Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2005

Vorstenbeelden tot lering en vermaak
Samuel Mareel

Naar aanleiding van: Arnoud-Jan Bijsterveld e.a., De Kroniek van de hertogen van Brabant doorAdrianus Barlandus. Vertaling, inleiding en voortzetting, 's-Hertogenbosch: Adr. Heinen, 2004. ISBN 90-7070-673-3. €27,50.

Het historische hertogdom Brabant kan zich de laatste jaren verheugen in een toenemende belangstelling vanuit wetenschappelijke hoek. Dit resulteerde in een niet onaanzienlijk aantal publicaties, waarvan de recent verschenen monumentale Geschiedenis van Brabant van het hertogdom tot heden de meest omvangrijke en prestigieuze is. Aan die mooie reeks is nu de De Kroniek van de hertogen van Brabant toegevoegd. Het uitgangspunt van deze bundel wordt gevormd door een moderne Nederlandse vertaling door Michiel Verweij van Adrianus Barlandus' Rerum gestarum a Brabantiae ducibus Historia. Daarnaast bevat de Kroniek van de hertogen van Brabant ook een aanvulling met niet door Barlandus besproken Brabantse vorsten uit de tiende, elfde en twaalfde eeuw, een voortzetting waarin de hertogenreeks tot vandaag wordt doorgetrokken, een historiografische inleiding en een beschrijving van de hertogenbeelden op de kathedraal van 's-Hertogenbosch.

Adrianus Cornelii Barlandus (28 september 1486 - 30 november 1538) was een uit het Zeeuwse Baarland afkomstige humanist die zowat zijn hele actieve leven werkzaam is geweest aan de Leuvense universiteit. Hij vervulde onder andere kortstondig de functie van hoogleraar Latijn aan het door zijn beschermheer Hiëronymus van Busleyden opgerichte Drietalencollege en was vanaf 1526 de hoogleraar welsprekendheid van de Leuvense universiteit. Daarnaast was hij ook actief als een soort privéleraar Latijn voor Leuvense studenten.

Hoewel Barlandus ook letterkundige, moralistische en literaire werken publiceerde, verwierf hij vooral bekendheid met zijn historische werk. In zijn Rerum gestarum a Brabantiae ducibus Historia, het belangrijkste en meest uitgebreide van zijn historiografische geschriften, bespreekt hij de persoonlijkheid en het beleid van vijfentwintig hertogen van Brabant, van de zevende-eeuwse Pepijn I van Landen tot Karel V, die in 1526, het jaar waarin de auteur zijn kroniek voltooide, de hertogstitel voerde. Tussen 840, het overlijden van Lodewijk de Vrome en 1095, het aantreden van Godfried met de Baard, maakt Barlandus echter een sprong, die hij slechts oppervlakkig motiveert: ‘Wat na de heerschappij van deze Lodewijk geschied is tot aan de tijd van hertog Godfried met de Baard [...] en wat bovendien is overgeleverd in bepaald niet onbedorven bronnen, heb ik besloten niet te bevestigen of te weerleggen’ (p. 102). In hun situering van Barlandus' kroniek binnen de Brabantse historiografie suggereren S. Bijker en R. Stein dat deze vorsten werden weggelaten omdat ze weliswaar deel uit-

[p. 178]

maakten van de Brabantse dynastie, maar geen hertogen van Brabant waren. Deze titel kwam enkel de vorsten van de Karolingische dynastie toe, evenals de afstammelingen van Godfried met de Baard (p- 29).

Wellicht bij gebrek aan bronnen houdt Barlandus zijn bespreking van de eerste hertogen beknopt. Naarmate hij zijn eigen tijd nadert, wordt zijn betoog uitgebreider. Het perspectief verbreedt ook. Zo gaat de auteur bij zijn behandeling van Jan II al gedetailleerd in op de aanleiding en het verloop van de Guldensporenslag, die toch tot de Vlaamse geschiedenis behoort en waarbij de Brabantse hertog niet rechtstreeks betrokken was. Vanaf het bewind van Filips de Goede wordt duidelijk dat het Barlandus in zijn kroniek vooral te doen was om de vorsten die de titel hertog van Brabant hebben gevoerd en niet om het hertogdom als zodanig. Weliswaar schenkt hij steeds aandacht aan de opvolging in het hertogdom en vermeldt hij belangrijke voorvallen in de Brabantse steden, maar zijn blik is toch vooral gericht op de grote gebeurtenissen uit het bewind van de vorsten. Daarbij overschrijdt hij regelmatig de grenzen van de Bourgondisch-Habsburgse Nederlanden. Hij volgt bijvoorbeeld Karel de Stoute naar het beleg van Neuß en in zijn Lotharingische oorlogen. Het grootste gedeelte van de bespreking van de regering van Karel V is gewijd aan het beleg van Padua. Deze beschrijving vormde trouwens aanvankelijk een apart geschrift, de Obsidio Papiae, dat Barlandus later aan zijn kroniek heeft toegevoegd.

Barlandus streefde bij zijn geschiedkundige arbeid duidelijk naar een hoge mate van waarheidsgetrouwheid. Regelmatig geeft hij aan dat zijn informatie uit de tweede hand afkomstig is. Nu en dan noemt hij zijn bronnen bij naam en hij verwijst de lezer die meer over een bepaald onderwerp te weten wil komen door (bijvoorbeeld op p. 161). Indien er, zoals bij de wijze waarop het hertogdom Gelre aan Karel de Stoute is toegevallen, verschillende versies de ronde doen en Barlandus niet weet welke het meest met de waarheid overeenstemt, noteert hij beide opvattingen (p. 162). Hij verbaast er zich trouwens over dat er, zelfs over feiten die betrekking hebben op een recent verleden, zoveel varianten in omloop zijn (p. 171). Hij schrikt er ook niet voor terug een gereputeerd tijdgenoot en humanist als Raffaele vanVolterra in scherpe bewoordingen terecht te wijzen omdat deze meende dat Maria van Bourgondië de dochter was van Margaretha van York: ‘Naar mijn mening zou een man van zijn kaliber - en dan ook nog een Italiaan - wanneer hij het over onze streken heeft, niet eerder aan geruchten, maar aan boeken geloof moeten schenken’ (p. 174).

Ondanks, of juist door de modern-wetenschappelijke ernst waarmee Barlandus zijn onderwerp benadert, valt op hoezeer hij toch ook een kind van zijn tijd is. Zo blijkt hij vast overtuigd van de voorspellende kracht van kometen, natuurrampen en andere buitengewone verschijnselen. De moord op hertog Lodewijk van Orléans en de oorlog met Luik worden voorafgegaan door een komeet van ongewone grootte (p. 130); tal van oorlogen, een grote sterfte onder mensen en een pestepidemie volgen op een komeet die in 1472 drie maanden lang bleef schitteren (p. 161); een andere, die achttien dagen lang zichtbaar bleef, kondigde het overlijden aan van Filips de Schone (p. 199).

Het streven naar waarheidsgetrouwheid was voor Barlandus echter maar een deel van de taak van de historicus. In het voorwoord bij zijn kroniek geeft hij met een citaat van Horatius aan dat het aantrekkelijke van de geschiedenis bestaat uit haar vereniging van het nuttige met het aangename. De geschiedenis is aangenaam, want ze laat ons toe, ‘thuis zonder kosten of gevaar’ (p. 42) naar hartelust te reizen door tijd en ruimte. Ze is nuttig, want ze houdt ons een spiegel voor die ons een leidraad kan zijn in ons leven en onze gewoonten: ‘we kunnen wat we moeten navolgen eruit halen en ons tot navolging voorhouden, en wat laakbaar is, vermijden’ (p. 42). Ieder vorst zou de geschiedenis moeten lezen: ‘Wat immers de ondergeschikten niet aan vorsten durven zeggen, dat vinden diezelfde vorsten allemaal in de boeken’ (ibidem).

Vanuit deze overtuiging van het moreel-didactische nut van de geschiedenis schrikt de Leuvense humanist er niet voor terug om het exemplarische karakter van de behandelde hertogen, waar mogelijk, sterk aan te dikken. Hierdoor kan de indruk ontstaan dat hij zijn tekst heeft opgevat als een vorstenspiegel voor de hertog van zijn eigen tijd, namelijk Karel V. Het kan niet worden uitgesloten dat de ge-

[p. 179]

dachte dat zijn tekst ook de landvorst tot lering kon strekken in Barlandus' hoofd aanwezig was. Toch is het wellicht overdreven het geïntendeerde publiek tot Karel te beperken. Barlandus was namelijk geen man van het hof maar een pedagoog van de Leuvense universiteit. Het is dan ook het meest waarschijnlijk dat de lezers die hij voor ogen had in de eerste plaats in dat milieu moeten worden gezocht.

Daarnaast grijpt de auteur zijn historische materiaal meer dan eens aan om kritiek te leveren op sommige van zijn tijdgenoten. Vooral de geestelijkheid moet het daarbij ontgelden. Barlandus evoceert vol weemoed de minderbroeders uit de tijd van hertog Jan I, ‘die toendertijd mannen waren die zich in sterke mate aan Christus overgaven en geen drinkgelagen hielden, niet hoereerden en zich niet met menselijke beslommeringen inlieten’ (p. 117). Hij spreekt eveneens zijn bewondering uit voor de beslissing van Margaretha van York om iemand pas een priesterlijke waardigheid toe te kennen nadat de levenswandel van de kandidaat terdege is onderzocht: ‘Als de vorsten van dit moment dat ook maar deden, dan zouden we niet zoveel dwazen in Gods kerk aantreffen die wellicht beter geschikt zijn om de po's van vorsten te legen dan om leiding te geven aan het geweten van mensen’ (p. 172). Ook de vorstelijke raadgevers vormen meer dan eens het voorwerp van Barlandus' kritiek. Interessant in dit opzicht is zijn weergave van het conflict tussen Maximiliaan en Gent en Brugge, die weigerden het gezag van de Rooms-Koning te erkennen. Daar waar de auteur doorgaans de vorstelijke kaart trekt, lijkt zijn afkeer van de raadgevers, en in het bijzonder van Pieter Langhals, de schatmeester van Maximiliaan, hier de bovenhand te krijgen en schaart hij zich resoluut aan de kant van de steden. De oorzaak van de opstand lag volgens Barlandus bij figuren als Langhals, die zich verrijkten door de stedelingen geld af te persen. In zijn ijver om de weerbarstige Bruggelingen goed te praten rept hij met geen woord over het feit dat deze ‘goede en hun vorst zeer toegewijde burgers’ (p. 191) Pieter Langhals voor de ogen van Maximiliaan, die ze gevangen hielden, hebben terechtgesteld.

Als een spiegel houdt Barlandus zijn portrettenreeks van de Brabantse hertogen aan zijn tijdgenoten voor, in de hoop dat deze er hun voordeel mee zouden doen. Maar ook ter verbetering van zijn eigen situatie kwamen de historische vorsten blijkbaar goed van pas. De Leuvense didacticus laat geen gelegenheid onverlet om te wijzen op het belang van de opvoeding en de noodzaak van een goede behandeling van opvoeders en wetenschappers. Karel de Grote liet zijn zonen ‘opvoeden door de bekwaamste leermeesters, aan wie hij zeer hoge salarissen beloofde en ook uitbetaalde’ (p. 64). Karel de Stoute plukte zijn hele leven de vruchten van de Latijnse vorming die hij in zijn jeugd had ontvangen. Geleerden waren hem zeer aangenaam, net als aan zijn echtgenote Margaretha van York, die de grote geesten van haar tijd financieel begunstigde en de wetenschap met alle middelen probeerde te stimuleren.

Geschiedenis kan, zoals de auteur in zijn voorwoord aangaf, echter niet alleen nuttig zijn, maar ook aangenaam. Bijgevolg maakte hij van deze Kroniek van de hertogen van Brabant allesbehalve een droog historisch traktaat. Barlandus geeft bij momenten blijk van een levendige vertelstijl en zin voor dramatiek. Bij de vermelding van de Gelderse hertog Karei van Egmond (p. 206) en van Maarten Luther (p. 228) bijvoorbeeld doet hij alsof zijn verontwaardiging over wat hij beschrijft hem te machtig wordt. Met een persoonlijke emotionele oproep lijkt hij zijn personages tot rede te willen brengen. Inhoudelijk wordt er variatie in het verhaal gebracht door het inlassen van weetjes en anekdotes. Zo vertelt Barlandus hoe de wieg van Godfried III, die nog geen jaar oud was toen zijn vader stierf, tijdens een veldslag voor de slaglinie werd geplaatst zodat de Brabantse soldaten zich, uit medeleven met het kind, met grotere felheid in de strijd zouden werpen. Tevens komen we te weten hoe Godfried I aan zijn bijnaam ‘met de Baard’ kwam en hoe hertog Wenceslas met een keizersnede ter wereld is gebracht.

Adrianus Barlandus' Rerum gestarum a Brabantiae ducibus Historia kende tijdens de zestiende en zeventiende eeuw een aanzienlijk succes. Op de eerste editie, in 1526 te Antwerpen gedrukt door Hadrianus Tilianus enjohannes Hillenius van Hoochstraten, volgden herdrukken in 1551, 1580, 1600 en 1665, terwijl ook in Frankfurt (1585) en Keulen (1603) edities op de markt werden gebracht. In 1554 kwam eveneens een Nederlandse vertaling uit, onder de titel Die cronijcke van Brabant int corte, dats die historie der hertoghen van Brabant warachtelijcken int Latyn bescreven duer den wel gheleerden Adrianus Barlandus. Vorig jaar, precies 450 jaar later, verscheen een tweede verdietsing van Barlandus' tekst, door Michiel Verweij, ofte

[p. 180]

Michael Pratensis Oirschotanus, zoals hij zichzelf noemt in de dedicatie bij zijn vertaling. Daarin wordt dit boek toepasselijk opgedragen aan Filip, de huidige hertog van Brabant, en zijn gemalin Mathilde. Net als Barlandus isVerweij trouwens als classicus werkzaam aan de Leuvense universiteit.

Met zijn vertaling ontsluitVerweij, die eerder al de briefwisseling tussen Erasmus en paus Adrianus VI naar het Nederlands omzette, voor het in toenemende mate Latijnonkundige lezerspubliek een boeiende historische tekst die ook vanuit literair oogpunt kan bekoren. Zijn Kroniek van de hertogen van Brabant is doorgaans vlot leesbaar, al blijft hij mijns inziens iets te trouw aan het Latijnse origineel. Dit levert bij momenten lange, zware en weinig idiomatische Nederlandse constructies op, zoals ‘Omdat Pepijn van degenen die hij nu met de wapens onderworpen had, ook de ziel wilde winnen en behouden, zond hij Willibrord hierheen, die hij op dat moment als de heiligste man beschouwde, om de door ongeloof verblinde volken met het heldere licht van de glans van het Evangelie te verlichten en een anderszins ongetemd volk tot de verering van de ene ware God aan te zetten’ (p. 51). Ook bevat de tekst een aantal taalkundige vergissingen die men in een mooi verzorgde publicatie als deze niet zou verwachten (bijvoorbeeld op p. 110: ‘kozen ze [...] de vlucht’; p. 148: ‘gedurende acht weken lang’; p. 167: ‘dat deze [hen] [...] om raad vroeg over welke wijze waarop men deze vijand kon weerstaan’; p. 215: ‘In de tussentijd droeg hij ervoor zorg dat [...]’; p. 217: ‘om hun eigen burgers uit te plunderen’). Ten slotte is de vertaler niet altijd consequent in het omzetten van namen. Bij de overgrote meerderheid van de behandelde figuren koos Verweij logischerwijze voor de gangbare Nederlandse varianten. Het is mij echter onduidelijk waarom de eerstgeboren zoon van Filips de Goede en Isabella van Portugal dan Jodocus wordt genoemd in plaats van Joos (p. 141), de ‘zeer krijgszuchtige bastaard’ van dezelfde hertog Cornelius in plaats van Corneel (p. 145 en 146), de Schotse koning Jacobus, in plaats van Jakob (p. 203) en de aanvoerder van de keizerlijke troepen Charles de Bourbon in plaats van Karel van Bourbon (p. 212).

Barlandus was een humanist in hart en nieren. Zijn kroniek krioelt van de verwijzingen naar antieke teksten en met een zichtbaar genoegen past hij literaire procédés toe van zijn vooral Latijnse voorbeelden. Waar mogelijk vermeldt en citeert hij grote geleerden en collega's humanisten, zoals John de Mandeville, Pierre d'Ailly en Jean Gerson, Robert Gaguin, Rodulphus Agricola, Melanchton en zijn eigen ‘dierbare’ Erasmus. In het uitgebreide notenapparaat bij zijn vertaling richt Verweij zich vooral op deze klassieke en humanistische inslag van de tekst. Hierdoor legt hij voor de lezer die minder vertrouwd is met het humanistische gedachtegoed een extra betekenislaag bloot. Soms gaat Verweij mij echter iets te ver met zijn interpretatie van Barlandus' tekst in humanistische zin. Na een overwinning van de keizerlijke troepen op het Franse leger tijdens het beleg van Padua vermeldt Barlandus dat men dankbetuigingen aanhief en dat er aan God dank werd gebracht voor de behaalde zege. De vertaler herkent hierin ‘termen die van toepassing zijn op plechtigheden na een overwinning, zoals de Romeinse senaat die in de Oudheid stemde’ (p. 216, noot 197). Is het niet waarschijnlijker dat hier gewoon verwezen wordt naar een zogenaamde ‘processie-generaal’, een religieuze optocht waarin God werd bedankt voor Zijn bijstand in de strijd? Iets verderop zegt de auteur dat men door de schaarste nog slechts één enkele kip kon kopen met een Philippus (p. 218). Volgens de vertaler betrof het hier een gouden munt uit de Oudheid met de afbeelding van koning Philippus II van Macedonië (p. 218, noot 199). Hij veronderstelt daarbij een wellicht al te grote kennis van de Oudheid bij Barlandus' oorspronkelijke lezerspubliek. Dit dacht bij een Philippus wellicht eerder aan de gouden munt met een afbeelding van Sint Philippus die tijdens deze periode in de Nederlanden in omloop was.

Echt storend in het notenapparaat zijn de persoonlijke overdenkingen van de vertaler bij wat er in de tekst wordt gezegd. Bij zijn behandeling van Karei Martel beschrijft Barlandus hoe deze vorst, nadat hij de opmars in Gallië van de Saracenen had gestopt, zijn aandacht richtte op de onderwerping van de Friezen. Hij deed dit op een bijzonder hardhandige manier, wat de vertaler in een voetnoot doet opmerken: ‘Waarin het verschil nu zit tussen wat Karel Martel en de Saracenen deden, ontsnapt mij’ (p. 55, noot). Wanneer in de tekst de naam valt van Karel van Bourbon, voegt Verweij daaraan toe dat het hier de man betreft die ‘tot zijn eeuwige schande’ aan het hoofd stond van de keizerlijke troepen die verantwoordelijk waren voor de plundering van Rome tijdens de ‘infame’ Sacco di Roma (6 mei 1527),

[p. 181]

een ‘schaamteloos gebeuren’ (p. 212, noot 190). In dezelfde noot is sprake van de beeldhouwer Benvenuto Cellini, in wiens autobiografie verslag wordt gedaan van deze gebeurtenis. Cellini's Vita is ongetwijfeld één van de meest gelezen werken uit de zestiende-eeuwse Italiaanse letterkunde, getuige de talrijke moderne edities en vertalingen van de tekst. In Verweijs voetnoot lezen we echter dat dit werk door Cellini's ‘verregaande zelfbewustzijn’ ‘nauwelijks verdraagbaar’ zou zijn (ibidem).

Geheel in de traditie van de laatmiddeleeuwse kronieken is in voorliggende bundel ook gezorgd voor een aanvulling op Barlandus' hertogenreeks. Arnoud-Jan Bijsterveld vulde de leemte op die door Barlandus tussen Lodewijk de Vrome en Godfried met de Baard was gelaten en schetst een portret van de koningen en hertogen van Lotharingen uit de negende, tiende en elfde eeuw. Luc Duerloo behandelde de vorsten die de titel hertog van Brabant na Karel V droegen en trok de reeks door tot bij prins Filip van België.

Door de moderne vertaling van de Rerum gestarum a Brabantiae ducibus Historia en de twee aanvullingen is de Kroniek van de hertogen van Brabant een ware schatkamer geworden voor wie meer te weten wenst te komen over de persoon en het beleid van de opeenvolgende hertogen van Brabant. De bedoeling van deze bundel gaat echter verder. De auteurs wilden ook een idee geven van de beeldvorming rond deze vorsten doorheen de geschiedenis. Daartoe situeerden S. Bijker en R. Stein Barlandus' kroniek binnen de bijzonder rijke Brabantse historiografische traditie. Ze gaan daarbij uitgebreid in op de geschiedwerken waarop de Leuvense humanist zich, al dan niet rechtstreeks, heeft gebaseerd. Uit hun vergelijking blijkt dat Barlandus de meer legendarische elementen rond de afstamming van de Brabantse hertogen, zoals hun vermeende Trojaanse herkomst en de daarmee verbonden zogenaamde Zwaanridderlegende, systematisch achterwege heeft gelaten.

Omdat de beeldvorming van de vorst niet alleen via het woord maar ook via het beeld tot stand kwam, werd deze Kroniek van de hertogen van Brabant bijzonder rijkelijk geïllustreerd. Op vrijwel iedere bladzijde van het boek staan één of meer afbeeldingen van de hertogen, afkomstig van schilderijen en grafiek, munten en andere gebruiksvoorwerpen, glas-in-loodramen en stenen beelden. Bijzonder boeiend is dat van dezelfde vorst voorstellingen uit verschillende periodes naast elkaar staan afgedrukt, zodat de lezer een idee krijgt van de manier waarop de visuele perceptie van deze historische figuren doorheen de tijd is geëvolueerd. Alleen is het jammer dat de herkomst en de bewaarplaats van het illustratiemateriaal niet systematisch werden opgenomen.

Ter afsluiting van de bundel zorgden H. Boekwijt en R. Glaudemans voor een bespreking van de beeldenreeks op de luchtboogstoelen van de Sint-Janskathedraal in 's-Hertogenbosch. Daarmee wordt ook een voorbeeld van twintigste-eeuwse visuele beeldvorming van de Brabantse hertogen onder de aandacht gebracht. In 1935 maakte de Bossche historicus en kerkarchivaris Jan Mosmans een historische reconstructie van de beelden die de kathedraal op het einde van de Middeleeuwen hadden gesierd. Hij baseerde zich hiervoor op vijf bewaard gebleven originele beelden en op restanten van voetstukken. Volgens Mosmans stonden op de onderste rij luchtboogstoelen een reeks Brabantse hertogen en op de bovenste personen die in historische of symbolische zin met deze vorsten verbonden waren. Tijdens het daaropvolgende decennium werd naar de iconografische reconstructie van de kerkarchivaris een beeldenreeks gemaakt en op de Sint-Janskathedraal geplaatst. Ook bij latere restauratiecampagnes van het gebouw bleef dit ontwerp gehandhaafd. Mosmans was er zich van bewust dat zijn reconstructie niet noodzakelijk overeenstemde met wat er oorspronkelijk was. De woorden waarmee hij zijn project desondanks verdedigde, hadden niet misstaan als motto boven de mooie en boeiende bundel De Kroniek van de hertogen van Brabant: ‘In een nieuwen en anderen tijd geplaatst [...] hebben wij restaurateurs [...] het recht nieuwe beelden te maken mits het idee der voorstelling in 't algemeen maar niet met het bouwwerk en zijn aard in conflict komen’.

Adres van de auteur: Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse Literatuur, Blandijnberg 2, b-9000 Gent.