Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2001

Een voorbeeldige feestbundel
Ludo Jongen

Naar aanleiding van: Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde. Onder redactie van Ria Jansen-Sieben, Jozef Janssens & Frank Willaert. Hilversum: Verloren, 2000. Middeleeuwse studies en bronnen 69, 345 blz. ISBN 90-6550-613-6. Prijs: € 22, 50.

Gedurende een ambtstermijn van ruim dertig jaar aan de Universiteit van Utrecht heeft de hoogleraar W.P. Gerritsen niet alleen via publicaties, maar vooral middels zijn onderwijs, de statuur van ‘peetvader van de medioneerlandistiek’ verworven. Ter gelegenheid van zijn emeritaat in september 2000 had een drietal Vlaamse medioneerlandici (Ria Jansen-Sieben, Jozef Janssens en Frank Willaert) het

[p. 183]

plan opgevat om een boek te maken waarin verschillende aspecten van de medioneerlandistiek aan bod zouden komen. Daartoe zochten ze 22 Vlaamse of in Vlaanderen werkzame specialisten aan een artikel over een bepaald aspect te schrijven. Het resultaat mag er zijn. Medioneerlandistiek. Een inleiding tot de Middelnederlandse letterkunde wijkt in gunstige zin af van de gebruikelijke feestbundels: de 25 bijdragen vertonen niet alleen een zekere coherentie, maar bieden ‘aankomende neerlandici en belangstellende leken’ ‘een aantal sleutels [...] die de lectuur van teksten uit de eerste eeuwen van onze literatuurgeschiedenis kunnen vergemakkelijken en aantrekkelijk maken’, zoals de redactie in haar ‘Woord vooraf’ (p. 9) stelt.

De bundel bestaat uit negen ‘hoofdstukken’. In het eerste wordt de historische context beschreven door Piet Avonds, onder de titel ‘Nederlanden?... in de Middeleeuwen?? Een speurtocht in de velden van literatuur en wetenschap’. Het tweede hoofdstuk behandelt de talen die hier te lande werden ‘gesproken’: te weten het Nederlands (Amand Berteloot: ‘“Of ghi yet wilt spreect ieghen mi in Dietsche dat iet mach verstaen.” Welke taal sprak Reynaert?’), het Frans (Colette-Anne van Coolput-Storms: ‘“Walsche boucken” voor het hof’) en het Latijn (Katrien Heene: ‘Petrus Pictor en Thomas Cantimpratensis. Een impressie van de Mediolatijnse letterkunde in de Nederlanden’). In het derde hoofdstuk (‘Het boek als artefact’) wordt het boek beschouwd als schriftdrager. Daarin wordt zowel aan de handschriften (Theo Coun: ‘Codicologie of archeologisch graafwerk in middeleeuwse boeken’ en Dirk Geirnaert: ‘“Membra disiecta”: banden met het versneden verleden’) als aan de drukken (Werner Waterschoot: ‘Arend de Keysere drukt Boethius’) aandacht besteed.

In de hoofdstukken vier tot en met zeven betreden we het terrein van de literatuur in engere zin, en wel volgens de - inmiddels klassieke - drieslag: auteur - tekst - publiek. De productiekant wordt belicht door Joris Reynaert (‘Auteurstypes’) en Dirk Coigneau (‘Bedongen creativiteit. Over retoricale productieregeling’). De ‘tekstimmanente’ literatuurbeschouwing is over twee hoofdstukken verdeeld. Eerst wordt in hoofdstuk vijf het thema ‘Liefde’ behandeld, in wereldlijke en geestelijke zin (Jozef Janssens: ‘Beschaafde emoties. Hoofsheid en hoofse liefde in de volkstaal’ en Paul Mommaers: ‘De Brabantse mystiek. Alleen met God op een berg? En dan?’). In het zesde hoofdstuk - veruit het omvangrijkste uit de bundel - komen in vier ‘paragrafen’ de literaire genres aan de orde. Binnen de paragraaf ‘Verhalende teksten’ laten vijf auteurs hun licht schijnen over problematische verschijnselen in middeleeuwse literaire teksten. Ann Kelders (‘Laverend tussen de hof der historie en de warande der literatuur. Kroniekschrijving in het graafschap Vlaanderen’) en Geert H.M. Claassens (‘De dichter liegt, maar hij spreekt toch de waarheid. Over feit en fictie in middeleeuwse literatuur’) gaan in op de relatie fictie-factie. In de bijdragen van Lieve De Wachter (‘Dichten met andermans woorden. Het effect van een ontlening in de Middelnederlandse Roman van Heinric ende Margriete van Limborch’) en Anne Reynders (‘Van nauw vertalen tot navertellen. Over de vertaaltechniek van Middelnederlandse dichters’) komt de intertextualiteit aan de orde. Veerle Uyttersprot probeert - zoals de titel aangeeft: ‘Walewein, ideale schoonzoon of schertsfiguur? Ironie in Arturromans’ - na te gaan in hoeverre het publiek van hoofse teksten op het verkeerde been werd gezet. De tweede paragraaf is gewijd aan lyriek-poëtica's: Frank Willaert bespreekt de hoofse minnelyriek (‘“Hoe sal ik u smeken, mijn lief?” Poëtica's van de hoofse minnelyriek’) en Johan Oosterman vraagt aandacht voor een ‘minor poet’ (‘Meester Fransois Stoc. De virtuoze poëtica van een vroege rederijker’). De artes-literatuur komt vervolgens aan bod: R. Jansen-Sieben beschrijft het wereldbeeld van een Utrechtse monnik rond 1300 en Veerle Fraeters (‘Schrijven om niet begrepen te worden’) gaat in op het opzettelijk duistere taalgebruik in middeleeuwse alchemistische teksten. Thom Mertens behandelt tenslotte één aspect van de geestelijke letterkunde, namelijk de Middelnederlandse bijbelvertaling.

De titel van het zevende hoofdstuk is ietwat misleidend. Bij ‘Receptie’ verwacht ik dat aandacht besteed gaat worden aan de wijze waarop in de Middeleeuwen teksten werden gerecipieerd. In het artikel van Elly Cockx-Indestege en Marcus de Schepper wordt echter in hoofdzaak ingegaan op de verzameldrift van de negentiende-eeuwse bibliofiel C.P. Serrure (‘“Il n'en existe pas d'autre exemplaire dans notre littérature.” Handschriften en oude drukken uit de Nederlanden van C.P. Serrure naar de hertog van Arenberg, en verder’).

[p. 184]

In het achtste hoofdstuk (‘Toegangen’) wordt het werk van tekstediteurs (Guido de Baere: ‘Van Groenendaal anno 1359 naar Utrecht anno 2000. De tekstuitgever als bruggenbouwer’) en de betrouwbaarheid van woordenboeken (Katrien Depuydt: ‘Het staat in het woordenboek, dus het klopt’) belicht. In het slothoofdstuk, getiteld ‘Woord en beeld’, bespreekt Eric de Bruyn de relatie tussen literaire teksten en de beeldende kunsten: ‘En het woord is beeld geworden... Middelnederlandse literatuur en laatmiddeleeuwse iconografie.’

Het bovenstaande is in feite niet veel meer dan een kale opsomming van contribuanten en hun bijdragen. Op zijn hoogst geeft het een indruk van hetgeen aan de orde komt. Een bespreking is het allerminst: daar is meer voor nodig. Maar de ruimte en de tijd ontbreken mij om alle artikelen in extenso te bespreken. Noodgedwongen beperk ik me tot enkele algemeenheden.

Allereerst kan gesteld worden dat de verwachtingen die bij de lezer worden gewekt door de - hierboven geciteerde - woorden uit het ‘Woord vooraf’, worden waargemaakt: Medioneerlandistiek is inderdaad een boek dat neerlandici-in-spe én het zogenaamde bredere publiek inleidt in de vaak lastige wereld van de Middelnederlandse letterkunde. Meestal beperken dergelijke inleidingen (schoolboeken en populair-wetenschappelijke literatuurgeschiedenissen) zich tot de belles lettres; aan de context (historisch, sociaal, cultureel, enz.) waarbinnen de teksten functioneerden, wordt nauwelijks of geen aandacht besteed. Medioneerlandistiek daarentegen legt in de eerste drie hoofdstukken een solide fundament waarop de bespreking van een groot aantal Middelnederlandse teksten opgetrokken kan worden. De hoofdstukken 7 en 8 maken de cirkel als het ware compleet: daarin wordt immers besproken hoe we die Middelnederlandse teksten te lijf kunnen gaan. Het slothoofdstuk, over de relatie literatuur en beeldende kunst, komt een beetje als mosterd na de maaltijd: ‘logischerwijs’ had dat hoofdstuk vóór de hoofdstukken 7 en 8 moeten staan. Wellicht meenden de redacteuren dat juist dát artikel - met veel plaatjes! - een veel aantrekkelijker afsluiting zou vormen dan het ietwat technische betoog over het Vroegmiddelnederlands Woordenboek. En daar hebben ze ongetwijfeld gelijk in.

Dat ik het voorlaatste artikel in de bundel typeer als een ‘ietwat technisch betoog’ wil niet zeggen dat ik de bijdrage van Katrien Depuydt slecht leesbaar zou vinden. Niets is minder waar! Een van de verademingen van deze bundel is juist dat de artikelen zonder uitzondering in een glasheldere en prettige taal zijn gegoten. Nu spreken de literair-historische bijdragen me meer aan dan de taalkundige, maar dat ligt aan mij: aan verschijnselen waar taalkundigen van uit hun dak gaan, zal ik schouderophalend voorbijgaan. Over smaak valt niet te twisten.

De artikelen worden bovendien niet verzwaard door voet- of eindnoten. Daardoor wordt de lezer niet afgeleid, maar kan hij rustig doorlezend het betoog blijven volgen. Gelukkig wordt elke bijdrage afgesloten met een beredeneerde opgave van primaire en secundaire literatuur, zodat de belangstellende leek in staat gesteld wordt zijn kennis te verdiepen.

Een verademing is ook dat in deze bundel nu eens niet uitsluitend de canon van de Middelnederlandse letterkunde wordt belicht. Behalve de ‘wereldlijke’ Van den vos Reynaerde en de Roman van Walewein en de ‘geestelijke’ teksten van Hadewijch en Ruusbroec worden andere, minder bekende teksten in de schijnwerper geplaatst, niet alleen teksten die tot de literatuur in engere zin gerekend kunnen worden (zoals de Seghelijn van Jeruzalem of de Roman van Heinric ende Margriete van Limborch), maar ook teksten die tot voor kort niet tot de letterkunde werden gerekend. Juist door aandacht te besteden aan bijbelvertalingen en artes-teksten krijgt de Middelnederlandse ‘top-honderd’ meer reliëf. Nog afgezien van het feit dat die toppers vaak maar in één handschrift zijn overgeleverd, vormen religieuze verhandelingen en (semi-)wetenschappelijke tractaten het culturele kader waarbinnen de esthetisch meest bevredigende teksten beter tot hun recht kunnen komen.

Kortom, Medioneerlandistiek kan een voorbeeldige feestbundel genoemd worden. Maar valt er dan helemaal niets op af te dingen? In de categorie spijkers-op-laag-water wil ik wel een paar minpuntjes signaleren.

Dat een kort curriculum vitae van de contribuanten ontbreekt, is jammer, want zodoende moet het nageslacht maar raden wie wie was en wie waar werkte. Een echte omissie is evenwel het ontbreken van een register (auteurs, titels en behandelde zaken). Ik ben me er terdege van bewust dat het sa-

[p. 185]

menstellen van zo'n register geen sinecure is. Maar daarmee bewijst men de lezer wel een grote dienst: in één oogopslag kan hij zien waar iets behandeld wordt. Waarom een dergelijk register niet is opgenomen, is me niet duidelijk. Daar het laatste katern zeven blanco pagina's telt, zal gebrek aan tijd in de laatste fase van de boekproductie wel de oorzaak zijn geweest: het boek moest immers af, en wel op een bepaalde dag.

Iets anders zijn natuurlijk hardnekkige misverstanden. Zo wordt op de pagina's 330 en 331 aandacht besteed aan het door de zon beschenen flesje op het Maria-Boodschap-paneel. van één van de buitenluiken van het Gentse Lam Gods-retabel. De auteur citeert twee Middelnederlandse teksten waaruit klip en klaar blijkt dat de zonnestraal wijst op het rooms-katholieke dogma dat Maria bij de conceptie, gedurende de zwangerschap en tijdens de geboorte van haar Zoon haar maagdelijke status heeft behouden. Ten onrechte meent de auteur echter dat de Annunciatie (waarbij de engel Gabriël Maria verkondigt dat ze zwanger is zonder haar maagdelijkheid te verliezen) hetzelfde is als de Onbevlekte Ontvangenis. Nu is Maria's Zoon zonder erfzonde (onbevlekt) ter wereld gekomen, maar de Onbevlekte Ontvangenis slaat niet op Jezus, maar op Maria. Volgens middeleeuwse opvattingen is Maria zonder erfzonde (dus onbevlekt) verwekt. Deze leer werd overigens pas in 1854 tot dogma verheven. Het feest van de Onbevlekte Ontvangenis werd en wordt gevierd op 8 december, exact negen maanden vóór Maria's geboorte (8 september). Jammer genoeg zijn hier enkele rooms-katholieke geloofswaarheden door elkaar gehusseld. Een blik in Mathieu Spiertz' Van aartsbisschop tot Zonnelied. Sleutels tot het katholieke arfgoed (Nijmegen, 1998) had de auteur voor deze misser kunnen behoeden.

Een regelrecht Broodje-aap-verhaal is de beschrijving van de ontdekking van het unieke handschrift met de volledige tekst van Hendrik van Veldekes Servaaslegende (Leiden, Universiteitsbibliotheek, BPL 1215). In 1950 nog beweerde G.I. Lieftinck: ‘J.H. Bormans vond het hs. bij M. Aussems, notaris te Aubel (vlak bij de Nederlandse grens tussen Maastricht en Verviers) alwaar hij het als scheurpapier op het toilet aantrof.’ (Sint Servaeslegende. In dutschen dichtede dit Heynrijck die van Veldeken was geboren. Naar het Leidse handschrift uitgegeven door G.A. van Es. Met een beschrijving van het handschrift door G.I. Lieftinck. 2e [ongewijzigde] druk. Culemborg, 1976 (Klassieken Nederlandse Letterkunde), p. 16). In Medioneerlandistiek wordt - naar aanleiding van de ‘wonderbaarlijke’ redding van enkele handschriften met Middelnederlandse teksten - deze legende wederom verteld: ‘in 1856, werd het papieren handschrift van Hendrik van Veldekes Sint-Servatiuslegende gered toen een kenner van de Middelnederlandse letteren het bij een bevriende notaris als scheurpapier op het toilet aantrof.’ (p. 90). Al in 1957 heeft Jef Notermans (‘Bij het “eeuwfeest” der ontdekking van een manuscript.’ In: Levende Talen, p. 187-189) erop gewezen dat dit verhaal een verzinsel is. Het dook voor het eerst op in 1894-1895 toen de twintigjarige Kamiel Huysmans op studentikoze wijze herinneringen ophaalde aan zijn leraar Gillet:

Tijdens of na het noen- of avondmaal [...] stond M. Gillet op en vroeg zijn vriend oorlof eventjes als naar gewoonte de gazet te mogen gaan lezen. In die jaren was de gazet eene dagelijksche noodzakelijkheid geworden, en zonderling genoeg [...] men hing ze toenmaals in een nageltje.
Ik vergeet nog te zeggen, dat M. Gillet ontvangen was geweest als een koning, zoodat men in der waarheid kon zeggen, dat hij troonde. Doch bepaalde gewoonten brengen gemakken en ongemakken bij, zoodat men soms niets te lezen vindt op dorpen waar de drukpers weinig verspreid is. M. Gillet zocht en vond niets... dan een volledig manuscript, maar niets dan een manuscript. Een ander hadde 't zeker in tijden van lezingsnood verslonden, tenminste een paar bladzijden.
M. Gillet keek het enkel in en vroeg zijn vriend toelating het stuk mee te nemen, wat hem natuurlijk toegelaten werd, daar de familie geen verzameling hield in allemansgerief als gazetten en dergelijke zijn.
Te Luik aangekomen vertrouwde M. Gillet dit later eenig bevonden handschrift toe aan vader Bormans, welke het uitgaf zonder vragen (wat een specialiteit is van geleerde lui) en zon-

[p. 186]

der 't weêr te geven (eene hoedanigheid welke de éene Belg dan anderen niet kan verwijten).
Zonder het toeval en M. Gillet, geen Servatius vanVeldeke [...].
En wie den naam van den meer dan Vandaal-gezinden Aubelschen vriend wil zoeken, leze de nu door mij te recht gewezen inleiding op Veldeke's eenige uitgave van de Servatius door Bormans [...].

Deze herinneringen zijn overduidelijk verzonnen. Bormans deelt in zijn inleiding op de Sint-Servaaslegende (1858) enkel het volgende over de ontdekking van het manuscript mee: ‘Je dois encore ajouter que le manuscrit de la légende de S. Servais provient de la Bibliothèque de Monsieur Aussems, notaire à Aubel, autrefois mon condisciple à l'Université de Liége, qui à bien voulu permettre à Monsieur Gillet, d'Aubel, professeur agrégé et sécretaire-surveillant de l'Ecole normale pour les humanités, à Liége, de me l'offrir en son nom.’

Deze twee ‘blunders’ werpen weliswaar een smet op de bundel Medioneerlandistiek, maar daarmee is niet alle informatie in deze bundel onbetrouwbaar. De missers tonen mijns inziens aan dat niet alleen middeleeuwse auteurs min of meer klakkeloos overschreven wat de autoriteiten op een bepaald vakgebied beweerd hadden. Ook een hedendaagse wetenschapper moet soms een beroep doen op deskundige specialisten, zeker wanneer hij zich buiten de grenzen van zijn eigen vakgebied begeeft. In ieder geval heeft het mijn waardering voor de feestbundel geenszins verminderd. De auteurs zijn er zeer wel in geslaagd een boek te maken ‘dat iets van onze kennis maar ook van ons enthousiasme voor de middeleeuwse letteren op de lezer wil overdragen’ (‘Woord vooraf’, p. 9).

Adres van de auteur: Aïdastraat 14, nl-3816 tm Amersfoort