Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2005

‘Nu hort wat Perchevael doe dede’
Livia Visser-Fuchs

Naar aanleiding van: Soetje Ida Oppenhuis de Jong, De Middelnederlandse ‘Perceval’-traditie. Inleiding en editie van de bewaarde fragmenten van een Middelnederlandse vertaling van de ‘Perceval’ of ‘Conte du Graal’ van Chrétien de Troyes en de ‘Perchevael’ in de ‘Lancelotcompilatie’. Hilversum: Verloren, 2003, Middelnederlandse Lancelotromans IX. 558 pp. ISBN 90-6550-753-1.€49,-/Douglas Kelly, Chrétien de Troyes. An Analytic Bibliography. Supplement 1. Woodbridge [etc.]: Tamesis, an imprint of Boydell & Brewer, 2002, Research Bibliographies and Checklists: New Series (ISBN 1476-9700). 582 pp. ISBN 1 85566 083. £50-/$85,-.

Deze recensie is geschreven vanuit het oogpunt van iemand die niet in het onmiddellijke vakgebied actief is en niet in staat om wetenschappelijke muggen te ziften, maar wel geïnteresseerd is in het gebruik ervan voor eigen werk en ervaring heeft met het presenteren van middeleeuwse teksten. Oppenhuis zelf spreekt in haar voorwoord over de ‘norm dat het geschrevene glashelder dient te zijn, en ook begrijpelijk voor wie niet is ingevoerd in de materie’. Daar staat tegenover dat het duidelijk mag zijn dat niet iedere keer opnieuw het buskruit uitgevonden moet worden, dat een zekere ‘voorkennis’ voorondersteld mag worden en dat bepaalde delen van een studie als de hare meer het karakter van een naslagwerk hebben en alleen voor ingewijden in alle opzichten interessant zijn. De bibliografie van Kelly is uiteraard een naslagwerk.

In de eerste zin van het eerste hoofdstuk van Oppenhuis, bij de eerste vermelding van de Lancelotcompilatie zouden enkele verklarende woorden over het beroemde handschrift in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag op hun plaats geweest zijn, al was het alleen maar omdat zelfs de titel van deze studie al veronderstelt dat de toekomstige lezer op de hoogte is. Vervolgens komen het verhaal van Perceval, de bron ervan, de Middelnederlandse vertaling en haar plaats in het geheel van de Lancelotcyclus in vogelvlucht aan bod. Het duizelt de lezer, maar dat is onvermijdelijk in dit stadium. Dan het

[p. 167]

belangrijkste handschrift zelf (Den Haag, KB, HS 129 A 10), inclusief de mogelijke rol van Lodewijk van Velthem, en de andere bewaarde fragmenten en al hun edities: Luik (UB, HS 1333, 736 verzen, regels 5571-5839 en 6166-6491 in de Oudfranse tekst), Düsseldorf (Landes und Stadtbibliothek, FA: 1028, 192 verzen, 6989-7160),Brussel (KBR, HS II 115, 2, 158 verzen, 1239-1397), en Praag (PNP-Strahov -392/zl., 71 verzen; 6323-35, 6345-60, 6368-83, 6395-6407). De conclusie is dat de gehele Perceval van Chrétien in de dertiende eeuw in het Middelnederlands vertaald werd en dat deze vertaling de grondslag vormde voor de tekst van de Perchevael die ingevoegd werd in de Lancelotcompilatie.

Omdat de bewaarde fragmenten aangeven dat de hele Perceval vertaald werd, wordt in het tweede hoofdstuk het Oudfranse verhaal als geheel besproken: de grote rol van Gauvain/Walewein in een tekst die niet zijn naam draagt, de invloed van Chrétiens werk en de handschriftelijke overlevering. Het is onmogelijk gebleken één redactie van de Franse tekst aan te wijzen als bron van de Middelnederlandse. Volgt het boeiende en welkome verhaaloverzicht gemaakt door Maartje Draak, enige jaren geleden toevertrouwd aan de schrijfster, met Draaks ingevoegde commentaar op allerlei details. Boeiend is ook de inhoudelijke vergelijking van de oorspronkelijke en de over het algemeen trouw vertaalde tekst (hoofdstuk 3). Er zijn gevallen van weglating - vooral van oratio recta; van matiging - er werd soms ‘besnoeid op zaken die met eer en schande verband houden’ en op beschrijvingen van emoties; en van vereenvoudiging van dialoog of handeling. Vaak wordt alles nauwkeurig weergegeven, maar een groot deel van de vertaling is langer geworden dan het Frans. De vertaler heeft in een aantal gevallen in alle onschuld de toon van het verhaal veranderd door details weg te laten, ook al heeft hij geen grote ingrepen gedaan. Het resultaat is minder aardig en bijzonder dan Chrétiens werk.

De schrijver van de Perchevael, de tekst overgeleverd in de compilatie, volgt de hoofdlijn van de vertaalde tekst, maar heeft veel veranderingen aangebracht, waarbij hij een voorkeur toont voor Walewein boven Perchevael, en voor Waleweins gevechten boven de voor de moderne lezer meer interessante sociale en narratieve elementen met hun gevoel voor nuance en ironie die Chrétiens Perceval ‘raadselachtig en intrigerend’ maken.

Het tot stand komen en de opbouw van de Lancelotcompilatie komen aan bod in het laatste hoofdstuk van Oppenhuis' inleiding, ten minste voorzover het de Perchevael zelf betreft. De invoeging en later weer verplaatsing van de Perchevael vormen een belangrijk deel van de redactionele activiteit van de compilator. Het verslag van zijn (waarschijnlijke) bezigheden vereist nauwkeurige lezing, maar geeft dan een prachtig beeld van zulk ingrijpen: aanpassing van katerngrootte, meer of minder kolommen, halflege folios,‘ingedikte’ of uitgesmeerde tekst, radering van verzen en invoegen van nieuwe, dit alles ingegeven door het verlangen een volmaakt geheel af te leveren, maar ook door zuinigheid met materiaal. Hoe ingewikkeld deze materie ook is en hoe groot het aantal mogelijke oplossingen, het is goed te bedenken dat in het geval van de Lancelotcompilatie het tastbare bewijs van deze activiteiten is bewaard en van nabij kan worden bestudeerd. Hoeveel moeilijker is het als alleen een nieuw afschrift van zo'n ‘monster’-product is over gebleven en de codicoloog slechts kan vermoeden wat er allemaal is gepasseerd. Er zijn waarschijnlijk weinig handschriften bewaard die niet het resultaat zijn van vele van deze voorbereidingen en het is fascinerend om zoveel details duidelijk voor ogen te krijgen.

De werkelijke editie van de besproken fragmenten is een lust voor het oog en een vreugde om te gebruiken. Na een verklarende inleiding krijgt de lezer een ruime, groot gedrukte tekst gepresenteerd, in één overzichtelijke kolom. Behalve de eigen regelnummering worden soms de nummers van een editie of van een ander fragment gegeven, al naar hun relevantie. Er zijn drie notenapparaten: een zeer gedetailleerd paleografisch/genetisch apparaat met informatie over de fysieke eigenaardigheden van het handschrift, een woordverklarend apparaat, waarin niet al te hoge eisen worden gesteld aan de Middelnederlandse kennis van de gebruiker, en tenslotte op sommige bladzijden een toelichting, dat wil zeggen een meer inhoudelijke vergelijking met de Oudfranse tekst. Onderaan de pagina wordt de inhoud van die pagina zeer kort weergegeven. Het geheel wordt afgesloten met een bibliografie, een register van personen en geografische namen in de Perchevael, een lijst van afbeeldingen en een uitvouwbare pagina met de afkortingen en tekens die nodig zijn bij het lezen van de editie. Het enige

[p. 168]

dat mijns inziens ontbreekt is een index, hoe beknopt ook, op de ‘Inleiding’, dat wil zeggen de 190- pagina-lange studie die voorafgaat aan de editie. Al met al is dit een uiterst bevredigende en verzorgde editie, die een goede middenweg weet te bewandelen tussen toegankelijkheid en wetenschappelijke gedetailleerdheid, aangenaam uitgevoerd en redelijk geprijsd.

Voor de lezer die het gevoel heeft dat in de studie van Oppenhuis iets niet verklaard of voldoende vergaand uitgelegd wordt, is er dan nog de Analytic Bibliography, die Kelly et al. over het werk van Chrétien de Troyes samenstelden. Voortbordurend op de basisbibliografie met dezelfde opzet in dezelfde serie van 1976, die up-to-date was tot 1975, bevat dit supplement een schat aan nieuwe (en oude) titels, inclusief studies in vrijwel elke taal en uit welk randgebied dan ook. Zoals altijd in een dergelijk naslagwerk hebben alleen al de titels van bundels en tijdschriften uit de lijst met ‘Afkortingen’ hun uitwerking op de leeslust en de hebzucht van de onderzoeker. De ‘Contents’ bevat zulke onderwerpen als ‘Problems of editing’, ‘Rhetoric, poetics and stylistics’, ‘Allegory and symbolism’, ‘Learned’ en ‘Non-learned sources’, ‘Influences’, en ‘Modern interpretative methodologies and approaches’. De fascinerende sectie ‘Influences’ alleen bestrijkt de Franse, Duitse, Keltische, Engelse, Nederlands/Vlaamse, Scandinavische, Spaans/Portugese, Italiaanse, Occitaanse, Middelleeuws Latijnse en Byzantijnse litteratuur, met een apart gedeelte voor moderne litteratuur, film en andere kunstuitingen. De indeling en de index op auteurs, redacteurs en vertalers zijn gebruiksvriendelijk. Een groter monument voor het werk en de invloed van Chrétien is haast niet te bedenken. Zoals alle middeleeuwse schrijvers en beeldend kunstenaars die zich in de belangstelling van moderne onderzoekers mogen verheugen zou hij zich wel verbazen over zoveel werk, zoveel woorden en zoveel papier alleen aan hem gewijd.

Adres van de auteur: Faas Eliaslaan 43, nl-3742 as Baarn.