Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2005

De belangrijkste medische codex van de Nederlanden
R. Jansen-Sieben

Naar aanleiding van: Het Weense arteshandschrift. Hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. Diplomatische editie bezorgd door Erwin Huizenga. Hilversum: Verloren en Constantijn Huygens Instituut, 2004, Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden X, 2 banden, 1236 pp. ISBN 90-6550-810-4. Prijs €66,-.

In enkele jaren tijds heeft Erwin Huizenga zich ontegensprekelijk gevestigd en bevestigd als DE specialist op het gebied van de middeleeuwse chirurgie in de Lage Landen. Naast verscheidene interessante bijdragen in de vorm van artikelen wordt vooral zijn schitterende dissertatie (Een nuttelike practijke van cirurgien. Geneeskunde en astrologie in het Middelnederlandse handschrift Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. Hilversum, 1997) unaniem beschouwd als een indrukwekkend pionierswerk. Het voorwerp van dit onderzoek is een Middelnederlands volumineus medisch verzamelhandschrift, waarin één enkele scribent circa 125, vaak unieke, astronomische en geneeskundige traktaten heeft opgenomen. Dit volkstalige chirurgenhandboek is zonder twijfel de belangrijkste medische codex die in de Nederlanden tot ons is gekomen, en mag beslist mutatis mutandis vergeleken worden met wat het handschrift-Van Hulthem betekent voor de bellettrie. Zeer uitvoerig, erudiet en nauwkeurig analyseert Huizenga de rijke inhoud en geeft daarbij blijk van een verbluffende belezenheid. Er is mij geen ander voorbeeld bekend van een artes-handschrift dat zo exhaustief en voorbeeldig bestudeerd werd.

Zes jaar later volgde een magistrale studie: Tussen autoriteit en empirie. De Middelnederlandse chirurgieën in de veertiende en vijftiende eeuw en hun maatschappelijke context (Hilversum, 2003). Uit de ondertitel blijkt al meteen hoe ruim dit overzicht opgevat en uitgevoerd is. Niet minder dan 48 handschriften en drukken (tot 1600) bevatten chirurgische traktaten, die alle de revue passeren, terwijl tevens de plaats van chirurgie en chirurg in de samenleving uitvoerig gesitueerd wordt. Deze studie vult een grote lacune in onze beschavingsgeschiedenis, is overal met de grootste lof besproken en kreeg de driejaarlijkse prijs van de Koninklijke Academie voor Geneeskunde van België.

[p. 176]

Nadat uit de voorgaande bundel opnieuw bleek dat het Weense handschrift toch wel de ster van de collectie chirurgie-codices was, werd onder auspiciën van het Constantijn Huygens Instituut besloten er een diplomatische editie van uit te geven in de prestigieuze reeks ‘Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden’. Het spreekt vanzelf dat de uitvoering van dit project werd toevertrouwd aan Huizenga. Twee kloeke boekdelen zijn daarvan het resultaat.

Niet alleen door de omvang, maar ook technisch was de opgave niet simpel. Het handschrift opent met een reeks astronomisch-astrologische tabellen en traktaten. Vooral de horoscooptabellen (tekst 28, f. 24r-29v) stelden zowel de wetenschappelijke als de materiële uitgever voor uitzonderlijk moeilijke typografische problemen. De oplossing die gevonden werd is wetenschappelijk verantwoord, duidelijk en elegant: van ieder folio, ingedeeld in 30 vierkantjes met inscripties, wordt een (verkleinde) foto afgedrukt, gevolgd door (vergrote) moderne hertekeningen, telkens zes vierkantjes per editie-bladzijde.

Onder de grotere teksten die in deze codex zijn opgenomen noteren we Joannes de Rupescissa, De quinta essentia (f. 96r-129v), het Antidotarium Nicolai (f. 132r-157r), de Chirurgia magna van Bruno Longoburgensis (f. 169r-213v, 25or), het Circa Instans (f. 216r-249r), grote stukken uit het Boec van medicinen in dietsche (f. 251v-263V, 266v-269r), Der mannen ende vrouwen heimelicheit (f. 284r-299v), Van smeinscen lede (f. 299v-314r), een berijmd planeten-traktaat (f. 314r-316r) en een berijmd complexiën-traktaat (f. 316r-316v).

De gevarieerde rijkdom van de inhoud had van deze editie een onmisbaar naslagwerk moeten maken... Ware het niet - driemaal helaas! (ik ben doodongelukkig dit te moeten schrijven...) - dat de teksten ontsierd en zelfs af en toe corrupt worden voorgesteld door de talrijke, té talrijke transcriptiefouten. Hier kan moeilijk nog sprake zijn van een ‘diplomatische’ editie. Het spreekt vanzelf dat ik niet de complete tekst heb kunnen collationeren, maar na meer dan honderd pagina's steekproeven leek deze algemene conclusie gerechtvaardigd.

Ik zou de fouten in vijf categorieën willen indelen, die ik telkens met slechts enkele sprekende voorbeelden illustreer:

1.	principieel (d.w.z. in verband met de regels die in deze Reeks toegepast worden, en waarvoor Huizenga dus niet verantwoordelijk is). Bij een copiist die vaak geen of nauwelijks zichtbaar ver schillende vorm schrijft voor c en t, e en o, u en n, a en o, s en f, zou - als er een knoop moet worden doorgehakt - toch bij voorkeur de ‘normale’ vorm moeten worden gekozen. Mijns inziens is er te vaak een te zwaar belang gehecht aan mikroskopische puntjes of streepjes om een lezing te transcriberen die ‘tegennatuurlijk’ is. Bijvoorbeeld, p. 890, r. 14 grisecout: lees grisecont; p. 924, 16 sijnen mele: lees fijnen mele; p. 696, 21 tomen: lees comen.
2.	foutief afgekorte oplossingen: p. 691, 5 dragme et: lees dragme 2; passim (p. 700, 18; p. 703, 20; p. 706, 23; p. 784, 35, enz.) siliam: lees similia; p. 736, 20 boli arabici: lees boli armenici; p. 752, 32 alluin: lees allium; p. 952, 3 13: lees 1 dragme; enz.
3.	drukfouten (?): p. 686,6 mensahen: lees menschen; p. 867, 12 gebakcen: lees gebacken; p. 897, 29 te te: lees te, enz.
4.	grammaticale fouten (bij oplossing van afkorting): p. 703, 8 vanden voerseide: lees vanden voerseiden; p. 733, 16 leggenen: lees leggenne; p. 894, 27 totten: lees totter, enz.
5.	transcriptiefouten en eventuele spookwoorden: p. 246, 7 waet: lees waert; p. 246, 37 weten: lees sweten; p. 247, 8 bleuen: lees blenen (=blaren); p. 697, 3 vlaninge: lees vlainge (=villing); p. 700, 22 Hvmila: lees Hvuula (=huig); p. 713, 12 ticren: lees turen; p. 717, 32 gersiuer. lees gersmer (=grof); p. 733, 27 strecse: lees steecse; p. 737,6 sende: lees seyde; p. 744, 18 dende: lees doude; p. 752, 31 brem: lees brein; p. 862, 19 masseien: lees masseren (=muren); p. 868, 36 sincken: lees suicken (=zuigen); p. 910, 36 Munimia: lees Mummia; p. 945, 8 Salina: lees Saluia; p. 948, 16 cacen: lees caren (=braken); p. 980, 12 soet-: lees siec-, enz.

Het is menselijkerwijs evident dat in een volumineuze editie als deze af en toe een steek valt. Dat is onvermijdelijk en daarvoor heeft iedereen het volste begrip. Maar, zoals in het Woord Vooraf staat (p. 8): ‘De kunst is om ze [de fouten] zoveel mogelijk te vermijden.’ Daarop volgt een zin die (thans) met

[p. 177]

verbijstering slaat: ‘Ondanks al mijn inspanningen om het aantal fouten zo gering mogelijk te houden, zou me dit niet gelukt zijn zonder de geweldige en onbaatzuchtige medewerking van een groep collega's die bereid bleken om grote delen van het afschrift te collationeren: [daarop volgen de namen] .’

Terecht moet nu de vraag worden gesteld waarop ik het antwoord schuldig wil blijven: wie is er ten slotte verantwoordelijk voor dat het manuscript van Huizenga in deze staat op de persen is beland? En vooral: wie heeft door een gebrek aan acribie of zorg of competentie zijn uiteindelijke vertrouwen beschaamd?

Deze overweging, en de unanieme erkenning van de eminente voorafgaande wetenschappelijke productie van Huizenga, alsook zijn inspirerende promotie van de artesliteratuur (wemal) zullen, hoop ik, deze gemiste kans minder zwaar doen wegen in zijn curriculum.

Adres van de auteur: Rue des Cortys 15, b-5380 Hemptinne.