist immers dat ze haar cel niet meer

37 Bijvoorbeeld niet in het broederboek van het Sint-Gregoriushuis in Zwolle opgesteld begin zestiende eeuw door Johannes de Voecht (Schoengen 1908).

38 Zie ook Breure 1985, 452-453.

39 Zie bijvoorbeeld Busch, De viris illustribus c. 71 (Grube 1886, 221) i.v.m. de ziel van Johannes Cele: sine purgatorio nunc ad celum vado propter amorem et zelum ferventem, quem ad scolares habui convertendos et propter castitatem ab ineunte etate servatam ac eciam propter scrupulum conscientie, qui me non permisit in gravibus excedere.

40 In het geval van Alijt Plagen, een zuster uit het Meester Geertshuis die aan Hendrik Mande verschenen is bijv. het feit dat ze te eigenzinnig was (De Man 1919, 90); in dat van rector Johannes Gronde zijn gulzigheid en zijn ‘ijdele roem’ op het vlak van preken, zie Rudolf Dier van Muiden, Scriptum (Dumbar 1719, 12) en Alberts & Hulshoff 1958, 62. Bij de huidige stand van onderzoek kan ik niet uitmaken in welke mate dit op genderspecifieke dan wel op genderneutrale manier gebeurt, ijver voor het zielenheil van anderen is in elk geval positief voor beide seksen, terwijl veelvuldig en nutteloos gepraat voor beiden negatieve effecten heeft.

41 Mynte Berwolts, een zuster uit het Meester Geertshuis bijv. openbaart zich na haar dood aan een andere zuster en beklaagt zich dat ze op haar sterfbed aangevallen is door de duivel en bijna wanhopig werd omdat men niet voldoende voor haar bad noch haar voldoende troostte, zie De Man 1919, 145.

42 Volgens Busch wordt soms getwijfeld of ‘de figuren in witte kleren’ engelen of zielen van overledenen zijn, zie Busch, Liber de reformatione lb. 3 c. 10 (Grube 1886, 690): Cum ipsa morti appropinquaret, dixit sorori moniali Mette Voghedes sibi tunc astanti: ‘Quid sibi volunt isti, qui albis vestibus induti ad nos hic iam intraverunt?’ Et non multo post exspiravit. Nos autem credimus illos in albis ad se venientes out angelos sanctos fuisse aut animas et spiritus sororum suarum, que eam in celum precesserant et iam ad eius animam in celum deferendam ibidem advenerant. Hanc visionem ab ipsa sorore ego audivi.

43 Zie Liber de fondatione lb. 1 c. 3 De Dirico Huxariae et de coelestibus exequiis (Löffler 1930, 43). Voor de Middelnederlandse versie van dit verhaal, zie Alberts & Hulshoff 1958, 168.

44 Zie Bollmann & Staubach 1998, 148 waar een devote zuster denkt dat ze op het moment dat haar medezuster Geertruijt van Beeck sterft twee mooie jongelingen ziet die tegen elkaar zeggen: Laet ons gaen ende hallen dat uutvercaeren vat en De Man 1919, 209 waar de zusters de zoete geluiden bij de begrafenis van Wibbe van Graes interpreteren als de vreugde van de engelen die haar reine ziel komen halen.

45 Busch, De viris illustribus c. 60 (Grube 186, 182): Mathias quoque clericus in Northorn infirmarius, cum mater sororum circa monasterium commanencium sepulture traderetur, angelos tunc vidit presentes obsequium funeri exhibentes. Tam sancte illa vixerat, ut hoc a Deo mereretur.

46 In het zusterboek uit het Sint-Agnesconvent in Emmerich spreekt de beschermengel van zuster Geertruijt Hoppen haar collega zuster IJde van Hunten aan met de vraag om Geertruijt te helpen, zie Bollmann & Staubach 1998, 287.

[p. 10]

uit mocht na de completen.⁴⁷ Het verschijnen van groepen van al dan niet zingende engelen ten slotte kan ook de aankondiging zijn van het feit dat op een welbepaalde plaats in de toekomst een klooster zal gesticht worden.⁴⁸ Een dergelijke vermelding is uiteraard niet ongebruikelijk in kloosterkronieken.⁴⁹

Christus speelt ook nu en dan een actieve rol in de levensbeschrijvingen van zowel mannelijke als vrouwelijke devoten. Volgens Busch heeft de verschijning van Christus in zijn gedaante van lijdende mens een rol gespeeld bij de bekering van Hendrik Mande,⁵⁰ volgens andere biografen heeft Hij op dezelfde manier moderne devoten tot volharding en lijdzaamheid aangespoord.⁵¹ Christus troost echter ook vrome personen tijdens hun leven en op hun sterfbed.⁵² Zo zou Alijt ten Sande, een zuster uit het Meester Geertshuis, volgens haar biografe na haar dood zelf zijn komen vertellen dat ze op haar sterfbed uit de handen van Christus de communie heeft ontvangen.⁵³ De biografe suggereert dat deze opmerkelijke gebeurtenis een beloning was voor Alijts vroomheid⁵⁴ en meer bepaald voor haar seksuele onschuld. Ze vermeldt immers ook dat God, om aan te tonen met wat voor een zuiver hart Alijt Hem altijd gediend heeft, een witte kleur geeft aan alle bloemen die op haar graf geplant worden, ook aan de rode.⁵⁵ Een passende beloning voor een ‘oude maagd’ die meende dat men kinderen uit putjes in de grond haalde.⁵⁶ In het geval van de Diepenveense zuster Trude van Beveren maakt God zijn bijzondere band met haar duidelijk tijdens de communie: op het moment dat de priester de hostie opheft om die aan haar te geven, is hij die tot zijn schrik kwijt voor hij het weet. Ook deze gebeurtenis wordt expliciet gezien als een gevolg van de verdiensten

47 Brinkerink 1904, 343: Doe quam die hillige engel sienlijck tot hoer ende brachte hoer die mantel... Dit dede god om der gehoersamheit willen want die oversten hadden verbaden dat sij na der compelaten niet weder uuter cellen en solden gaen.

48 Busch, Liber de origine devotionis modernae c. 7 De laude loci in Windesem propter dei et angelorum presenciam (Grube 1886, 268-269). Dit gebeurt ook bij andere Windesheimer kloosters voor hun stichting, zie bijv. Thomas a Kempis, Chronica montis Agnetis, Prologus (Pohl 1922, 333).

49 Voor het wonderbaarlijke in historische werken in het algemeen, zie Graus 1987, 33 en Van 't Spijker 1990, 70. Voor wonderen in laatmiddeleeuwse kloosterkronieken, specifiek in het kader van reformaties, zie Proksch 1994, 248-258.

50 Busch, De viris illustribus c. 43 De conversione investicione vita fervore et devocione fratris Henrici Mande (Grube 1886, 122).

51 Zie Liber de fondatione c. 14 (Löffler 1930, 44); Busch, De viris illustribus c. 53 (Grube 1886, 154) en De Man 1919, 229-230. Zie over deze laatste passage ook Breure 1987, 171.

52 Zie over Johannes Kessel, Thomas, Dialogus noviciorum lb. 4 c. 8 (Pohl 1922, 304) en over Salome Sticken, hsDV, f. 202v-203r: Op een tijt was sie markelicke wat becummert mit tijtlicken dijnghen, als sie niet vake en plach. Doe sprack hoer onse lieue Here Jhesus Christus toe apelick ende zeer mynlick mit eenre sueter stemmen ende sede hoer dat sie wal toevreden solde wesen, Hie solde sie wal besorghen.

53 De Man 1919, 132: Ende hierom soe waert mitten hiligen Amte solange gebeydet, dat si sonder Amt starf. Ende men segede merckelick, dat sie nae oere doot apenbaerde ende segede, dat onse lieve Here Selven tot oer quam in oeren lesten ende dede oerselven oer heylich Ammet. Algemeen over de verschijning van Christus aan het sterfbed, zie ook Breure 1987, 169.

54 In de vite van Griet Kerskens, zuster in het Sint-Agnesconvent in Emmerich, wordt het feit dat zij ‘met haar lichamelijke ogen’ Christus aan de zijde van een medezuster ziet als een beloning gezien, zie Bollmann & Staubach 1998, 190.

55 De Man 1919, 132: Doe dese guede zuster doot was, die onsen lieven Heren mit soe pueren ene reynen herten gedient hadde, soe waert si ten Diepen-veene begraven. Ende omdat Hi te kennen wolde geven, mit hoe reynen herten dat si hem altoes angehangen hadde, soe voegde Hijt, dat soewat bloemen op oer graf geplantet woren, hoe roet sie waeren, sij worden alte samen wit.

56 De Man 1919, 130-131.

[p. 11]

van Trude.⁵⁷ De verschijning van Christus in de hostie komt voor in de levensbeschrijving van Hendrik Bruin opgesteld door Thomas a Kempis, en in de volkstalige biografie van Peter van Amsterdam uit het Meester Geertshuis. Thomas beschouwt dit gebeuren expliciet als een wonder voor ongelovigen aangezien de betrokken priesters er niets van merken. Hoewel dit niet noodzakelijk altijd zo is, is dit wonder in het geval van Hendrik Bruin volgens Thomas echter ook een bewijs van diens vroomheid.⁵⁸

Ook Maria figureert in de levensbeschrijvingen. In een aantal gevallen hangt haar verschijning samen met de hulp aan een individueel persoon. Ze geneest bijvoorbeeld Gerbrich ten Voerde nadat die beloofd heeft dat ze zuster zal worden in het Meester Geertshuis,⁵⁹ en zorgt ervoor dat Johannes Medenblic, een augustijner kanunnik uit Emmerich, zonder vrees en helder van geest de dood tegemoet gaat omdat hij haar altijd eerbiedig bejegend heeft.⁶⁰ Soms helpt Maria een hele groep mensen: in de broederboeken uit het augustijnerklooster Frenswegen bijvoorbeeld wordt verteld dat een zieke jongen merkt dat Maria langs alle bedden gaat om de zieken te troosten.⁶¹ Ook Busch vertelt hoe Maria de broeders van Frenswegen steunt. Volgens hem heeft ze echter aan de plaatselijke ziekenbroeder Mathias ook de boodschap gegeven dat ze maar de eeuwige beschermvrouwe van het klooster wil zijn, zolang de broeders nederig en sober blijven.⁶²

De biografen verwijzen ook naar verschijningen van de heiligen met wie een welbepaalde zuster of broeder een bijzondere band had. Net zoals in het geval van Christus en Maria komen zij mensen stimuleren tot vroomheid tijdens hun leven⁶³ of troosten op hun sterfbed.⁶⁴ De patroon van een gemeenschap ten slotte kan zich ook manifesteren tijdens een processie te zijner ere.⁶⁵

57 Zie Brinkerink 1904, 195-196: Ende dit geschiede hem al vaeke mytter hilliger oetmodiger zielen ende dit en is niet te verwonderen Want sie was een bequame oemodich mynnende vat ende ene genoechlike wonynge es groten heren hoers sueten brudegoms. Voor een gelijkaardige anekdote i.v.m. Elsebe Hasenbroecks, zie ibidem, 218.Ter illustratie van de godddelijke appreciatie voor de passiedevotie van de zusters geeft de biografe ook een anekdote over een niet nader genoemde zuster die, nadat ze een hele tijd gemediteerd heeft zonder te eten en te drinken, een hostie op haar borst vindt en zich volledig verzadigd voelt na die verorberd te hebben, ibidem, 342.

58 Zie Brinkerink 1902, 258-259; Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 4 c. 7 De domino Henrico Bruyne (Pohl 1922, 269-271) en voor een Middelnederlandse versie van deze anekdote, zie Brinkerink 1902, 341.

59 Zie De Man 1919, 184.

60 Alberts & Ditsche 1969, 26-28. Deze gebeurtenis wordt door de overste van het klooster in een collatie verwerkt om aan te zetten tot verering van Maria, zie Alberts & Ditsche 1969, 28: exempli causa ... que gesta fuerant per ordinem recitavit ad incitandum populum ut obsequio se beate Dei Genetricis devote submitterent que in hora mortis dilectum suum famulum tam misericorditer visitasset. Voor het sterfbed als bekroning van het leven, zie Breure 1987, 190.

61 Alberts & Hulshoff 1958, 168 en Liber de fundatione lb. 1 c. 12 De consolatione Beatae Mariae virginis fratrum infirmorum (Löffler 1930, 42-43).

62 Busch, De viris illustribus c. 70 (Grube 1886, 182): Mathias beatam virginem Mariam audivit sibi dicentem, quo monasterii Northomensis perpetua vellet essse protectrix, quamdiu fratres ibidem in humilitate vilitate et simplicitate ut tunc in presenti continue permanerent. Over de relatie tussen Maria en de koorheren, zie Axters 1956, 133-134.

63 De heilige Katharina verschijnt aan Gese Hogen en zegt haar dat ze moet intreden in het pas gestichte Sint-Agnesconvent, zie Bollmann & Staubach 1998, 124.

64 Geert Grote ziet op zijn sterfbed zijn patronen Sint Augustinus en Sint Bernardus verschijnen, zie Busch, De origine (Grube 1886, 265). De elfduizend maagden steunen Griete van Naaldwijk (Brinkerink 1904, 109-110) en de heilige Barbara komt Fije van der Merwick bijstaan, Bollmann & Staubach 1998, 156: Mer wat si sach ende bekande dat en woste nijemant, mer wij vermoeden of si enige vertoenige of vijsentieringhe gehadt hevet vander heiliger jonfer sancte Barbera, der doe hoer avent was, ende der si al hoer leven lanc seer vlittelick ende oermoetelick ghedient hadde. Ook uit dit voorbeeld blijkt dat de grens tussen verschijningen en visioenen niet duidelijk te trekken was en is.

65 Zoals Sint Vitus dit volgens de auteur van het Diepenveense zusterboek gedaan heeft in Hilwartshausen (bij Münden aan de Weser), zie Brinkerink 1904, 344-345.

[p. 12]

Dat vrome personen kunnen rekenen op de hulp van hemelingen is een traditioneel gegeven in heiligenlevens,⁶⁶ net zoals het feit dat heiligen regelmatig lastig gevallen worden door de duivel en zijn handlangers.⁶⁷ Ook een aantal figuren uit het bestudeerde corpus hebben hier volgens hun biografen mee te maken gehad. De duivel heeft hen op velerlei manieren⁶⁸ en in verschillende gedaantes⁶⁹ lastig gevallen zowel tijdens hun leven als op hun sterfbed.⁷⁰ De aanvallen van de duivel kunnen zich echter ook op een volledige gemeenschap richten, uiteraard tevergeefs: het derde boek van het Liber de fundatione uit Frenswegen bijvoorbeeld is volledig gewijd aan de manier waarop God de duivel te slim af is via strafwonderen.⁷¹

66 Voor dit motief in antieke monnikenlegendes, zie bijv. Lucius 1904, 378; in het algemeen i.v.m. beschermengelen, zie ibidem, 1-13 en 120-121.

67 Zie bijv. Loomis 1948, 74-75; Angenendt 1994, 85-88 en Goullet 2005, 213.

68 I.v.m. Johannes Kessel, zie Thomas, Dialogus noviciorum, lb. 4 c. 12 (Pohl 1922, 304-305); i.v.m. Katharina van Arkel, zie De Man 1919, 220 en i.v.m. de mystica Margareta Kerchoves, Liber de fondatione lb. 1 c. 2 (Löffler 1930, 16): mira et multa essent de ista virgine scribenda, quales daemonum insultus et quam varias in sua vita et camera machinationes eorum sit perpessa; en Brinkerink 1904, 179: Dese jonfer Stijne ... plach die duvel vele lijdens an te doen.

69 Zie Thomas, Dialogus noviciorum lb. 4 c. 4 (Pohl 1922, 252) waar Lubbert ten Bussche vertelt dat de duivel hem o.a. in de gedaante van de toen al overleden Johannes Kessel verschenen is en hem veel wonderlijke zaken verteld heeft.

70 Soms groeide dit uit tot een soort psychomachie tussen de duivel en de hemelingen, zie hierover uitvoerig Breure 1987, 183-189. Zij bespreekt onder andere de laatste uren van de Diepenveense kloosterzuster Gertruijt van Rijsen (Brinkerink 1904, 231-237).

71 Liber de fundatione pars III (Löffler 1930, 145-162).

Visioenen en andere openbaringen

In een aantal biografieën krijgen de personages raad van een in- of uitwendige stem⁷² of is er in algemene zin sprake van een ‘revelatie’.⁷³ Globaal bekeken vormen visioenen echter het belangrijkste bovennatuurlijke kanaal voor het doorgeven van informatie. In tegenstelling tot verschijningen die zich voordoen aan personen die wakker en bewust zijn, zijn visioenen gekoppeld aan dromen en extases.⁷⁴ In de visioenen kunnen uiteraard ook Maria, Christus en de andere hemelingen figureren.⁷⁵ Het eclecticisme en pragmatisme dat zo kenschetsend is voor de manier waarop de moderne devoten omgaan met teksten⁷⁶ manifesteert zich ook op het vlak van het wonderbaarlijke: verschillende figuren kunnen op diverse manieren dezelfde boodschap brengen.⁷⁷

72 De stem van Christus in het geval van zuster Fye van Reeden uit het Meester Geertshuis, zie De Man 1919, 100; die van de overleden rector Godefridus in het geval van Egbert Ter Beek, de vijfde rector van het Heer Florenshuis, zie Petrus Hoorn, Continuatio (Dumbar 1719, 169).

73 Zie bijv. Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 2 Vita Gerardi Magni c. 3 Quod conversio eius cuidam solitario in Colonia fuit revelata (Pohl 1922, 36).

74 Voor de klassieke definitie van een visioen, zie Dinzelbacher 1981, 29. Dinzelbacher wijst erop dat er veel overgangsvormen zijn en varianten, bijvoorbeeld t.o.v. verschijningen.

75 Volgens de auteur van het zusterboek van het Sint-Agnesconvent heeft rector Peter van Gent een visioen of verschijning gehad over de Heilige Barbara, zie Bollmann & Staubach, 1998, 47: sancte barbere daer hi oec een alte suverlicken vertoninghe of apenbaeringhe af hevet ghehadt, welck hi in scrieften ghelaeten ghevet Ende het is seckerlicken vast toe geloven, dattet geschiet is want hi was soe waerachtich, dat hi niet in scrieften en solde gelaeten hebben dan dat seckerlike ware.

76 Algemeen zie Staubach 1994 en in het bijzonder i.v.m. rapiaria, zie Mertens 1986, 398-403.

77 Voor de bevestigende en waarschuwende functie van visioenen en verschijningen, zie ook Breure 1987, 198-202 en 246-247.

[p. 13]

Het lot van de overledenen vormt ook hier het belangrijkste onderwerp;⁷⁸ de specialist terzake van de Moderne Devotie is Hendrik Mande. Hij heeft niet alleen ‘gezien’ hoe het na de dood gesteld is met de belangrijke vertegenwoordigers van de beweging maar ook met ontelbare gewone stervelingen.⁷⁹ Busch vermeldt dat mensen naar Mande toekomen om te informeren naar de toestand van hun overleden familieleden en of ze hen kunnen helpen; hij noemt het een wonderlijke gave dat Mande hierover uitsluitsel kan geven met behulp van de visioenen die hij krijgt tijdens de misviering of de metten.⁸⁰ Ook andere moderne devoten en sympathisanten van de beweging worden soms via visioenen op de hoogte gebracht van de toestand van bepaalde overledenen.⁸¹ Zo heeft een vrome vrouw uit Gorinchem volgens Rudolf Dier van Muiden langs die weg van haar overleden echtgenoot vernomen dat Florens Radewijns, de stichter van het broederhuis in Deventer, in grote glorie verkeert. Dit visioen is voor Rudolf een overtuigend bewijs dat Florens inderdaad bij God is.⁸² Hetzelfde verhaal komt ook voor in de Dialogus noviciorum van Thomas a Kempis, die ook vertelt dat de man zijn echtgenote gewaarschuwd heeft dat ze weldra zal sterven.⁸³ Dat in visioenen voorspellingen gedaan worden over het toekomstige lot van een persoon of een gemeenschap is overigens niet ongebruikelijk.⁸⁴ Het kan hierbij gaan om de dood van een enkeling in het geval van de voorspellende droom van Thomas a Kempis over de toenmalige prior van Windesheim Johannes Vos⁸⁵ of om een grote sterfte zoals in het bekende bruiloftsvisioen van de Diepenveense zuster Alijt Comhaer.⁸⁶ Soms gaat het om de bloei van een welbepaalde gemeenschap, zoals in

78 Busch stelt dat het in de beginjaren van Windesheim gebruikelijk was dat er ‘gereveleerd’ werd hoe de persoon in kwestie het stelde na de dood, zie Busch, De viris illustribus c. 14 (40): Raro tunc temporis in Windesem aliquis moriebatur, quin alicui revelaretur, quid secum post mortem ageretur. Elders vermeldt hij dat er naast de heiligen die hij beschrijft nog veel anderen zijn over wie aan de levenden visioenen getoond zijn als bewijs van hun redding, zie Busch, De viris illustribus c. 72 (Grube 1886, 226): plures tamen et alios in Windesem patres et fratres vidimus ... a quibus et post mortem in testimonium salvacionis sue visiones viventibus sunt ostense.

79 Over het lot van de ‘founding fathers and mothers’ van de Moderne Devotie heeft Mande een uitvoerig visioen, zie Busch, De viris illustribus c. 44 Apoealipsis sive revelacio fratri Henric Mande ostensa super statu patrum devotorum ac canonicorum regularium defunctorum (Grube 1886, 125-132). Op de mogelijke mystieke draagwijdte van dit visioen en het beeld van Mande als mysticus zal ik uitvoerig ingaan in een bijdrage getiteld ‘Bedachtzame Vroomheid? De mystieke en paramystieke begenadiging in de biografieën van de moderne devoten’ (in voorbereiding).

80 Busch, De viris illustribus c. 45 (Grube 1886, 133): Hoc valde fuit in ipso mirabile gracia tamen divina, ut credimus, sibi concessum quod ... vidit in visione et solita revelacione, pro quibus fuerat deprecatus. Voor een overzicht van de visioenen van Mande, zie Mertens 1986, 109-127.

81 Voor een visioen van prior Hendrik Loeder over het lot van broeder Iohannes Broechuys, zie Busch, De viris illustribus c. 60 (Grube 1886, 182).

82 Zie Rudolf Dier van Muiden, Scriptum (Dumbar 1719, 53-54). De anekdote wordt ingeleid met de volgende opmerking (ibidem, 53): nam ipsum dominum Florencium fuisse apud Dominum probat vera visio.

83 Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 2 Vita Domini Florentii c. 29 De quadam visione facta post obitum eius et de magna gloria sua (Pohl 1922, 193-195). Dat de vrouw zich in haar laatste levensdagen volledig op God keert, is voor Thomas het ultieme bewijs dat het visioen echt van God afkomstig was.

84 Zie Busch, De virisllustribus c. 34 (Grube 1886, 92) waar een engel met een gouden kelk vol bloed verschijnt in een visioen van broeder Werner Keemkamp, en hem zegt dat hij die kelk vol passie helemaal zal moeten leegdrinken om de glorie en het eeuwig leven te verwerven. Voor een Middelnederlandse versie van dit visoen zie Alberts & Hulshoff 1958, 87.

85 Busch, De viris illustribus c. 21 (Grube 1886, 58-59). Thomas durft niet zo maar stellen dat het visioen waar is, zie ibidem: diu hic non erit, si vera fuit visio, quam hac nocte vidi.

86 Zie hsDV, f. 80r-81r en Brinkerink 1904, 281. Voor een uitvoerige bespreking van de twee versies van dit visioen, zie Bollmann 2004, 506-511.

[p. 14]

een visioen van een devote broeder die tijdens zijn slaap de gekruisigde Christus boven het Heer Florenshuis ziet hangen en het huis ziet buigen voor het kruis⁸⁷ of in dat van prior Dirk van Herxen, prior van het Sint-Gregoriushuis in Zwolle die er na een droom gerust in is dat na zijn dood alles in orde zal komen met die gemeenschap.⁸⁸

De biografen beschrijven ook een beperkt aantal ‘mystieke’ visioenen.⁸⁹ Elsebe Hasenbroecks bijvoorbeeld, een van de medestichteressen van Diepenveen, krijgt tijdens een extase in het koor een visioen van het gewonde hart van Christus omgeven met een gouden band;⁹⁰ Katharina van Arkel, een blinde zuster uit het Meester Geertshuis, ziet voor haar geestelijke ogen het kindje Jezus schreiend liggen op de wassteen die ze in haar devotieoefeningen als Zijn kribbe beschouwt. De biografe noemt dit een gratie en zegt dat deze gebeurtenis een beloning is voor Katharina's ootmoedigheid en nederigheid: God geeft immers geen parels aan de zwijnen.⁹¹

Een enkele keer bevat het visioen een waarschuwing of is het berispend.⁹² Zo ziet een medezuster van Salome Sticken ‘voor haar geestesoog’ in een groene weide een hoog brandend vuur en in dat vuur het gezicht van Salome. Tegelijkertijd hoort ze een stem die zegt dat ze niet boos mag zijn op Salome. Die staat immers zevenmaal per dag in lichterlaaie voor het aangezicht Gods omwille van de zaligheid van haar ziel. Dit visioen illustreert uiteraard tegelijkertijd Salomes voorbeeldigheid en legitimeert ook haar extases.⁹³

87 Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 2 Vita Domini Florentii c. 21 De visione crucifixi super domus eius apparentis (Pohl 1922, 168-170). Zie over deze passage ook Breure 1987, 172.

88 Jacobus de Voecht, Narratio c. 83 De ultima infirmitate et morte domini Henrici patris nostri (Schoengen 1908, 203).

89 Ook inwendige graties en de externe verschijnselen die daarmee gepaard gaan worden in de twee versies van het Diepenveense zusterboek tot ‘de wonderlijke dingen’ gerekend die God doet, zie Brinkerink 1904, 178 en hsDV, f. 156v. Op de mystieke beleving in de biografieën van de Moderne Devotie zal ingegaan worden in het in n. 79 aangekondigde artikel.

90 Elsebe hoort tegelijkertijd een stem die een bijbelvers (met name Jer. 31, 3) citeert, zie Brinkerink 1904, 221.

91 De Man 1919, 220: mer het is nochtan wal te geloeven, datt oer mennich sterven ende uutgaen oersselves, mennich veroetmodigen ende mennich wijken ende duycken gecostet hevet, eerdat si tot deser graciën gecomen is; want God en gevet dat geheilichde den honden niet, noch Hi en stortet die margaeryte niet voer die verkene.

92 Zie Busch, De viris illustribus c. 60 (Grube 1886, 181) waar Maria in een met bloed bevlekt kleed verschijnt aan Hendrik Loeder en hem uitlegt dat dit het gevolg is van het feit dat een lekenbroeder het klooster wil verlaten. Quod ita factum est cognovimus, voegt Busch eraan toe.

93 Zie hsDV, f. 206v-207v: Doe sede een stemme hoer: ‘Die ist, ende aldus stiet sie souen warf des daghes in alsulker vlammen der godlicker mijnnen voer dat ansichte Gades om salicheit der zielen’, ende die stemme sede hoer: ‘Hoetti, huetti, op al sulken passien te hebben’. Ende sie waert voert meer alte male verloest enighe passien op hoer toe hebben.

Het traditioneel hagiografische wonderbaarlijke

Ik heb er al op gewezen dat de steun van hemelingen en het lastig gevallen worden door de duivel traditionele hagiografische motieven zijn. Ook de laatste reeks wonderbaarlijke fenomenen waarover ik het nog kort wil hebben wordt van oudsher beschreven in heiligenlevens. De meeste van deze ‘wonderen’ zijn in de zuster- en broederboeken wel in die mate gedemocratiseerd dat ze zowel vermeld worden in verbinding met de belangrijke figuren van de beginjaren van de Moderne Devotie als bij

[p. 15]

minder bekende devote broeders of zusters uit vroegere en latere tijden: Geert Grote heeft profetische gaven⁹⁴ maar ook een eenvoudige, vrome kleermaker uit Windesheim kan zijn eigen dood voorspellen;⁹⁵ kennis van andermans innerlijk leven bezit niet alleen Johannes Brinckerinck maar ook de Diepenveense kloosterzuster Dayken Derckes.⁹⁶

Ook macht over materie en over de natuur en licht- en geurfenomenen komen her en der voor in de broeder- en zusterboeken; ik denk hierbij niet alleen aan het bekende biertapwonder dat aan een aantal Diepenveense zusters gekoppeld wordt⁹⁷ maar ook aan macht over dieren:⁹⁸ naast Salome Sticken en het volcomen exempel alre doechden, de Windesheimer kannunik Gerlach Peters aan wie honden gehoorzamen, ook zuster IJde van Huntten uit het Sint-Agnesconvent in Emmerich voor wie niet alleen mensen maar ook paarden eerbiedig wijken.⁹⁹ Ik denk aan omgeven zijn met licht of een vuurbol,¹⁰⁰ aan licht of vuur uitstralen,¹⁰¹ aan hemelse stemmen die lofwoorden uitspreken,¹⁰² aan de aangename geuren van een lijk of gebeente,¹⁰³ aan zoet gezang bij het overlijden of de begrafenis¹⁰⁴ ... allemaal manieren waarop God duidelijk maakt wie ‘verdienstelijk’ geweest is.¹⁰⁵

94 Zie Busch, Liber de reformatione lb. 3 (Grube 1886, 703) en Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 2 c. 12 (Pohl 1922, 63-64). Deze wonderbaarlijke gave wordt ook beschreven in antieke monnikenlegendes, zie Lucius 1904, 384-385.Voor profetie als één van de gaven van de H. Geest die een rol spelen in de kerkrechterlijke definitie en appreciatie van heiligheid op het einde van de middeleeuwen, zie Vauchez 1981, 608-614.

95 Zie Busch, De viris illustribus c. 39 (Grube 1886, 111-112).

96 I.v.m. Johannes Brinckerinck, zie hsDV, f. 39r-40r en Brinkerink 1902a, 334. I.v.m. Dayken, zie Brinkerink 1904, 365 en hsDV, f. 412v.

97 De Diepenveense zuster Elsken Stockvissches verlaat de kelder omdat ze hoort kleppen voor de elevatie en vergeet het vat te sluiten. Als ze terugkomt merkt ze dat er geen bier weggelopen is, zie Brinkerink 1904, 298-299. In dit geval is misschien niet de persoon in kwestie het belangrijkst maar wel het feit dat het incident zich voordoet omdat ze bij de elevatie van de hostie aanwezig wil zijn, zie Mak 1935, 159. Over dit wonder, zie ook Jongen & Scheepsma 1993, 310-311 en Scheepsma 2003, 268.

98 Voor een overzicht van ‘spectaculaire’ wonderen met dieren in heiligenlevens, zie Loomis 1948, 58-70. Voor dit motief in vroegmiddeleeuwse heiligenlevens, zie van 't Spijker 1990, 80-81.

99 Voor Gerlach Peters, zie De Man 1919, 17. Voor IJde, zie Bollmann & Staubach 1989, 283. Van zuster Heylewich van Grolle zijn vogels niet bang alsoft een ander Franciscus hadde gheweest, zie De Man 1919, 247.

100 Salome Sticken wordt omgeven met licht, zie hsDV, f. 194v. Een leek ziet een vuurbol boven het hoofd van kanunnik Gerard van Delft wanneer die de mis celebreert, zie Busch, De viris illustribus c. 28 (Grube 1886, 76). Voor de traditionele link tussen licht, vuur en heiligheid, zie Loomis 1948, 27-29 en Angenendt 1994, 115-119 en 509-512.

101 I.v.m. Salome Sticken, zie hsDV, f. 197r; i.v.m. de Diepenveense zuster Lubbe Swaves, zie Brinkerink 1904, 169; i.v.m. Johannes Brinckerinck, zie Brinkerink 1902a, 339.

102 Zie opnieuw i.v.m. Salome Sticken, hsDV, f. 194v-195r: Op een tijt was sie opghestaen inder nacht als sie vuoerrich was om toe beden ende als sie bedede, soe sach een suster dat hoer een licht omme schen ende hoerde een stemme die sede: ‘Dit si sie daer al dat hemelsche heer hem van verblijt’.

103 I.v.m. de schedel van Grieten van Nyënbeeke, zuster in het Meester Geertshuis, die door een zuster uit devotie meegenomen is naar haar cel, zie De Man 1919, 51-52: Ende daer gaf dat hovet alsulken goer ende ruecke van hem, dats die zuster niet verbergen en conde. I.v.m. Alijt Bronchorst en Mechtelt van Kalker, zuster in het Sint-Agnesconvent in Emmerich, zie Bollmann & Staubach, 122 en 255. In dit zusterboek wordt het auteurschap van Mechteld Smeets trouwens ook bevestigd door een geurwonder, zie Bollmann 2004, 425. Voor een goede geur als teken van heiligheid, zie Loomis 1948, 54-55 en Angenendt 1994, 121-122.

104 Zie bijv. Alberts & Ditsche 1969, 15 i.v.m. de koorheer Bruno de Wedo; Brinkerink 1904, 295 i.v.m. Yutte Ter Beeck en ibidem, 221 i.v.m. zoet gezang van hemelse stemmen op de begrafenis van de devoete priester here otte.

105 Voor de (evoluerende visies op de) link tussen verdiensten en wonderen in de middeleeuwen, in casu in heiligenlevens, zie Angenendt 1994, 74-80. Voor het wonderbaarlijke als bewijs van vroomheid in de zuster- en broederboeken, zie ook Bollmann 2004, 604 en Breure 1987, 206.

[p. 16]

In vergelijking met oudere heiligenlevens is het wonderbaarlijke waarbij de moderne devoten betrokken zijn wel minder spectaculair.¹⁰⁶ Bovendien wordt een aantal situaties die in hagiografische teksten in het verleden als een gevolg van goddelijke genade zouden beschouwd geweest zijn, in de levensbeschrijvingen van de moderne devoten als natuurlijke fenomenen gezien en verklaard.¹⁰⁷ Dat Liesbeth Gisbers gloeiende kolen kan aanraken met blote handen bijvoorbeeld ziet de biografe van Diepenveen als een gevolg van het feit dat haar handen vereelt zijn door het harde werk, ze meent niet dat ze op wonderbaarlijke wijze gevoelloos zou zijn voor vuur.¹⁰⁸

Een inperking van de hagiografische dimensie treffen we ook aan wanneer de biografen mirakels in de strikte zin van het woord beschrijven: spirituele en fysieke reddingen,¹⁰⁹ genezingen,¹¹⁰ voedselvermenigvuldigingen,¹¹¹ een wonderbaarlijke visvangst,¹¹² zij worden in de eerste plaats aan God toegeschreven. Toch wordt soms vermeld of gesuggereerd dat een wonder te danken is aan het gebed en/of de verdiensten van een welbepaalde figuur, vermoedelijk niet bij toeval een boegbeeld van de beweging. In een aantal gevallen gebeurt dit bij leven: zo zou de redding van de burgers van Deventer te danken zijn aan de gebeden van Geert Grote¹¹³ en zou prior Johannes Huesden via zijn gebeden verkregen hebben dat geen enkele broeder stierf tijdens een pestepidemie.¹¹⁴ Een paar keer is er sprake van postume bemiddeling of van wonderen bij het graf van de betrokkene: de bloei van de Moderne Devotie na de dood van Florens Radewijns wordt dus toegeschreven aan zijn bemiddeling bij God¹¹⁵ en het feit dat de prior van Windesheim van mening verandert over het maxi-

106 Dit geldt overigens ook voor de dierengedaanten waarin de duivel verschijnt, zie Breure 1987, 182.

107 Zie ook Busch, De viris illustribus c. 28 (Grube 1886, 78) i.v.m. Gerard van Delft die tijdens de mis niet voelt dat hij door een mug gestoken wordt of het wel voelt maar ‘deze lichamelijke kwelling’ graag verdraagt.

108 hsDV, f. 295r: Ende vake grep sie die hande wol barnender kalen om dat vuer toe rechte toe scicken, soe dat die susteren verscricten ende mienden dat sie hoer toe samen solde verbarnen; soe lachede sie goddienstlick ende sede dat sie dat niet en voelde, want die hande weren hoer soe dorre hart ende crom van langhen ende mannichuoldighen arbeide. Voor voorbeelden van onkwetsbaarheid door vuur, in casu gloeiende kolen, in heiligenlevens, zie Loomis 1948, 33-34.

109 Zie bijv. Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 2 Vita Domini Florentii c. 4 (Pohl 1922, 128) waar God Florens redt van een aanstormende wagen, en ook Petrus Hoorn, Continuatio (Dumbar 1719, 127) waar Hij zijn vas electionis futurum, Rudolf Dier van Muiden, redt van een nakende schipbreuk. Voor een wonderlijke verplaatsing van Gertrude ten Venne die op de vlucht is voor een belager, zie Kühler 1910, 124.

110 Zie bijv. Rudolf Dier van Muiden, Scriptum (Dumbar 1719, 35) waar een meisje genezen wordt dankzij een stukje van het Kruis dat in het bezit was van Johannes Kessel.

111 Zie bijv. hsDV, f. 204v en Brinkerink 1902, 273: Ende sunderlinge tot éénre tijt doe was dat zaet alsoe opter salre gewasssen overmides den graciën Godes, dat sij wal wisten.

112 Zie Alberts & Ditsche 1969, 9: Hec insueta piscium captura non casualis, sed Dei ordinacione facta est.

113 Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 2 Vita Domini Florentii c. 12 (Pohl 1922, 62). Deze gebeurtenis ontlokt aan Thomas de opmerking dat het voortdurende gebed van een rechtvaardige veel waard is: Multum ergo valet deprecatio iusti assidua. Bollmann 2004, 512-513 wijst op een gelijkaardig wonder in de vita van Alijt Bruunse in hsDV (f. 82v-83r) maar suggereert dat het een latere inlassing betreft.

114 En dit hoewel de broeders geen onderling contact vermeden zoals in een dergelijke situatie gebruikelijk was, zie Busch, De viris illustribus c. 14 (Grube 1886, 40): Dicebatur de eo, quomodo a deo oracionibus impetrasset, quod in diebus suis nullus fratrum in pestilencia in Windesem moreretur, quia non habuit libenter, quod fratres mutuo se vitarent, ut fieri solet in pestilencia ... unde intus et foris plurimi mirabantur. Volgens sommige broeders zouden ook de overleden prior Werner of broeder Gerard Naaldwijk hierbij een rol kunnen gespeeld hebben, zie ibidem.

115 Rudolf Dier van Muiden, Scriptum (Dumbar 1719, 53): quod credimus factum esse per merita domini Florencii, que credimus hoc impetrasse apud dominum, ut tot flores viderentur germinare in terra. Deze anekdote komt ook voor in Thomas a Kempis, Dialogus Noviciorum lb. 3 c. 29 (Pohl 1922, 193).

[p. 17]

maal aantal kloosterzusters in Diepenveen wordt gekoppeld aan de verdiensten van de op dat moment al overleden Johannes Brinckerinck.¹¹⁶ Niet alleen aan zijn graf maar ook aan dat van Salome Sticken vindt overigens een aantal genezingswonderen plaa.¹¹⁷ De constatering dat precies in hun levensbeschrijvingen niet alleen mirakels maar ook, in het geval van Salome, een cumulatie van wonderbaarlijke fenomenen voorkomt of, in het geval van Johannes Brinckerinck, van andere hagiografische clichés,¹¹⁸ wekt in elk geval de indruk dat zij op een welbepaald moment en in een welbepaalde kring wel als ‘echte’ heiligen beschouwd zijn.¹¹⁹

116 Zie Brinkerink 1902a, 352: mutato iam corde meritis, ut creditur, domni Iohannis.

117 Zie hsDV, f. 17v-18r en f. 33v (Johannes) en f. 224r-225v (Salome). Volgens de auteur van het Diepenveense zusterboek uit het Meester Geertshuis zou de geur die uit het graf van zuster Lubbe van Zwolle kwam een genezende werking gehad hebben, zie Brinkerink 1904, 167.

118 Zie Heene (in druk).

119 Dit impliceert echter in geen geval dat de personen in kwestie vereerd mochten worden zoals gecanoniseerde heiligen. De biografe van het zusterboek van Diepenveen uit het Meester Geertshuis vertelt dat de prior van Windesheim vindt dat de schedel van Grieten van Nyënbeeke (zie n. 103) opnieuw moet begraven worden en dat hij daarom, wanneer Katharina Van Naaldwijk sterft, de schedel meegeeft in haar kist, zie De Man 1919, 52. Volgens de auteur van de Latijnse vita doet hij dat precies omdat hij schrik heeft dat men een niet gecanoniseerde als heilige zou vereren, zie Kühler 1910, 43: metuens ne sine canonizatione illam tamquam sanctam colerent contra prohibicionem ecclesie, precepit ut iterum illud terre infoderent.

Ter conclusie

Een twintigtal jaar geleden heeft Leen Breure geponeerd dat de vroomheid van de moderne devoten zich geleidelijk meer horizontaal in plaats van verticaal georiënteerd heeft.¹²⁰ Hoe het wonderbaarlijke in hun biografieën zich inhoudelijk en formeel differentieert in tijd en ruimte en qua auteurs en doelpubliek moet nog verder onderzocht worden. Op basis van het hierboven beschreven onderzoek durf ik echter stellen dat het bovennatuurlijke nog een vanzelfsprekende plaats heeft in de aardse werkelijkheid die de auteurs van de broeder- en zusterboeken beschrijven. Het ‘wonderbaarlijke’ voert er zeker niet de boventoon maar in quasi alle bestudeerde teksten worden wonderlijke zaken vermeld. Ook het ingrijpen van God is voor de biografen vanzelfsprekend en hoeft niet telkens geëxpliciteerd te worden.¹²¹ Dat impliceert niet dat er nooit getwijfeld wordt aan de echtheid van welbepaalde wonderlijke gebeurtenissen, maar dat gebeurt toch zelden. Als er al sprake is van wantrouwen of angst heeft dit doorgaans te maken met het feit dat men er zich van bewust is dat een verschijning of visioen een list van de duivel kan zijn.¹²² Het belangrijkste criterium voor echtheid lijkt de inhoud van de

120 Breure 1987, 266-267.

121 Ik ga niet akkoord met Jongen & Scheepsma 1993, 310-311 wanneer ze stellen dat als iets niet expliciet als ingrijpen van God gezien wordt, dit impliceert dat het enkel uit oprechte bewondering beschreven werd maar niet als mirakel beschouwd.

122 Zie bijvoorbeeld Brinkerink 1904, 194-195 en hsDV, f. 165v-166v waar Trude van Beveren twijfelt of de ziel van haar moeder die 's avonds op haar bed komt zitten wel echt is. De verschrikte jonge broeder waarover Thomas het heeft, lijkt vooral onder de indruk van het overweldigende van de gebeurtenis, zie Thomas a Kempis, Dialogus noviciorum lb. 3 c. 21 (Pohl 1922, 168): Quidam ex novellis plantationibus domini Florentii discipulus devotus, quadam nocte insolita visone perterritus expavit totus in principio: sed in fine laetificatus est mira Dei pietate.

[p. 18]

boodschap¹²³ of de waardigheid van de ontvanger¹²⁴ en, voor zover het om voorspellingen gaat, het feit of die uitgekomen zijn.¹²⁵ Een aantal biografen vermeldt dat personen twijfelen of wat ze gezien hebben wel waar is,¹²⁶ dat ze verzwijgen dat ze een visioen gehad hebben¹²⁷ of dit zelf koppelen aan hun ‘ziek’ hoofd.¹²⁸ Omdat deze nederige en bescheiden houding niet alleen goed kadert in de spiritualiteit van de moderne devoten maar ook typisch is voor heiligen,¹²⁹ vraag ik me af of er ook in de passage uit de vite van Katharina van Naaldwijk die aan het begin van deze bijdrage vermeld is, niet veeleer sprake is van scrupules dan van kritische zin.

Busch stelt dat mirakels iemand niet tot heilige maken, maar enkel tonen wie heilig is. Hij poneert ook dat de gratie van mirakels door God geschonken wordt tot algemeen nut van de kerk en niet tot dat van een individuele persoon.¹³⁰ In veel opzichten is dat ook de algemene toon in de zuster- en broederboeken: uit bovenstaande uiteenzetting is gebleken dat het wonderbaarlijke gebruikt wordt om zowel gemeenschappen als individuën voor te stellen als ‘uitverkoren’ en dat personen op de eerste plaats nagevolgd moeten worden en eventueel zelfs bewonderd, maar niet vereerd.

Het valt niet te ontkennen dat het wonderbaarlijke een moralistische functie heeft: het is niet alleen een manier om informatie te verschaffen over wat een devoot leven inhoudt maar ook om aan te tonen wie een ‘succesvol’ modern devoot was. Als goede pedagogen proberen de auteurs van de zuster- en broederboeken echter niet alleen op te wekken tot devotie door die voorbeeldige figuren te portretteren maar ook door de wonderlijke beloningen te schetsen die God voor zijn uitverkorenen in petto heeft, zowel in dit leven als na de dood. Dat dit op een vrij democratische manier gebeurt, sluit niet uit dat een aantal figuren toch ‘heiliger’ lijkt dan de rest. Ook in dit opzicht bevinden de biografieën zich in een uitermate boeiend spanningsveld.

123 Zie de passage in n. 82.

124 Zie n. 75 en de passage in Buschs Liber de reformatione monasteriorum besproken in Breure 1987, 203-207.

125 Zie de passage in n. 92 en Alberts & Ditsche 1969, 14.

126 I.v.m. de visie terzake van Thomas a Kempis, zie n. 83.

127 Zie i.v.m. Katharina van Naaldwijk, De Man 1919, 220.

128 Zuster Dayken stelt zich zo op n.a.v. de verschijning van een ziel die ze bevrijd heeft uit het vagevuur met behulp van haar ‘oefeningen’, zie hsDV, f. 405v-406r: Ende des nachtes quam sie leest warf tot hoer ende was scone verciert als ene scone coninginne ende dancktte hoer ende nech ende boch ende mede ghenck sie op vander eerden toe hemel weert ende sie en vernam niet meer van hoer. Ende als sie dit vertelt hadde, soe sede sie mede: ‘Dat was myn crancke houet’, meer men mach marken hoe crechtich hoer ghebet was. Voor de band tussen de verdiensten van heiligen en hun voorspraak bij God, zie Angenendt 1994, 106-108.

129 Van 't Spijker 1990, 74.

130 Busch, De viris illustribus c. 72 (223): Gracie enim miraculorum gratis date sunt principaliter ad utilitatem ecclesie communem non ad utilitatem singularis persone... Miracula enim sanctum non faciunt sed quandoque ostendunt.

Summary

This article describes and analyses the manifestations of the ‘miraculous’ in the biographies of adherents of the Modern Devotion with special focus on references to the hagiographical discourse. The author concludes that the miraculous is - be it often

[p. 19]

discretely - present in most of the texts and that it is still treated as self-evident. She points out that the biographers use it to teach about a truly devout life as well as to picture the rewards God gives to exemplary Modern Devouts. In some cases the miraculous, especially that of the archetypical hagiographical type, seems to be used to make clear that the persons involved are considered to be (unofficial) saints.

Adres van de auteur:

Gemberstraat 16

b-9052 Zwijnaarde

Literatuur

Alberts, Wybe J., & A.L. Hulshoff, Het Frensweger handschrift betreffende de geschiedenis van de Moderne Devotie. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1958.

Alberts, Wybe J., & Magnus Ditsche, Fontes historiam domus Fratrum Embricensis aperientes. Groningen: Wolters-Noordhoff, 1969.

Angenendt, Arnold, Heilige und Reliquien. Die Geschichte ihres Kultes vom frühen Christentum bis zur Gegenwart. Munchen: C.H. Beck, 1994.

Axters, Stephanus, Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden. Deel III: De Moderne Devotie 1380-1550. Antwerpen: De Sikkel, 1956.

Bollmann, Annette, Frauenleben und Frauenliteratur in der Devotio Moderna. Volkssprachige Schwesternbücher in literarhistorischer Perspektive. Groningen, 2004 (proefschrift rug).

Bollmann, Anne, & Nikolaus Staubach (ed.), Schwesternbuch und Statuten des St. Agnes-Konvents in Emmerich. Emmerich: Emmericher Geschichtsverein, 1998.

Breure, L., ‘Het devote sterven’, in: Ons Geestelijk Erf 59 (1985), 383-469.

Breure, Leendert, Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-psychologische studie betreffende de Moderne Devotie in het IJsselgebied in de 14^e en 15^e eeuw. Hilversum: Verloren, 1987.

Brinkerink, D.A., ‘Biografieën van beroemde mannen uit den Deventerkring’, in: Archief voor de Geschiedenis van het aartsbisdom Utrecht 27 (1901), 400-423; 28 (1902), 1-37, 225-276, 321-343; 29 (1903), 1-37.

Brinkerink, D.A., 1902a, ‘De “Vita venerabilis Ioannis Brinckerinck”’, in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, ns 1 (1902), 314-354.

Brinkerink, D.A., Van den doechden der vuriger ende stichtiger susteren van Diepen Veen. (Handschrift D). Uitgegeven en toegelicht. Eerste gedeelte - Tekst van het handschrift. Leiden: A.W. Sijthoff, 1904.

De Man, D., Hier beginnen sommige stichtige punten van onsen oelden zusteren. Levensbeschrijvingen van zusters uit het Meester-Geertshuis te Deventer en uit het klooster te Diepenveen. Den Haag: Nijhoff, 1919.

Dinzelbacher, Peter, Vision und Visionsliteratur im Mittelalter. Stuttgart: Hiersemann, 1981.

Dumbar, G. (ed.), Scriptum Rudolphi Dier de Muden de Magistro Gherardo Grote, Domino Florentio & multis aliis devotis fratribus, in: G. Dumbar, Analecta seu vetera aliquot scripta inedita. Daventriae: Apud Johannem van Wyk, 1719.

Goullet, Monique, Écriture et réécriture hagiographiques: essai sur les réécritures de Vies de saints dans l'Occident latin médiéval (VIII^e-XIII^e s.). Turnhout: Brepols, 2005.

Graus, F.,‘Funktionen der spätmittelalterlichen Geschichtsschreibung’, in: Hans Patze (red.) Geschichtsschreibung und Geschichtsbewußtsein im späten Mittelalter. Sigmaringen: Jan Thorbecke Verlag, 1987, 11-55.

Grube, K. (ed.), Liber de reformatione monasteriorum des Augustiner proptes Iohannes Busch ‘Chronicon Windeshemense’ und ‘Liber de reformatione monasteriorum’. Halle: Hendel, 1886.

[p. 20]

Heene, Katrien, ‘Vrouwelijke auteurs in de middeleeuwen. De complexe relatie tussen gender, genre en (literatuur)geschiedenis’, in: Queeste 13 (2006), 109-129.

Heene, Katrien, ‘Hagiografisch herschrijven in de vijftiende eeuw? De casus Johannes Brinckerinck (†1419)’, in: Ons Geestelijk Erf (in druk).

Jongen, Ludo, & Wybren Scheepsma, ‘Wachten op de hemelse Bruidegom: de Diepenveense nonnenviten in literairhistorisch perspectief’, in: Th. Mertens e.a. (red.), Boeken voor de eeuwigheid. Middelnederlands geestelijk proza. Amsterdam: Prometheus, 1993, 295-317 en 467-476.

Kleinberg, Aviad M., Prophets in their Own Country. Living Saints and the Making of Sainthood in the Later Middle Ages. Chicago: University of Chicago Press, 1992.

Kühler, W.J., ‘Levensbeschrijvingen van devote zusters te Deventer’, in: Archief voor de Geschiedenis van het Aartsbisdom Utrecht 36 (1910), 1-68.

Löffler, K. (ed.),‘Liber de fundatione monasterii Nemoris beatae Mariae iuxta Northorn’, in: K. Löffler, Quellen zur Geschichte des Augustiner-Chorherrenstiftes Frenswegen. Soest: W. Jahn, 1930, 1-162.

Loomis, C., White Magic. An Introduction to the Folklore of Christian Legend. Cambridge (Mass): The Mediaeval Academy of America, 1937.

Lucius, Ernst, Die Anfänge des Heiligenkults in der christlichen Kirche. Tübingen: Gustav Anrich, 1904. Mak, J.J., ‘Christus bij de Moderne Devotie’, in: Ons Geestelijk Erf 9 (1935), 105-166.

Mertens, Thom, Hendrik Mande (?-1431), teksthistorische en literairhistorische studies. Diss. Nijmegen, 1986.

Mertens, Thom, 2002a, ‘Middelnederduitse exempelen over verschijningen te Diepenveen’, in: Ons Geestelijk Erf 76 (2002), 99-115.

Mertens, Thom, 2002b, ‘Het Diepenveense zusterboek als exponent van gemeenschapstichtende kloosterliteratuur’, in: Wybren Scheepsma (red.), Het ootmoedig fundament van Diepenveen: zeshonderd jaar Maria en Sint-Agnesklooster, 1400-2000. Kampen: IJsselacademie, 2002, 77-94.

Morlion, Carla, ‘De onuitgegeven kloosterkroniek van het St.-Agneeteconvent als bron voor de deugdenspiegel en spiritualiteitsbeleving bij de vrouwelijke moderne devoten (Gent, 1434-1535)’, in: Ons Geestelijk Erf 56 (1982), 342-361.

Pohl, Michael I. (ed.), ‘Dialogus noviciorum’, in: Michael I. Pohl, Thomae Hemerken a Kempis opera omnia VII. Friburgi Brisigavorum: Typis Herderianis, 1922, 5-332.

Proksch, Constance, Klosterreform und Geschichtsschreibung im Spätmittelalter. Köln-Weimar-Wien: Böhlau-Verlag, 1994.

Scheepsma, Wybren, z.j., ‘Sticken, Salome’, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, http://www.inghist. nl/Onderzoek/Projecten/dvn/lemmata/data/Sticken, Salome [01/03/2005].

Scheepsma, Wybren, Hemels Verlangen. Amsterdam: Querido, 1993.

Scheepsma, Wybren, ‘Verzamelt de overgebleven brokken, opdat niets verloren ga.’ Over Latijnse en Middelnederlandse levensbeschrijvingen uit de sfeer van de Moderne Devotie’, in: Paul Wackers (red.), Verraders en bruggenbouwers. Verkenningen naar de relatie tussen Latinitas en de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam: Prometheus, 1996, 211-238 en 334-346.

Scheepsma, Wybren, Deemoed en devotie. De koorvrouwen van Windesheim en hun geschriften. Amsterdam: Prometheus, 1997.

Scheepsma, Wybren, ‘Illustere voorbeelden. De invloed van de Legenda aurea op de geschriften van de koorvrouwen van Windesheim’, in: Amand Berteloot, Hans van Dijk & Jasmin Hlatky (red.), ‘Een boec dat men te Latine heet Aurea Legenda’. Beiträge zur niederländischen Übersetzung der Legenda aurea. Münster: Waxmann Verlag, 2003, 261-282.

Schoengen, M., Jacobus Traiecti alias De Voecht: Narratio de inchoatione domus clericorum in Zwollis met akten en bescheiden betreffende dit Fraterhuis. Amsterdam: Historisch Genootschap Utrecht, 1908.

Staubach, Nikolaus, ‘Von der persönlichen Erfahrung zur Gemeinschaftsliteratur. Entstehungs- und Rezeptionsbedingungen geistlicher Reformtexte im Spätmittelalter’, in: Ons Geestelijk Erf 68 (1994), 200-228.

Staubach, Nikolaus, ‘Das wunder der devotio moderna. Neue Aspekte im Werk des windesheimer geschichtsschreibers Johannes Busch’, in: A.J. Hendrikman e.a. (red.), Windesheim 1395-1995. Kloosters,

[p. 21]

teksten, invloeden. Voordrachten gehouden tijdens het internationale congres ‘600 jaar Kapittel van Windesheim’ 27 mei 1995 Zwolle. Nijmegen: Centrum voor Middeleeuwse Studies kun, 1996, 170-185.

Van 't Spijker, Ienje, Als door een speciaal stempel. Traditie en vernieuwing in heiligenlevens uit Noordwest-Frankrijk (1050-1150). Hilversum: Verloren, 1990.

Van Uytfanghe, M., ‘Biographie II (Spirituelle)’, in: Theodor Klauser e.a. (red.), Reallexikon für Antike und Christentum. Supplement I. Stuttgart: Hiersemann, 2001, 1088-1364.

Vauchez, André, La sainteté en Occident aux derniers siècles du Moyen Âge d'après les procès de canonisation et les documents hagiographiques. Rome: De Boccard, 1981.

Von der Nahmer, Dieter, Die lateinische Heiligenvita. Eine Einführung in die lateinische Hagiographie. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1994.

Ward, B., ‘Miracles and History. A Reconsideration of the Miracle Stories used by Bede’, in: Gerald Bonner (red.), Famulus Christi: Essays in Commemoration of the Thirteenth Centenary of the Birth of the Venerable Bede. London: s.p.c.k., 1976, 70-76.