Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 2001

[p. 97]

[Nummer 2]

Het liederenhandschrift Brussel, KB, II 2631:
samenstelling en repertoire
Ike de Loos en Dieuwke van der Poel

Inleiding¹

Het handschrift Brussel, KB, II 2631 is een belangrijke bron voor de Middelnederlandse geestelijke lyriek.² Het bevat 68 liederen in de volkstaal (waarvan sommige fragmentarisch) en tevens een vijftigtal gezangen in het Latijn. Hoewel er nog geen gepubliceerde editie van bestaat, is er wel onderzoek naar verricht, in het bijzonder door Hermina Joldersma.³ Daarbij stonden steeds aspecten van de Middelnederlandse liederen centraal en deze verdienen die aandacht ook ten volle. Ook bij musicologen is het handschrift niet onopgemerkt gebleven. Louis Grijp refereerde in zijn proefschrift over het mechanisme van de contrafactuur meer dan eens aan de opschriften bij de Middelnederlandse liederen, die volgens hem ‘avontuurlijke wijsaanduidingen’ bevatten.⁴ Daarnaast is een korte beschrijving van het handschrift te vinden in het RISM, is een foto gepubliceerd van het tweestemmige O mater dei op f. 62v-63r en zijn de Latijnse kerstliederen besproken.⁵

Echter, om gefundeerde uitspraken te kunnen doen over inhoud en functie van het handschrift als geheel, moeten zowel het Middelnederlandse als het Latijnse corpus in de beschouwing worden betrokken, en kunnen ook musicologische aspecten niet onbelicht blijven. Met andere woorden: een handschrift als HsBsKB II.2631 vraagt om een multidisciplinaire benadering, en dat is wat wij in deze bijdrage zullen betrachten.

De datering en lokalisering van het handschrift zijn gebaseerd op een opschrift bij een van de Middelnederlandse liederen:

Dit lyedekijn heeft hier eerst ghesonghen mijn heer die pastor van die Nuewee Kerck meester Ariaen Cornelis die brouwerssoen, int jaer Ons Heren dusent vijfhondert ende xxv⁶

1 Het onderzoek van I. de Loos ten behoeve van dit artikel werd gesteund door het Gebiedsbestuur Geesteswetenschappen, dat wordt gesubsidieerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Wij danken Jeske van Dongen, Hermina Joldersma en Johan Oosterman voor hun opmerkingen bij een eerdere versie.

2 Hierna: HsBsKB II.2631. Ook voor andere handschriften gebruiken we zoveel mogelijk de siglen van de Liederenbank van het Meertensinstituut.

3 Zie onder meer Joldersma 1997 en Joldersma en Van der Poel 2000 (met een incipitregister van het Middelnederlandse repertoire). Een voorlopige editie van de Middelnederlandse liederen (waarvan voor dit artikel gebruik gemaakt is) is te vinden op de website van Joldersma: http://www.acs.ucalgary.ca/~joldersm/; aldaar ook verdere literatuur. Ook op de cd-rom bij De Bruin & Oosterman 2001.

4 Grijp 1991, p. 216.

5 RISM B-IV-3, p. 115-116; Schreurs 1995, inleiding p. XII, afbeelding op p. 113; Rasch 1985, p. 9-10, aldaar eveneens een foto van f. 63r.

6 F. 48v, opschrift bij Wi willen Gode loven.

[p. 98]

Hieruit leidde Knuttel af, dat het handschrift kort na 1525 ontstaan moest zijn. Hij identificeerde de genoemde meester Ariaen Cornelis die brouwerssoen als Adriaen Brouwer respectievelijk Adriaen Cornelisz. die in 1514, 1520 en 1544 genoemd wordt als pastoor van de Nieuwe Kerk te Dordrecht; wel dient opgemerkt te worden dat de twee namen niet precies hetzelfde zijn. Knuttel volgde met deze lokalisering Acquoy, die hier al aan toegevoegd had dat ook andere plaatsen met een Nieuwe Kerk, bijvoorbeeld Amsterdam, Delft of een stad in de zuidelijke Nederlanden, tot de mogelijkheden behoren.⁷

HsBsKB II.2631 bevat enkele indicaties voor een kloostermilieu, wellicht een tertiarissen-omgeving. Op f. 33v opent het opschrift bij een loflied op Franciscus (Ic sach een ander enghel scoen) met de woorden: Dit is een suverlijc lyedekijn van onsen vader Franciscus. Op f. 63r, in een groepje Benedicamus domino-tropen, wordt, tussen Maria en Alle Heiligen, Franciscus aangeroepen: [Benedicamus] / O sancte pater Francisce confessor dei, pro nobis funde preces / Domino (‘[Prijzen wij] / O heilige vader Franciscus, belijder Gods, stort uw gebeden voor ons uit / de Heer’). Een heilige wordt nooit als onsen vader, pater of patronus aangeroepen als hij niet daadwerkelijk de patroon is, ofwel van het huis, ofwel, en dat is in het geval van Franciscus waarschijnlijker, van de orde. Dit pleit zeer sterk voor een situering in een huis onder een van de regels van Franciscus.⁸

Het is bij de huidige stand van onderzoek niet bewezen, maar wel waarschijnlijk dat HsBsKB II.2631 afkomstig is uit een milieu van vrouwen. Weliswaar biedt het handschrift zelf geen uitsluitsel, maar vrijwel alle bekende bronnen van de Middelnederlandse en (sterk verwante) Nederduitse geestelijke lyriek kunnen met vrouwen verbonden worden, waarbij het dikwijls, maar niet altijd, om een klooster of een semireligieuze instelling gaat. Dat blijkt vooral uit bezittersnotities met een vrouwennaam en soms ook uit andere elementen op grond waarvan de plaatsing in een (semi-) kloostermilieu mogelijk is, of uit het voorkomen van bepaalde heiligenliederen, die een lokalisering mogelijk maken.⁹ Zo bezien stamt HsBsKB II.2631 waarschijnlijk uit een Clarissen- of Tertiarissenhuis, waarbij Knuttel als argument tegen de eerste mogelijkheid noemde dat in een litanie de naam van de heilige Clara niet voorkomt.¹⁰

Dit was tot nu toe de stand van zaken. Hieraan kunnen enkele nieuwe gegevens worden toegevoegd die overigens niet tot een eenduidige lokalisering leiden. Het Latijnse repertoire is voorzien van hoefnagelnotatie. Die komt in de 16^e eeuw in de zuidelijke

7 Knuttel 1906, p. 63-67, Acquoy 1888, p. 59.

8 Zie ook Knuttel 1906, p. 65-66.

9 De relevante gegevens zijn bijeengebracht in Joldersma en Van der Poel 2000, p. 115-116. Hieraan kunnen nog de volgende gegevens worden toegevoegd: HsWeONB sn 12875 (waarvan de oorspronkelijke herkomst niet bekend is) bevond zich aan het einde van de 18e eeuw vermoedelijk in het Brusselse regularissenklooster van Sint-Elizabeth op de Berg Sion; Persoons 1967, nr. 39; Stooker enVerbeij 1997, deel 2, p. 96, nr. 262. Het handschrift Leiden, UB, BPL 1289 bevat als eigendomsmerk: Desen boeck hoert toe Joeffrouwe Jenneken Verelst woenende totter cloester ter banck [...]; dit klooster is door Oosterman geïdentificeerd als de leprozerie Terbank te Heverlee bij Leuven (Oosterman 2000, p. 52, waarnaar het eigendomsmerk geciteerd is). Oosterman (2000, p. 49) meldt bovendien dat het handschrift waaraan Knuttel het sigle I toekende thans bewaard wordt als Nijmegen, Universiteitsbibliotheek handschrift 62; het was eigendom van Anna de Tenniers.

10 Knuttel 1906, p. 65-66.

[p. 99]

Nederlanden niet voor, en dus kan dat gebied uitgesloten worden.¹¹ Het watermerk in het papier (een P met een bloem op een steel in het verlengde van de stok) is in de Tresoriersrekeningen te Leiden (1509-1518) aangetroffen, en het vertoont ook een sterke verwantschap met onder meer een Amsterdamse bron uit 1508.¹² Het penwerk wijst nog het meest naar Den Bosch en omstreken, maar is te weinig specifiek om uitsluitsel te geven.¹³ Bovendien kende Den Bosch geen Nieuwe Kerk. De verschillende argumenten wijzen dus in verschillende richtingen. Dat het handschrift uit de noordelijke Nederlanden afkomstig is, is (op grond van de hoefnagelnotatie) wel zeker.

Het handschrift bevat in de huidige staat 93 folia, waarbinnen twee gedeeltes onderscheiden kunnen worden. F. 1-18 vormen het voorwerk, f. 19-93 het kernhandschrift, waarin door dezelfde hand (hierna te noemen: de hoofdhand) zowel de Middelnederlandse als de Latijnse liederen zijn geschreven. Dat f. 19-93 indertijd als een afgerond en samenhangend boek beschouwd is, blijkt uit de contemporaine foliëring die is aangebracht midden boven op alle rectozijden, te beginnen op f. 19r met I.F. 19-93 zijn opgebouwd uit regelmatige katernen van vier dubbelbladen. Hiervan zijn thans vijf bladen verloren gegaan, maar door de contemporaine foliëring is het mogelijk de oorspronkelijke opbouw te reconstrueren.¹⁴ De inhoud van dit gedeelte is:

·	f. 19r-55r: Middelnederlandse liederen (met opschriften; deze ontbreken bij de elf liederen op f. 50v-55r, maar daar is wel ruimte opengelaten: ze waren dus wel gepland)
·	f. 55v-87r: Latijnse gezangen
·	f. 87v-90v: Middelnederlandse kerstliederen (zonder opschriften)
·	f. 91r-92r: blanco
·	f. 92v-93v: een Latijns Maria-gezang (met muzieknotatie): O flos florum, opgetekend door een licht afwijkende hand, wellicht dezelfde als de hoofdhand, die dan een andere pen gebruikte. Waarschijnlijk waren in een eerdere fase de folia 91, 92 en 93 opengelaten.

Welbeschouwd heeft het kernhandschrift de volgende indeling: het opent met twee omvangrijke liederenverzamelingen, de een in het Middelnederlands, de ander in het Latijn; daarop volgt een kleine en specifieke Middelnederlandse groep van vier kerstliederen en een Latijns lied. De grens tussen beide genres valt nooit samen met een katerngrens; op f. 55v begint het Latijn op de versozijde van een blad met op de rectozijde het slot van een Middelnederlands lied en op f. 87v is de situatie precies andersom: daar eindigt het Latijn op de voorzijde, gevolgd door Middelnederlands op de achterzijde. Dit laat zien dat de liederen in beide talen zonder afgrenzing bijeen geplaatst zijn.¹⁵

11 De Loos 1999, p. 5-8.

12 Briquet 8636-1; de identificatie van het watermerk is ontleend aan de kaartcatalogus van de Handschriftenleeszaal van de Koninklijke Bibliotheek Albert I te Brussel.

13 Met dank aan Gerrie van Dongen aan wie wij deze lokalisering danken. De lokalisering is gebaseerd op de volgende twee kenmerken: de parelrandjes (met reeksen kleine pareltjes afgesloten door een grote) en de randen (met ronde, uitlopende en weer terugbuigende lijnen).

14 Van der Poel 2001.

15 Binnen de verzameling Middelnederlandse liederen valt twee keer een katerngrens samen met een tekstgrens, namelijk op f. 37v (einde van het katern) staat het slot van O sceyden du crencste my die moet en op f. 53v de complete tekst van O Jhesus' bant (zie afbeelding 1). Dit is echter waarschijnlijk puur toeval (liederen zijn immers korte teksten) en geen indicatie voor een gefaseerde totstandkoming van de codex. Bij de andere katerngrenzen lopen de teksten door: f. 26v, 31v, 45v, 61v, 69v, 77v, 85v.

[p. 100]

We zullen nu de samenstelling en inhoud van het handschrift nader bespreken, te beginnen met f. 1-18 en vervolgens het Middelnederlandse en Latijnse repertoire op f. 19-93.

Het voorwerk: f. 1-8, 9-11 en 12-18

Het voorwerk bestaat uit drie delen: f. 1-8, 9-11 en 12-18. F. 1-8 en 12-18 zijn van hetzelfde papier als f. 19-93; ook zijn het katernen van vier dubbelbladen, als in f. 19-93 (met dien verstande dat tussen f. 14 en 15 een blad verloren is; de plakrand is duidelijk zichtbaar). F. 9-11 zijn van ander papier, waarbij het niet goed te zien is hoe deze bladen in het handschrift zijn bevestigd.¹⁶

Van het eerste katern (f. 1-8) is f. 1r blanco. Op f. 1v staat een moeilijk leesbare notitie van een latere hand.¹⁷ F. 2r-8v bevatten Latijnse liederen, met muzieknotatie, opgetekend door een andere hand dan de hoofdhand. Deze groep opent met vier antifonen voor de processie van Palmzondag, dan enkele gezangen voor Pasen, enkele processieantifonen en twee Sacramentsgezangen: de antifoon O sacrum convivium en het begin van het responsorie Melchisedech vero rex (f. 8v), die ook in het hoofdblok staan en wel op f. 81v en 82r. Het responsorie breekt echter al af na de woorden Melchisedech ve-. De connectie tussen dit katern en de rest van de codex is niet met zekerheid te bepalen. Opende de codex oorspronkelijk met een leeg katern, waarop iemand later verschillende gezangen schreef, zonder echter te merken dat de beide Sacramentsgezangen al elders in het boek stonden? Of behoorde het eerste katern aanvankelijk bij een ander handschrift van hetzelfde papier, en is het pas naderhand bij HsBsKB II.2631 ingebonden?

Dan volgen de drie bladen van ander papier: f. 9-11. Hiervan is f. 9r blanco, op f. 9v-10r schreef weer een andere hand het dodenresponsorie Libera me domine (met muzieknotatie). Op f. 11r heeft een latere cursieve hand drie culinaire recepten geschreven.¹⁸ F. 11v is weer blanco. Wanneer en waarom deze bladen aan de codex zijn toegevoegd is niet te bepalen.

Het katern f. 12r-18v - weer op het originele papier - opent op f. 12r met een vijftal Middelnederlandse spreuken in rubriek. Deze zijn naar alle waarschijnlijkheid geschreven door de hoofdhand die ook de liederen noteerde op f. 19-93; het schrift oogt hetzelfde, maar de inkt is meer gaan vlekken dan elders. Op f. 13r-v staat een dromenmantiek in een vrij slordige cursieve hand, die niet elders voorkomt;¹⁹ f. 14-18 ten slotte zijn leeg.

16 F. 9 en 10 bevatten hetzelfde watermerk, een fleur-de-lis in een gekroond schild (dat overigens op f. 9 ondersteboven staat). Het watermerk lijkt veel op Briquet 7202, dat in Montfort-sur-Risle (een klein dorpje ten oosten van Rouen) is aangetroffen, datering 1562.

17 Op grond van het voorkomen van het woord suijker kan aan een recept gedacht worden.

18 Jansen-Sieben 1989, p. 267, sigle B1030 (het plaatsnummer dat Jansen-Sieben vermeldt in de signatuur ‘olim Cheltenham, Phillipps, 4082’ is onjuist, dit moet zijn: 6781).

19 Jansen-Sieben 1989, p. 267, sigle B1030.

[p. 101]

Samenvattend: f. 12-18 vormden hoogstwaarschijnlijk vanaf het begin een eenheid met f. 19-93, de status van f. 1-8 en 9-11 zijn niet helemaal duidelijk. Het voorwerk bevat, naast de hoofdhand (f. 12r), vijf handen met toevoegingen (f. 1v, 2r-8v, 9v-10r, 11r, 13r-v).

De Middelnederlandse liederen in het kernhandschrift
(f. 19r-55r en 87v-90v)

De Middelnederlandse liederen zijn bijna allemaal devotioneel van aard. Een belangrijk thema is de tegenstelling tussen de bedriegelijke wereld en de hemel: de liederen gaan bijvoorbeeld over het verwachtingsvol vooruitzien naar de ontmoeting met de hemelse bruidegom (Mijn lyef is schoen ende suverlijck, f. 19r), het afstand nemen van de aardse verleidingen (Het bloeyet die werelt ghenoegelic, f. 43v en Hadyeu natuer, hadyeu solaes, f. 50r) en de hemelse vreugde en schoonheid (Die wijnter die wil laten of, f. 22r).

In de opeenvolging van de liederen valt geen strikte ordening te ontdekken, maar evenmin is de volgorde willekeurig. Om te beginnen is er het opschrift bij het eerste lied Mijn lyef is schoen ende suverlijck (f. 19r), dat luidt: Dit is eens hemels ghestelijck liedekijn ende men macht sijnghen tot alre tijt alsmen vrolijc is; voer geestelijc ende waerlijcke mensche uut vrolijker harten onbegrepen. De vermelding van zowel de potentiële zangers (geestelijc ende waerlijcke mensche: geestelijken en ‘wereldlijken’, leken dus) als de omstandigheid waarin men zingen kan (namelijk als men vrolijk is), maken dit opschrift geschikt als aanvang van een liederenverzameling, ook al heeft het strikt genomen alleen betrekking op het eerste lied.

Voorts kunnen verderop in dit gedeelte van het handschrift telkens groepjes onderscheiden worden. Met andere woorden: er is geen rode draad door de liederenverzameling als geheel, maar er zijn wel kleinere teksteenheden. Op f. 29r kondigt een opschrift vier liederen aan: Dese vier navolghende lyedekens machmen sijnghen op dese wijsen: die eerste wijse: ‘Ic sach mijnheer van Valkesteyn’, die ander: ‘Van die hartoch van Sassen’, die dorde: ‘Ic sie die morgensterre’, die vierde wijs: ‘Het viel op eenen morghenstont’ ende alle ander lyedekijns diemen op vier regulen sijnghen mach.²⁰ In de volgende opschriften wordt hiernaar terugverwezen, zodat een aaneengesloten groep van vier liederen ontstaat: Coemt Jhesus lief int herte mijn (f. 29v) heeft als opschrift: Op die selven wijse. Een suverlijc lyedekijn. Het opschrift van het volgende, derde lied ontbreekt doordat er tussen f. 29 en 30 een blad verloren gegaan is, maar toch kennen wij de titel: Wy willen vrolijc leven.²¹ Dit is te danken aan een opvallende eigenschap van dit handschrift: aan het slot van elk (Middelnederlands) lied wordt het incipit herhaald.²² Het vierde en laatste lied van dit groepje draagt het opschrift: Noch op die selve wijse. Een suverlijc lyedekijn, maer het is wat vernuft (‘moeilijk te begrijpen’, f. 30r). De teksten op f. 29r-30v zijn dus op melo-

20 Opschrift boven Nu wel heen ende dat moet sijn.

21 De titel is te vinden onderaan het lied op f. 30r.

22 In de Latijnse hymnes, die ook strofisch zijn, komt dit ook voor: aan het einde van Laudes sancte Barbare (f. 57r) staat Laudes sa. etcetera; aan het einde van Costi regis filia (f. 56v) staat Tua dan (het begin van de 2e strofe).

[p. 102]

die geordend. Overigens staan verspreid door het handschrift nog drie teksten met dezelfde wijsaanduiding, die dus ook in deze groep geplaatst hadden kunnen worden, maar dat is niet gebeurd.²³ Vooralsnog is hiervoor geen verklaring.²⁴

Even verderop (na een lied dat niet verbonden is met andere) volgen dan in het handschrift opnieuw twee liederen die dezelfde melodie hebben. Het eerste lied van dit duo (Als ic aensie die min van deser aerden, f. 31r) heeft als opschrift: Dit lydekijn gaet op die wijse: ‘Och edel mens wilstu dijn God bekennen, So moestu al dat in is’ etcetera. Het opschrift van het tweede lied refereert hieraan: Noch op den selven wijse. Een gheestelijck lyedekijn. Maar de band tussen beide liederen is nog hechter, aangezien dat tweede lied aanvangt met de woorden Och edel mens wilstu dijn God bekennen, hetgeen betekent dat de wijsaanduiding van het eerste lied naar het tweede lied verwijst, of dat beide liederen een contrafact zijn van een derde, niet overgeleverd lied met hetzelfde incipit.

Een soortgelijke situatie treft men op f. 33v en 34r. Op f. 33v begint het lied Ic sach een ander enghel schoen; het opschrift luidt: Dit is een suverlijc lyedekijn van onsen heylighe vader Franciscus, ende men macht singhen op die wise: ‘Nu laet ons huden vrolijc sijn op desen hoeghen dach’, maer die een ander wijse wet, die machse singhen. Op codicologische gronden moet men aannemen dat tussen f. 33 en 34 een blad ontbreekt.²⁵ Op f. 34r eindigt een lied dat qua vorm bijzonder nauw aansluit bij Ic sach een ander enghel schoen; het moet een tweede Franciscus-lied geweest zijn. Het incipit kan weer aan de afsluiting ontleend worden, en luidt: Nu laet ons huden vrolijc sijn; ook hier blijkt dat in de wijsaanduiding van het eerste lied verwezen wordt naar het incipit van het volgende lied.

In de twee liederen die hierop volgen, treft men weer hetzelfde aan. Druck heeft bevaen dat harte mijn (f. 34r) heeft als opschrift: Dit liedekijn heeft ghedicht een Dominicusbroeder ende gaet op die wijse: ‘Troeren moet ic nacht ende dach, ende lij de grot verlanghen’, waarna op f. 35r volgt Trueren moet ic nacht ende dach, met als opschrift: Noch op die selve wijse: ‘Troeren moet ic nacht ende dach’, int gheestelijc. Die toevoeging int gheestelijc is niet van belang ontbloot: blijkbaar doelt de eerste wijsaanduiding niet op het tweede lied, maar op een wereldlijk lied waarvan het tweede de vergeestelijkte versie is.²⁶

Ook verderop in het handschrift staan twee liederen bijeen met dezelfde melodie: O Jhesus' bant (f. 53v) en Weest ghegroet (f. 54r). Deze liederen staan in het gedeelte van de codex waar de opschriften niet zijn ingevuld. Echter, de kopiist heeft wel een kleine wachtletter genoteerd. Op f. 54r is die wachtletter een n en ongetwijfeld was deze bedoeld als het begin van het opschrift Noch op die selve wijse. Dat blijkt ook uit tekstvergelijking. Hier volgt van beide liederen de eerste strofe:

23 Och waer ic in mijns vaderslant (f. 43r) heeft drie wijsaanduidingen, waaronder Het viel op eenen morghen stont. Tusschen se berch hoge (f. 40r) en In alder werelt en isghen troest (f. 45r) hebben beide Ic sie die morghe sterre als wijsaanduiding.

24 Misschien is het een aanwijzing dat de tekstverzameling in fasen tot stand is gekomen: dan waren niet alle liederen direct voorhanden. Maar wellicht moeten we domweg veronderstellen dat de ordening naar melodie niet consequent volgehouden is.

25 Van der Poel 2001.

26 Eerder in het handschrift staat overigens ook al een lied op deze melodie (blijkens de wijsaanduiding), namelijk In liden heb ick verdriet (f. 27v). In het Antwerps Liedboek komt de wereldlijke liedtekst voor (nummer 147).

[p. 103]

Afbeelding 1: F. 53v (verkleind): O Jhesus' bant

[p. 104]

O Jhesus bant	Weest ghegroet
O vuerich bant	O maghet soet
Och waerstu in mijn hart gheplant	Mijn hert vervroecht ende alle mijn moet
Soe waer mijn siel onbonden	Dat ic u lof mach prisen
Van menighen druck van menighen bant	Ic bid u vriendelijc doer u oetmoet
Daer sij mee in des viants hant	Dat ghi my wilt in wederspoet
Is ghebonden	Troest gheven
Dat doen mijn grote sonden	Alsoe langhe als ic sel leven

Het is duidelijk dat O Jhesus bant en Weest ghegroet dezelfde vorm hebben en dus ook op dezelfde melodie gezongen zullen zijn.

De Middelnederlandse liederen zijn dus op een aantal plaatsen naar melodie geordend, al is dit ordeningsprincipe niet overal toegepast.²⁷ Daarnaast komt ook een rangschikking naar inhoud voor. Op f. 38v-42r staan zes verhalende liederen uit de wereldlijke traditie. Zij nemen een bijzondere plaats in binnen het Middelnederlandse repertoire, dat voor het overige geestelijk en lyrisch van karakter is. Hermina Joldersma heeft een artikel aan deze groep liederen gewijd en daarin overtuigend betoogd dat dit groepje thematisch niet werkelijk tegengesteld is aan de geestelijke liederen: de wereldlijke liederen, die vertellen over de beproevingen van het wereldlijke leven (in het bijzonder de liefde), versterken eerder de these dat men er goed aan doet zich af te wenden van al het aardse en ondersteunen zo de religieuze les die uit de liederenverzameling als geheel spreekt.²⁸

Een dergelijke thematische rangschikking speelt ook een rol in het groepje kerstliederen op f. 87v-90v: Ons is een kijnt gheboren, God gruet u lieflick beelde soet, Mit desen nyewen jaren en Nu laet ons singhen het is tijt. Deze liederen vormen een apart groepje door hun thema, en door hun plaats in het handschrift: ze lijken een korte toevoeging na de omvangrijke verzameling Latijnse liederen op f. 55v-87r. Ook valt op dat de laatste twee liederen de enige zijn waarin het Middelnederlands verbonden wordt met refreinen in het Latijn: die taalmenging komt elders in het handschrift niet voor.

Dan zijn er ten slotte nog twee groepjes te onderkennen. Allereerst de drie opeenvolgende liederen Die wijnter die wil laten of (f. 22r), Natur wij moten scheyden (f. 23 v) en Claer luchtich hoech gheboren (f. 25v). De overeenkomst tussen deze liederen is dat de beginletters van de strofen telkens een acrostichon met een vrouwennaam vormen (namelijk: Duifgen sustel (lees: suster), Nltgn (voor Neeltgen) en Catherina) en dat bo-

27 Volledigheidshalve wijzen we nog op twee gevallen waarin wijsaanduidingen overeenkomen, maar de bijbehorende liederen niet bij elkaar staan: Claer luchtich hoech gheboren en Laet ons suetelijken singhen enerzijds (op de wijs van Ter Maes al opten Ryn, daer woent een jonfroukijn fijn, geciteerd naar f. 24v, zie ook f. 33r) en Voerlanghen, voerlanghen, du doeste mijnre jongher hartge pyne en Min hartge dat wil ic Gode opgheven anderzijds (met als opschriften: Dijt is ‘Verlanghen’ int gheestelijc ende beghint aldaer ende is eens hemels lyedekijn (f. 21v), respectievelijk: Dit liedekijn gaet op die wijse ‘Verlanghen’ (f. 48r)).

28 Joldersma 1997; zij introduceert de term ‘occasionally sacred’ voor deze liederen die in de context van het handschrift een geestelijke lading krijgen. Overigens is het enigszins arbitrair of er vijf of zes wereldlijke liederen in HsBsKB II.2631 te onderscheiden zijn; dit is afhankelijk van de interpretatie van het lied Van den reghenboge (f. 41v-42r). Joldersma wijst er nog op dat deze liederen zich als groep in de codex onderscheiden doordat zij niet vergezeld gaan van een wijsaanduiding, zoals de meeste geestelijke liederen (overigens met uitzondering van Tusschen se berch hoghe).

[p. 105]

vendien aan dat acrostichon gerefereerd wordt in de laatste strofe, waarbij steeds de wens wordt uitgesproken dat de maker van het lied en de genoemde vrouw samen de vreugden van het hiernamaals zullen kunnen genieten. Deze slotstrofen luiden:

Slotstrofe van Die wijnter die wil laten of

Die Duufkens naem dus heeft bediet,
Och God die wil hem gheven
Dat hij come na dit verdriet
Al in dat soete leven,
Mit Duufgen in dat vaderlant daer boven,
Ende mit al dat hemels ghesin,
God ewelijc te loven. (f. 23v)

Slotstrofe van Natur wij moten scheyden

Die Neeltgen heeft bescreven
Ende ghedicht mit grooter vlijt,
God wil hem beyden gheven
Te comen int jolijt,
Daer vruechde is sonder eynde
Ende nummer meer ellende
Meer blijscap talre tijt. (f. 24r-v)

Slotstrofe van Claer luchtich hoech gheboren

Katherina is gheheten
Dit oversoete liet;
Ysbrandus suldi weeten
Heeft dus haer naem bediet.
God gon hem beyd te samen
Te comen uut dit ellende
Mit sielen ende lichaem,
Daert vroechden is sonder eyde [1. eynde], sonder eynde. (f. 25v)

In dit laatste lied noemt de dichter zijn eigen naam: Ysbrandus; zou hij ook de dichter van de andere liederen met deze kenmerken kunnen zijn?

Op het lied voor Katherina volgt een aantal liederen zonder acrostichon, maar op f. 31r begint dan weer Als ic aensie die min van dese aerden, waarin het acrostichon Aleidis voorkomt, en waarvan de slotstrofe luidt:

Slotstrofe van Als ic aensie die min van deser aerden

Die dit Aeltgen uut minnen heeft ghescreven
God stercke hem in der minnen sijn
Ende wil hem beyde gheven
Dat sij comen sonder pijn
Te aenschouwen Goeds aenschijn
Mit hem in vruechden te leven

Te aen etcetera²⁹ (f. 31v)

29 De laatste twee regels van de strofe moeten gebisseerd worden.

[p. 106]

Het gaat dus om een lied met dezelfde kenmerken als het trio op f 22r-25v, maar het is daar niet bij geplaatst.³⁰ Het is verleidelijk te denken dat deze vier liederen de namen bevatten van personen uit het ontstaansmilieu van het handschrift, te meer daar deze teksten niet in andere bronnen van Middelnederlandse devote liederen voorkomen.

De drie liederen volgend op het Katherinalied hebben een andere bijzonderheid: zij worden in het handschrift aan dezelfde auteur toegeschreven. Na het opschrift boven Jhesus mijn alre liefste heer (f. 25v) heeft de hoofdhand de volgende tekst gekrabbeld: Dese drie navollegede liedekijns heeft een persoen ghedicht maer dat dorde liedekijn van jaren out wesen xiiii jaer.³¹ Hieroverheen heeft een zestiende-eeuwse gebruiker een klein strookje geplakt met de tekst: Dese drie navolgede liedekijns heeft gedicht die dijt buck ghescreven heeft.³² Het klinkt alsof de kopiist(e) eigen werk heeft opgenomen in de bundel, maar dat eigenlijk niet wil toegeven; later heeft iemand anders dit geëxpliciteerd. Ook deze liederen komen in andere bronnen niet voor.

Bij een onderzoek naar de ordening van liederen in de codex valt tenslotte op dat er drie opschriften zijn met een jaartal. Het laatste daarvan, dat het jaartal 1525 en de naam van de pastoor van de Nieuwe Kerk bevat, is hierboven reeds geciteerd. De andere twee opschriften luiden: Dit lyedekijn is ghedicht int Jaer ons Heren dusent cccc hondert ende xcv³³ en Dit is een gheestelijc liedekijn ende heeft hier eerst ghesonghen Hillegont Aerontsdochter Cornelis Cornelissoens huusvrou, int jaer ons Heren dusent cccc hondert endexcvii.³⁴ De drie jaartallen staan verspreid door de codex, maar wel in chronologische volgorde, hetgeen misschien kan worden opgevat als een indicatie dat de tekstverzameling die ten grondslag ligt aan dit handschrift is opgebouwd uit kleine eenheden die in de loop der tijd verzameld zijn en uiteindelijk in dit handschrift opgeschreven zijn.

Overzien we de resultaten van een zoektocht naar de rangschikking van de Middelnederlandse liederen, dan blijkt dat er telkens kleine groepjes liederen aan te wijzen zijn, die op verschillende gronden als bijeenhorend gekarakteriseerd kunnen worden, maar een ordenend principe voor de hele verzameling lijkt er niet te zijn.

30 Elders in het handschrift komen nog vier liederen met acrostichons voor, maar die hebben niet de bijzondere slotstrofe van de zojuist behandelde liederen. Het gaat om Druck heeft bevaen dat harte mijn (f. 34r), acrostichon: Dominicus (in het opschrift wordt een Dominicusbroeder als dichter van het lied genoemd); Ick wil verhoeghen mijnen sin (f. 42r), acrostichon: Jhesus cristus; Aensiet hoe lustelijc is ons die meye ontdaen (f. 36r), acrostichon: Andreas (als men tenminste in de vijfde strofe Eenen leest in plaats van Den) en Weest ghegroet o maghet soet (f. 54r), acrostichon: Wauters. De Liederenbank vermeldt nog een minder duidelijk geval: Onder allen vrouwen wijntmen gheen (f. 32r), acrostichon in de strofen 3-8: Allart.

31 Als we hieruit mogen begrijpen dat het derde liedje 14 jaar oud was toen het opgetekend werd, dan kan hier misschien een conclusie uit getrokken worden met betrekking tot de datering: van dat liedje (In liden groot heb ick verdriet, f. 27v) zegt het opschrift dat dit gemaakt was in 1495 (zie hierna): mogen we daaruit opmaken dat dit in 1509 genoteerd is? Dat is echter in tegenspraak met het hierboven geciteerde opschrift op f. 48v, waarin het jaartal 1525 voorkomt; niets duidt erop dat het handschrift in fasen totstandgekomen is.

32 Dit blijkt uit een aantekening van degene die het strookje losgemaakt heeft, Emiel Wagemans, gedateerd 24/8 XV (=1915); het strookje mat circa 8 × 42 mm.

33 F. 27v, gedeelte van opschrift bij In liden groot heb ick verdriet.

34 F. 35v, opschrift bij Hierboven in den hemel. Ook deze drie liederen komen alleen in deze bron voor, blijkens de Liederenbank.

[p. 107]

De Latijnse gezangen in het kernhandschrift (f. 55v-87r)

In een verzameling gregoriaanse gezangen zou men op voorhand een ordening volgens het kerkelijk jaar verwachten, zoals men dat in een liturgisch handschrift ziet. Maar een dergelijke geleding is in HsBsKB II.2631 niet aanwezig; rubrieken zijn er niet, en de penwerkletters lijken willekeurig verdeeld over de pagina's in plaats van voorbehouden aan de hoogste feesten en de belangrijkste gezangen zoals gebruikelijk is. De functie van het boek is op het eerste gezicht dan ook niet helemaal duidelijk, maar er zijn enkele details die daaromtrent iets verraden, soms tussen de regels door, soms wat directer.

Ook bij de Latijnse gezangen is er een groepering in blokjes, en deze zijn bestemd voor een bepaalde feestdag of gelegenheid. Op f. 55v begint het hoofdblok van Latijnse gezangen met enkele hymnen en antifonen, waaronder enkele Maria-gezangen. Eén detail verdient de aandacht: op f. 61r, na het Salve regina, staat een kleine krabbel: In omni tribulacione et angustia. Oremus. Interveniat (‘In alle nood en angst. Laat ons bidden. Bemiddel’; zie afbeelding 2). Dit zijn de beginwoorden van versikels en gebeden, bijvoorbeeld zoals ze kunnen dienen bij een suffragium, een korte gedachtenis die op een van de gewone koordiensten kan volgen. Het wijst erop dat het Salve regina in een dergelijke liturgische context gebruikt is; in elk geval horen versikels of gebeden in de liturgie thuis en niet daarbuiten.

Dan volgt, op f. 62r-63v, als eerste min of meer samenhangende groep een aantal Benedicamus domino-tropen. Het versikel Benedicamus domino (‘Prijzen wij de Heer’), gezongen door een voorzanger en beantwoord door de communiteit met Deo gratias (‘God zij gedankt’), vormt de vaste afsluiting van de diensten in het koor. Er zijn verschillende melodieën voor de verschillende feestrangen, maar er zijn soms ook tropen, ingevoegde stukjes tekst, die het Benedicamus een bepaalde sfeer kunnen meegeven. Enkele getropeerde Benedicamus-formules staan op f. 62v-63r. De eerste is ter ere van Maria en luidt: Benedicamus / in laude Jhesu qui sue matri Marie benedixit in eternum / domino (‘Prijzen wij / tot lof van Jezus die zijn moeder Maria zegende tot in eeuwigheid / de Heer). Dit is de frase die de cantor/cantrix zingt; het antwoord Deo gracias is niet opgenomen in het boek. Dat is ook niet zo nodig, want dat hoeft de cantor/cantrix niet zelf te zingen.

Dit Benedicamus wordt onmiddellijk gevolgd door een tweede, ter ere van het Sacrament, op dezelfde melodie: Benedicamus / in laude panis quem Cristus dedit discipulis suis dicens hoe est corpus meum / Gracias (‘Prijzen wij / tot lof van het brood dat Christus aan zijn leerlingen gaf, zeggende: Dit is mijn lichaam / Dank’).³⁵ Na een klein tweestemmig O mater dei memento mei (‘O moeder Gods, gedenk mij’) volgen nog enige andere Benedicamus-tropen, waaronder die met de bovengenoemde Franciscustroop.

Dan komt, zonder verdere geleding of rubriek, het volgende blok: de drie plechtige lezingen voor de Metten van Kerstmis: Primo tempore alleviata est, Consolamini, consolamini

35 Strikt genomen had er geen Gracias maar Domino moeten staan; de kopiist(e) heeft zich kennelijk vergist.

[p. 108]

Afbeelding 2: F. 61r (verkleind): het slot van het Salve regina met daarbij geschreven: In omni tribulacione et angustia. Oremus. Interveniat

[p. 109]

en Consurge consurge induere fortitudine.³⁶ Deze zijn niet los opgetekend, maar min of meer in een liturgische inkadering.

Het is een oude gewoonte dat de lector vóór elke lezing de zegen vraagt aan degene die in de dienst voorgaat: Iube domine benedicere (‘Wil, Heer, mij zegenen’). Ook hier gebeurt dat, en wel op een manier die bij de hoge feestrang van Kerstmis hoort. Bij wijze van feestelijke inleiding spoort het koor de lector aan tot de zegenbede: Gaudent in domino in hoc solempnio letentur omnium corda fidelium. Imnis et organis ad laudem presulis cuius miracula canit ecclesia. Et tu et tu et tu et tu progredere in primo carmine die Iube domine (‘De harten van alle gelovigen verheugen zich in de Heer, en verblijden zich op deze plechtige dag, met hymnen en orgelspel tot lof van de allerhoogste wiens wonderen de kerk bezingt. En jij, om voort te gaan met de eerste zang, zeg nu: Wil, Heer’). En dan volgt de zegenbede tot de priester, inclusief een troop: Iube domine fieri silencium in auribus audiencium ut possint intelligere et nos benedicere (‘Wil, Heer, voor stilte zorgen in de oren van de luisteraars, opdat zij het kunnen verstaan, en wilt ons zegenen’). De zegen zelf staat niet in het boek; ook hier hoefde de cantor/cantrix alleen maar te luisteren. De eerste lezing sluit dan aan, gevolgd door een Deo gracias. Daarna komt weer een Iube domine en de tweede lezing met een Deo gracias, dan weer een Iube domine met de derde lezing en een Deo gracias. Daarna volgt het incipit van het responsorie Descendit, dat volgens liturgisch voorschrift op die plaats gezongen hoort te worden. Dan volgt het Te deum laudamus, de lofzang die op hoogfeesten de Metten afsluit.

Hierna volgen het laat-middeleeuwse kerstlied Dies est leticie in ortu regali, een Sanctus en een Agnus Dei, de antifoon Completi sunt (f. 72r-80v), en nog wat kerstliederen, met als laatste kerstgezang het responsorie Verbum caro factum est. Rubrieken ontbreken weer, en naar de functie van deze gezangen moeten we raden. Het is mogelijk om alle gezangen een vaste plaats in de kerstliturgie toe te kennen op basis van gewoontes elders,³⁷ maar de vraag is of dat correct is. Juist van typisch laat-middeleeuwse repertoire zoals deze kerstliederen kan het gebruik van plaats tot plaats verschillen. Buitendien bevat het handschrift allerminst een volledige liturgie, en het is überhaupt niet zeker of alle gezangen elk jaar geklonken hebben; een keuzemogelijkheid om variatie te verkrijgen hoeft niet uitgesloten te worden.

Op f. 80v-83v staat een blokje Sacramentsgezangen, bestaande uit het responsorie Ego sum panis, de antifoon O sacrum convivium, het responsorie Melchisedech vero rex Salem en het responsorie Discubuit Jhesus. Dat is het laatste duidelijk samenhangende blokje; hierna volgen nog enkele losse gezangen, voordat het handschrift weer met vier Middelnederlandse kerstliederen verdergaat (f. 87v-90v).

Met dit alles hebben we een beeld van het Latijnse materiaal. Het hoofdblok op f. 55v-87r bevat ruwweg gezangen voor Kerstmis, Pasen, Sacramentsfeest, Maria en enkele andere vrouwelijke heiligen, en enkele getropeerde Benedicamus-zettingen (waaronder een troop voor de ordespatroon Franciscus). Het materiaal is grotendeels liturgisch; enkele kerstliederen zijn mogelijk para-liturgisch.³⁸ De liturgische functie is niet aangegeven en

36 F. 63v-71v. De lecties zijn ontleend aan Is. 9: 1-6a; Is. 40: 1-8; Is. 52: 1-4.

37 Rasch 1985, p. 6-10.

38 Zie voor het gebruik van meerstemmige Latijnse (en ook volkstalige) kerstliederen in de liturgie Rasch 1985, p. 6-10; zie ook Smits van Waesberghe 1959, die meent dat bepaalde kerstliederen ontstaan zijn uit tropen.

[p. 110]

spreekt alleen vanzelf bij de lecties voor de kerstmetten en de Benedicamus-zettingen; verder betreft het vaak kleine groepjes responsories of antifonen die waarschijnlijk (evenals de gezangen uit het toegevoegde openingskatern) bij processies gebruikt zijn.

Er zijn enkele andere handschriften bekend waarin zowel volkstalige als Latijnse gezangen zijn overgeleverd.³⁹ Een vergelijking met deze handschriften geeft de zojuist geformuleerde observaties over HsBsKB II.2631 meer reliëf.

Een belangrijk handschrift met Middelnederlandse geestelijke liederen wordt gelokaliseerd in Utrecht en bevindt zich thans in Berlijn.⁴⁰ Over de precieze herkomst is geen volledige duidelijkheid. De band met Utrecht wordt door Knuttel al gelegd; vervolgens is het door Bruning toegeschreven aan het Utrechtse Agnietenklooster op grond van de prominente aanwezigheid van gezangen voor Nicolaas, Barbara, Katharina, Agnes en Jan Evangelist. Het is echter de vraag of dit een doorslaggevende argumentatie is, omdat deze heiligen overal vereerd werden.⁴¹ Dit handschrift bevat 135 volkstalige en 85 Latijnse liederen, de laatste zowel een- als meerstemmig.⁴² In vergelijking met andere bronnen van Middelnederlandse geestelijke lyriek heeft dit handschrift de meeste overeenkomsten met HsBsKB II.2631, namelijk 17 liederen. Voorin het handschrift staat een aantal meerstemmige gezangen (f. 4r e.v.). Verderop volgen eenstemmige responsories (f. 17 e.v.). Opvallend is dat deze voorzien zijn van kleine aantekeningen in de marge: Ihesus ad dilectum suum (‘Jezus tot zijn beminde’) en Dilectus ad Ihesum (‘De beminde tot Jezus’); ook zijn er aanduidingen als Loquitur Ihesus ad servulum suum ... (‘Jesus spreekt tot zijn knecht ...’); Adhortatur Ihesus ... (‘Jezus spoort aan’). Hier is sprake van gezangen die een spirituele dialoog uitbeelden. Daarnaast bevat dit handschrift ook getropeerde Benedicamus-formules en Kyrie's. Er is (in plaats van het bekende Te deum zoals dat in HsBsKB II.2631 staat) een Mariale Te deum-parafrase: Te matrem dei laudamus (‘U, moeder Gods, loven wij’). Ook onder het Nederlandse repertoire bevindt zich een parafrase van een liturgisch gezang: de hymne Laet ons nu mit hogher vrolicheit op f. 38r, op de melodie van de Maria-hymne Ave maris stella. Daarnaast staan er enige liederen in die zijn toegeschreven aan Thomas a Kempis, zoals Ubi est modo Jhesus en O dulcissime Jhesu (vergezeld van de rubriek Sequentia de suavi Jhesu amore).⁴³

39 HsBsKB II.270 hebben we buiten beschouwing gelaten: het wijkt af van de besproken handschriften doordat de meeste Middelnederlandse liederen meerstemmig zijn (zie Van Dongen 1998). Het handschrift-Catherina Tirs, waarvan de huidige verblijfplaats onbekend is, kon niet in het onderzoek betrokken worden, omdat er geen editie van de 16 Latijnse (kerst)liederen bestaat; de Nederduitse liederen zijn uitgegeven door Hölscher 1854, zie voorts Wilbrink 1930.

40 HsBeSPK mgo 190. Bruning etc. 1963 (onder sigle Utr), Knuttel sigle A.

41 Gezangen ter ere van de eerste vier van dit vijftal vindt men zeer frequent in de late Middeleeuwen, en in het vijfde geval heeft Bruning wellicht geen gelijk: van een speciale verering voor Jan Evangelist te Utrecht is niets bekend (de Utrechtse Janskerk is toegewijd aan Johannes de Doper); Bruning etc. 1963, p. XXXIV-XXXV, Knuttel 1906, p. 51-52. De bezittersnaam Vincentius Traiecti (f. 184r, in een andere hand dan die van de kopiisten) duidt op een mannelijke bezitter.

42 RISM B-IV-3, p. 328-339. Van de 135 Middelnederlandse liederen zijn er 29 dubbel geteld, omdat zij twee keer in het handschrift voorkomen: een keer de uitgeschreven tekst zonder muzieknotatie, elders alleen de eerste strofe met muzieknotatie. Daarnaast is er één lied waarvan alleen de eerste strofe met muzieknotatie opgenomen is, maar niet de complete tekst. Wij danken deze gegevens aan Johan Oosterman.

43 Pohl 1902-1922, Bd. IV, p. 242-398. De liederen, toegeschreven aan Thomas a Kempis, voor zover deze als liturgisch beschouwd kunnen worden, zijn geëditeerd in: AH, Bd. 48, nrs. 458-493. Over het auteurschap bestaat enige twijfel, zie Szövérffy 1964-65, Tl. II, p. 415-418.

[p. 111]

Een tweede handschrift berust momenteel in Wenen.⁴⁴ De herkomst is onderwerp van discussie geweest, maar nog steeds onbekend; het moet uit de noordelijke Nederlanden komen.⁴⁵ Het Latijnse repertoire hiervan bestaat onder andere uit sequentia's en responsories. Ook hier zijn werken toegeschreven aan Thomas a Kempis, zoals op f. 138 de hymne Ierusalem luminosa vere pacis visio, gevolgd door Nec quisquam oculis, beide op de melodie van de bekende kerkwijdingshymne Urbs beata Jerusalem. Het bovengenoemde Te matrem dei laudamus is ook hier te vinden.

Als derde is er het liedboek van Anna von Köln,⁴⁶ dat een mengeling van volkstalige en Latijnse gezangen bevat, meestal een- maar soms meerstemmig. In het volkstalige repertoire zijn er nauwelijks overeenkomsten met HsBsKB II.2631.Voor de Latijnse gezangen geldt dat het klassieke gregoriaanse repertoire niet of nauwelijks vertegenwoordigd is, maar wel zijn er parafrases en troperingen. Een gezang dat duidelijk schatplichtig is aan het klassieke gregoriaanse repertoire is het sequensachtige Ich gruss dich gerne meris sterne (nr. 61) dat het begin van de melodie ontleend heeft aan de sequentia Salve crux sancta, maar zijn tekst-incipit aan de Maria-hymne Ave maris stella. Het wordt gevolgd door het Te celi reginam te genitricem dei laudamus (‘U, hemelkoningin en Godsmoeder, loven wij’) (nr. 62), een Mariale Te deum-parafrase, maar een andere dan in de twee eerstgenoemde handschriften. Onder de Latijnse liederen bevindt zich ook hier werk dat is toegeschreven aan Thomas a Kempis: de sequentia O dulcissime Jhesu (nr. 70). Verder zijn er een getropeerd Kyrie (nr. 71), het strofische lied Stetit Jhesus coram Pylato (nr. 72), en de doden-sequentia Audi tellus (nr. 82) waarmee het handschrift afsluit. Daarnaast zijn er nog volkstalige liederen, soms met een Latijns refreintje of enkele Latijnse woorden her en der. Men neemt aan dat het boek afkomstig is uit een huis van zusters van het gemene leven.⁴⁷ Onder de Latijnse gezangen wijzen met name het Te celi reginam, het O dulcissime Ihesu (mogelijk) van Thomas a Kempis, en wellicht ook de volkstalige sequentia Ich gruss dich gerne in een dergelijke richting, in elk geval naar een huis onder de invloedssfeer van de Moderne Devotie. In een semi-kloosterlijke omgeving kunnen deze in de liturgie gebruikt zijn, daar waar de traditionele kloosters hun klassieke gregoriaanse repertoire hadden.

44 HsWeONB sn 12875 (olim FC 7970); Persoons 1967 nr. 39; RISM B-IV-3, p. 112; Bruning etc. 1963 (onder sigle Asd), Knuttel sigle C. Het bevat 53 Middelnederlandse liederen (Strijbosch 1996, 075), waarvan er vier ook in HsBsKB II.2631 voorkomen.

45 Knuttels lokalisering (overgenomen door Bruning) in het Amsterdamse Margaretha-klooster is met klem van argumenten tegengesproken door Obbema 1972/1996. Voor dit handschrift geldt, evenals voor HsBsKB II.2631, dat de hoefnagelnotatie naar de noordelijke Nederlanden wijst (zie bijvoorbeeld f. 81r en verder). Een ontstaan in de zuidelijke Nederlanden is als mogelijkheid geopperd door Obbema 1972/1996 (overgenomen door Van Buuren 1992, p. 234), maar kan uitgesloten worden. In enkele volkstalige en meerstemmige liederen wordt een notatie gebruikt die bestaat uit elementen van de hoefnagelnotatie en mensurale notatie (zie bijvoorbeeld f. 23v: Die lelikyns wit). Vergelijkbaar muziekschrift komt ook voor in het Utrechtse HsBeSPK oct 190 (bv. f. 9v: Een kindekijn is ons gheboren, f. 12r: Mit desen nyewen jare), maar ook in liturgische handschriften uit het klooster Marienpoel bij Leiden (Vilnius, LASL, 22.95, bv. f. 105v-106r: 2-stemmig Gaudent in domino, en f. 107v-108: Magnum nomen domini); de rest van dit handschrift heeft hoefnagelnotatie; Goncharova 1995, p. 329 en p. 349 voor een foto (met dank aan Viktoria Goncharova, Kazan, voor het beschikbaar stellen van haar ongepubliceerde materiaal). Wellicht zal in de toekomst duidelijk worden in welk gebied een dergelijke notatie in gebruik is geweest.

46 HsBeSPK mgo 280. Editie Salmen & Koepp 1954. Voor het meerstemmig repertoire: RISM B-IV-3 p. 339.

47 Salmen & Koepp (1954, p. 3) nemen op grond van Anna's naam aan dat het huis in of bij Keulen gelegen moest zijn; Wilbrink (1930, p. 215-7) komt op grond van hetzelfde argument op een lokalisering buiten Keulen, en stelt Emmerich voor.

[p. 112]

Deze boeken hebben verschillen en overeenkomsten. De drie bovengenoemde handschriften hebben, evenals HsBsKB II.2631, een mengeling van volkstalig en Latijns repertoire en ze hebben alledrie naast eenstemmige ook meerstemmige liederen. Daar staan grote verschillen tegenover: in het Latijnse repertoire zijn de klassieke gregoriaanse gezangen veel minder sterk vertegenwoordigd en de gezangen uit de Devotio Moderna (zoals de gedichten die zijn toegeschreven aan Thomas a Kempis) juist sterker; veelal is er ook geen liturgische functie aanwijsbaar. Buitendien hebben ze alle drie een Mariale Te deum-parafrase. HsBsKB II.2631 onderscheidt zich duidelijk van deze drie handschriften: het is niet alleen het enige handschrift met een klassiek liturgisch repertoire (met hier en daar een duidelijke liturgische structuur, bijvoorbeeld de kerstlecties),⁴⁸ maar ook het enige handschrift met een normaal Te deum.

De drie Mariale Te deum-parafrases suggereren een semi-kloosterlijke context, zoals huizen van het gemene leven of van de derde regel van Franciscus die geen (of een minder strakke) kloosterregel hadden, en inderdaad zijn de handschriften met dergelijke huizen in verband gebracht. Men kan echter makkelijk te voorbarige conclusies trekken omtrent de liturgie van dergelijke gemeenschappen. Ten eerste gebeurde het vaak dat huizen van het ene statuut naar het andere overgingen. Het Utrechtse Agnietenklooster startte begin 15e eeuw als een groep zusters van het gemene leven, ging in 1422 over naar de derde orde van Franciscus, en nam weer later de regel van Augustinus aan.⁴⁹ In hoeverre men in zo'n geval het bestaande liturgisch repertoire aanpaste, is niet bekend. Er is een Te matrem dei laudamus te vinden in een Utrechts processionale, mogelijk uit dit Agnietenklooster, dat verder ‘normale’ Latijnse gezangen bevat.⁵⁰ En omgekeerd, in huizen van het gemene leven kon wel degelijk het klassieke gregoriaanse repertoire voor de liturgie gebruikt worden. Zo mag het Te deum uit HsBsKB II.2631 suggereren dat dit handschrift uit een meer kloosterlijke omgeving afkomstig is, maar het is allesbehalve een waterdicht bewijs.

Wel tekent de liturgische functie van HsBsKB II.2631 zich duidelijk af: van de genoemde handschriften is dit het enige waarvan het Latijnse repertoire voor het overgrote deel voor de liturgie is bestemd. Andere handschriften mogen dan gezangen als Benedicamus-formules en Kyrie's bevatten, een liturgische ordening is veel minder prominent aanwezig.

48 Ook de processie-antifonen voor Palmzondag in het toegevoegde katern (f. 1-8) volgen de ordo die gebruikelijk is in liturgische handschriften.

49 Schoengen 1941-42, deel II, p. 192 en 187.

50 Brussel, KB Albert I, inv. nr. 4860, een 16e-eeuws (?) Utrechts processionale; het feit dat in de litanie op f. 48v slechts één belijder, namelijk de patroon van Utrecht, Martinus, en slechts één maagd, namelijk Agnes, genoemd worden, suggereert een functioneren in het Agnietenklooster te Utrecht; volledig bewijsbaar is het niet. De herkomst uit de stad Utrecht wordt bevestigd door de typisch Utrechtse prosula Euphonias videns bij het resp. Martinus abrahe op fol. 70v, die ook in handschriften van de Utrechtse Dom, de Mariakerk en de Buurkerk voorkomt (De Goede 1965, p. LI). De aanname van Huglo ‘Origine: Le diocèse de Malines (?)’ (RISM B-XIV-1, p. 54-55) is in elk geval onjuist.

[p. 113]

Samenvattend: de Latijnse gezangen in handschrift Brussel KB II 2631, f. 55v-87r zijn, zeker in vergelijking met soortgelijke liederenhandschriften, liturgisch van karakter, maar ze vormen geenszins de volledige liturgie van het huis. Wel zijn er telkens kleine groepjes van bijeenhorende liederen te onderscheiden. Dat komt overeen met wat we zagen bij de Middelnederlandse liederen op f. 19r-55r; ook daar waren de liederen in kleine eenheden gegroepeerd, zonder dat er een overkoepelend ordeningsprincipe was. Bij het Latijnse repertoire zou het kunnen gaan om enkele aanvullingen op bestaande handschriften, gezangen die voorheen niet aanwezig waren, of waarvan een extra exemplaar nodig was. De gezangen zijn deels bestemd voor de koordiensten (de Benedicamus domino-formules, de kerstlecties, het suffragium met het Salve regina), deels wellicht voor processies (de Maria- en Sacramentsgezangen).

De overlevering van de muziek

Zoals gezegd vormen de Middelnederlandse en Latijnse gezangen op codicologische gronden een eenheid, maar in muziekoverlevering en genre is er verschil vast te stellen. We zagen reeds dat de Middelnederlandse liederen op f. 19r-55r opschriften hebben waarin vaak een wijsaanduiding is gegeven, en soms ook een opmerking over hoe het lied gezongen dient te worden. In dit opzicht vormt de kleine groep Middelnederlandse kerstliederen op f. 87v-90v een aparte eenheid: daar zijn geen opschriften, en deze zijn ook niet voorzien. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat het om zeer bekende liederen gaat waarvoor geen wijsaanduiding of andere toelichting nodig was.⁵¹

Bij de Latijnse liederen op f. 55v-87r en 92v-93v is de muziek door middel van muzieknotatie aangegeven. De eerste vier liederen, op f. 55v-57r, vormen daarbinnen een apart groepje van vier hymnen, gevolgd door een lege bladzij (f. 57v). Bij de eerste drie hymnen (f. 55v-56v) heeft alleen de eerste strofe muzieknotatie; hymnen zijn strofische gezangen en muzieknotatie voor de tweede en volgende strofen is dan ook overbodig (zie afbeelding 3). De vierde hymne, Laudes sancte Barbare (f. 57r), heeft als enige van de Latijnse gezangen geen muzieknotatie; wellicht werd deze gezongen op dezelfde melodie als de voorafgaande Katharina-hymne. In alle andere Latijnse liederen is de volledige tekst van muzieknotatie voorzien.

Het verschil in de manier waarop de melodie is aangegeven, hangt samen met twee factoren: de compositie en de functie van de gezangen. Ten eerste is er de compositiestijl. De Latijnse gezangen zijn in de regel vrije composities, dat wil zeggen: het zijn geen contrafacten en zij zijn niet gezet op standaardmelodieën. De Middelnederlandse liederen daarentegen zijn wel contrafacten: bij 35 liederen wordt verwezen naar een bestaand lied. De wijsaanduidingen zijn voor deze liederen blijkbaar genoeg: het gaat om bekende melodieën, die uit het hoofd gezongen konden worden. Daarnaast laten de opschriften een zekere vrijheid aan de zangers. In de wijsaanduidingen wordt in

51 Dit geldt vooral voor de liederen Ons is een kijnt gheboren (waarvan volgens de Liederenbank 13 parallelversies (concordanties) bestaan) en Mit desen nyewen jaren (18 concordanties).

[p. 114]

Afbeelding 3: F. 56v (verkleind)

[p. 115]

zes gevallen meer dan één wijs gegeven waarop het lied gezongen kan worden.⁵² Het gaat daarbij werkelijk om verschillende melodieën, niet om verschillende verwijzingen naar dezelfde melodie. Een voorbeeld is het volgende opschrift: Dit lyedekijn heeft twee wijsen. Die een is als men acht regulen voer een vaers sijnghet, dan is die wijse ‘Gueden dach ende gueden nacht vens ic die liefste mijn’. Ende die ander wijse is als men vier regulen voer een vaers sijnghet, dan is die wijse ‘Het quamen drie rutters gheloepen, gheloepen in een lant, met netten ende met knoepe, het waeren die besten diemen vant’.⁵³ Uit de formulering blijkt dat dit lied op twee manieren gezongen kon worden, met acht regels of vier regels per couplet. Ook elders blijkt dat de gekozen melodie er niet zoveel toe doet: een ander opschrift (f. 29r) waarin al niet minder dan vier melodieën genoemd worden, laat nadrukkelijk de mogelijkheid open om een andere wijs te gebruiken, namelijk, blijkens de afsluitende zin, die van alle ander lyedekijns diemen op vier regulen sijnghen mach. Net zo tolerant is het opschrift op f. 33v, waarin de zanger de vrijheid krijgt om van de voorgeschreven wijs af te wijken: Maer die een ander wijse wet die machse singhen. Alleen al vanwege deze contrafactpraktijk is muzieknotatie voor de Middelnederlandse liederen niet nodig, en bij meer dan één melodie niet handig; men had voor één lied dan verschillende melodieën moeten uitschrijven. Maar ook is de relatie tussen tekst en melodie blijkbaar niet heel dwingend.⁵⁴ Voor de Latijnse gezangen was wel degelijk behoefte aan notatie, omdat hier de relatie veel hechter was: elk gezang had een eigen, originele melodie.

Ten tweede is er de functie van de gezangen. Zoals gezegd zijn de Latijnse gezangen bestemd voor de liturgie. Dat betekent dat ze bedoeld zijn om bij één speciale gelegenheid gezongen te worden, bijvoorbeeld Kerstmis of het Sacramentsfeest. Een bepaald gezang kan dan wel twee keer of zelfs vaker klinken, bijvoorbeeld zowel tijdens een processie als in de vespers, maar de nauwe band met dat ene feest is onverbrekelijk.

Het zingen van het gregoriaans viel onder de verantwoordelijkheid van een of meer voorzangers, die zorgden voor de voorbereiding en de taakverdeling, en die de uitvoering zelf leidden. Deels werd het repertoire door de hele communiteit gezongen, deels - zeker de wat complexere liederen - door het koor, de voorzangers of solisten. Iedere kerk of klooster, mannen of vrouwen, van welke orde dan ook, beschikte over verschillende boeken voor deze doeleinden. Voor de mis en de koordiensten beschikte men over grote koorboeken die op een lezenaar stonden en door enkele personen tegelijk gelezen konden worden; bij de processies werden processionales gebruikt, die klein en licht waren, en bij het lopen in de hand gehouden konden worden.

HsBsKB II.2631 is geen liturgisch boek te noemen, niet alleen omdat het ook Middelnederlands repertoire bevat, maar vooral omdat het geen complete liturgie geeft en

52 Vier wijzen: opschrift op f. 29r; drie wijzen: opschriften op f. 19v en 43r; twee wijzen: opschriften op f. 20v, 26v en 33r.

53 F. 26v, opschrift bij Och of ic in den hemel waer. De beide wijsaanduidingen verwijzen naar twee verschillende liederen uit het Antwerps liedboek. De eerste wijsaanduiding is te verbinden met Al om die liefste boele mijn (Antwerps liedboek 11), waarvan de eerste twee regels van de derde strofe luiden: Veel goeden daghen veel goden nachten Wensch ic der alderliefste myn (editie-Joldersma 1982, p. 14); de tweede wijsaanduiding met Het quamen drie ruyters geloopen (Antwerps liedboek 58, editie-Joldersma 1982, p. 68).

54 Zie ook Bruning 1963, p. XIX.

[p. 116]

zelfs niet één complete viering. Het Latijnse repertoire moet bedoeld zijn als een aanvulling op bestaande liturgische boeken. De gezangen betreffen de gebruikelijke thematiek die men vindt in dergelijke handschriften: Kerstmis (inclusief een aantal jongere, wellicht paraliturgische kerstliederen), Pasen, Sacramentsfeest, Maria, en enkele vrouwelijke heiligen die in de late Middeleeuwen algemeen vereerd werden, in dit geval Barbara en Katharina; het toegevoegde eerste katern bevat daarbovenop waardevolle aanvullingen voor Palmzondag en Pasen.

Het handschrift kan zowel in de liturgie als bij het processielopen gebruikt zijn. Het heeft een formaat dat voor processieboekjes gebruikelijk is (de minder dan 100 folia meten circa 13,5 bij 20 centimeter (iets kleiner dan een aflevering van Queeste)) en is ook licht genoeg. Bovendien zijn de Latijnse gezangen voldoende groot en duidelijk geschreven om ook in de koordiensten bruikbaar te zijn; in alle gevallen zal er door één persoon uit gezongen zijn.

Voor de Middelnederlandse liederen is de gebruikscontext veel minder eenduidig.⁵⁵ Met uitzondering van de kerstliederen zijn zij niet aan een bepaald feest of jaargetijde gebonden, en een liturgische functie hebben deze volkstalige liederen niet gehad.⁵⁶ Wel zijn er genoeg aanwijzingen dat de volkstalige liederen bedoeld zijn geweest om (gezamenlijk) gezongen te worden.⁵⁷ Aangezien de overlevering van de melodie in elk geval oraal was (namelijk via wijsaanduidingen), is het denkbaar dat de tekst door voorzingen en meedoen werd aangeleerd, en niet uit dit boek.⁵⁸ In tegenstelling tot de Latijnse gezangen zou de Middelnederlandse verzameling dan vooral te boek gesteld zijn om af en toe geraadpleegd te worden, maar werd de codex niet in de hand gehouden bij het zingen van dit repertoire.

55 De discussie over de functie van het Middelnederlandse geestelijke lied heeft een impuls gekregen door Van Buuren 1992.

56 Behoudens misschien de kerstliederen, zie Rasch 1985, p. 9-10.

57 Bijvoorbeeld het frequent voorkomen van bisseringen en refreinen, zie voorts Joldersma & Van der Poel 2000.

58 Het handschrift is relatief groot vergeleken met andere codices met Middelnederlandse devote liederen die meestal ongeveer 15 bij 10 centimeter zijn (bijvoorbeeld: HsBeSPK mgo 190: 15,1 × 10,5 cm (Bruning 1963, p. XXXIV), HsWeONB sn 12875: 14,5 × 10,5 cm (Bruning 1963, p. XXXIII)).

Besluit

Het HsBsKB II.2631 heeft gefunctioneerd in een klooster uit de noordelijke Nederlanden onder een van de regels van Franciscus, vermoedelijk een tertiarissenhuis, en stond daar ter beschikking van iemand die (mede) verantwoordelijk was voor de liturgie.

Gezien de aard van het Latijnse repertoire mag verondersteld worden dat het heeft toebehoord aan (en is geschreven door) één persoon, en wel iemand met een cantorsfunctie. Het ligt voor de hand dat zo iemand ook buiten de liturgie van zingen hield, en wellicht in de gemeenschap iemand was die daarbij het voortouw nam, ook bij het Middelnederlandse repertoire. Zo iemand kan een boek voor eigen gebruik maken; zo kunnen twee repertoires bij elkaar in één boek voorkomen, zonder een

[p. 117]

duidelijke structuur en zonder rubrieken die het liturgisch gebruik toelichten; de eigenaar/es hoefde niemand uit te leggen hoe het in elkaar stak, maar kon er zelf de weg in vinden.

Summary

This article investigates the use and function of Brussels Royal Library II 2631, a song manuscript likely originating shortly after 1525 in a house of Franciscan tertiaries in the northern Netherlands. It contains both Netherlandic songs and Latin chants, written by the same scribe.

The Netherlandic songs are primarily devotional, with a handful of secular texts nevertheless to be considered ‘occasionally sacred’. All vernacular songs lack musical notation, but in individual headings most indicate one or more tunes to which they can be sung. The prescribed tunes are generally well known, sometimes taken from the secular repertoire; often one melody serves for more than one song. Though there is no strict organization within the corpus as a whole, it is possible to identify smaller groups on the basis of melody or subject. The manuscript is a typical example of 16^th century contrafact practice.

In contrast to the Netherlandic songs, the Latin chants do have musical notation. Chant type (Christmas lessons, Benedicamus-melodies, processional chants), their organization, and occasionally the addition of a prayer incipit, clearly indicate a liturgical function. This suggests that the manuscript was used in services and during processions, and may have belonged to (and was compiled by) a person fulfilling the role of cantor, or more probably cantrix, who was involved with liturgical chant but appreciated vernacular song as well.

Adressen van de auteurs:
Ike de Loos ogc / Instituut voor Kunstgeschiedenis en Muziekwetenschap Kromme Nieuwegracht 29 nl-3512 hd Utrecht

Dieuwke van der Poel ogc, Utrecht Centre for Medieval Studies, Instituut Nederlands Trans 10 nl-3512 jk Utrecht

Literatuur

Acquoy, J.G.R., ‘HS. No. 1042 van Meerman (eene verzameling van meerendeels geestelijke liederen tot ± 1525)’. In: Handelingen en mededeelingen van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde te Leiden. Bijlagen tot het verslag der Historische commissie over 1887-1888. Leiden, 1888, p. 56-64.

Analecta Hymnica Medii Aevi, ed. C. Blume & G.M. Dreves. Leipzig 1886-1922. Reprint: Frankfurt am Main, 1961; indices 1978 [= AH].

Briquet, C.-M. (A. Stevenson, ed.), Les filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier dès leur apparition vers 1282 jusqu'en 1600. A facsimile of the 1907 edition with supplementary material contributed by a number of scholars. 4 dln., Amsterdam, 1964.

Bruin, M. de & J. Oosterman, Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. Gent, etc. 2001.

[p. 118]

Bruning, E., M. Veldhuyzen & H. Wagenaar-Nolthenius, Het geestelijk lied van Noord-Nederland in de vijftiende eeuw. De Nederlandse liederen van de handschriften Amsterdam (Wenen ÖNB 12875) en Utrecht (Berlijn MG 80 190). Amsterdam, 1963. Monumenta Musica Neerlandica VII.

Van Buuren, A.M.J., ‘“Soe wie dit lietdkyn sinct of leest”. De functie van de Laatmiddelnederlandse geestelijke lyriek’. In: F. Willaert e.a., Een zoet akkoord. Middeleeuwse lyriek in de Lage Landen. Amsterdam, 1992, p. 234-254 en 399-404. Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 7.

Van Dongen, J., Tien Middelnederlandse meerstemmige liederen uit Handschrift Brussel KB II.270. Doctoraalscriptie Utrecht, 1998.

Goede, N. de (ed.), The Utrecht Prosarium. Liber sequentiarium ecclesiae capitularis sanctae Mariae Ultraiectensis saeculi XIII. Codex Ultraiectensis, Universitatis Bibliotheca 417. Amsterdam, 1965. Monumenta Musica Neerlandica VI.

Goncharova, V., ‘Latin chant manuscripts in library collections in the Baltic countries and the Ukraine’. In: Cantus Planus. Papers read at the 6th meeting, Eger, Hungary, 1993 (Boedapest 1995), p. 321-352.

Grijp, L.P., Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw. Het mechanisme van de contrafactuur. Amsterdam, 1991. Publikaties van het P.J. Meertens-Instituut 15.

Hölscher, B. (ed.), Niederdeutsche geistliche Lieder und Sprüche aus dem Münsterlande. Berlijn, 1854.

Jansen-Sieben, R., Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht, 1989.

Joldersma, H., Het Antwerps Liedboek. A critical edition. Princeton, 1982. Dissertatie Princeton.

Joldersma, H., ‘“Geestelijke” en “wereldlijke” liederen. Enige aspecten van het handschrift Brussel MS II, 2631’. In: F. Willaert (red.), Veelderhande liedekens. Studies over het Nederlandse lied tot 1600. Symposium Antwerpen 28 februari 1995 [lees: 1996]. Leuven, 1997, p. 58-73. Antwerpse studies over Nederlandse Literatuurgeschiedenis 2.

Joldersma, H. & D. van der Poel, ‘Sij singhen met soeter stemmen. Het liederenhandschrift Brussel KB II 2631’. In: Nederlandse Letterkunde 5, afl. 2 (mei 2000), p. 113-137.

Knuttel, J.A.N., Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de kerkhervorming. Groningen etc. 1974 [oorspronkelijke druk Rotterdam, 1906].

Loos, I. de, ‘Het gregoriaans in de Lage Landen’. In: Musica Antiqua, 16/1 (1999), p. 5-13.

Obbema, P.F.J.,‘Het einde van de Zuster van Gansoirde’. In: (idem), De Middeleeuwen in handen. Over de boekcultuur in de late Middeleeuwen. Hilversum, 1996, p. 166-175 (bewerking van een artikel met dezelfde titel in: De Nieuwe Taalgids 65 (1972), p. 181-190).

Oosterman, J., Repertorium van het Nederlandse lied tot 1600. Bronnenlijst van de handschriften. Voorlopige versie. UFSIA Antwerpen, 1998.

Oosterman, J.,‘Jenneken Vereist en Anna Bijns. Nieuws over handschrift Leiden, UB, BPL 1289 en zijn inhoud’. In: Spiegel der Letteren 42 (2000), p. 49-57.

Persoons, E.,‘Handschriften uit Nederlandse kloosters in Wenen’. In: Archief- en Bibliotheekwezen in België / Archives et bibliothèques de Belgique 38 (1967), deel 1-2, p. 59-107.

Van der Poel, D.E., ‘De opbouw van het liederenhandschrift Brussel KB II 2631’. In: Spiegel der Letteren 43 (2001), p. 148-156.

Rasch, R.A., De Cantiones Natalitiae en het kerkelijke muziekleven in de Zuidelijke Nederlanden gedurende de zeventiende eeuw. Utrecht, 1985. Muziekhistorische monografieën 10.

Répertoire International des Sources Musicales. Band B-IV, deel 3 en 4: Handschriften mit mehrstemmiger Musik des 14, 15, und 16. Jahrhunderts. Beschrieben und inventarisiert von K. von Fischer, und herausgegeben in Zusammenarbeit mit M. Lütolf. München vanaf 1972. Band B-XIV-1: Manuscrits du processional, ed. M. Huglo. München, 1999 [RISM].

Salmen, W. & J. Koepp (ed.), Liederbuch der Anna von Köln (um 1500). Düsseldorf, 1954. Denkmäler rheinischer Musik 4.

Schoengen, M., Monasticon Batavum. Amsterdam 1941-1942. Verhandelingen der NederlandscheAkademie van Wetenschappen, af deeling Letterkunde. Nieuwe reeks deel XLV. Deel 1: De Franciscaansche orden. Deel 2: De Augustijnsche orden. Deel 3: De Benedictijnsche orden benevens de carmelieten en jesuieten. Deel 1 - Supplement (D. de Kok).

Schreurs, E., Anthologie van muziekfragmenten uit de Lage Landen (middeleeuwen - renaissance): polyfonie,

[p. 119]

monodie en leisteenfragmenten in facsimile / An anthology of music fragments from the Low Countries (Middle Ages - Renaissance): polyphony, monophony and slate fragments in facsimile. Leuven 1995.

Smits van Waesberghe, J.,‘De herkomst en de oorspronkelijke wijs van “Puer nobis nascitur”, “Ons is gheboren een kindekijn”, “Omnes, nu laet Gode loven”, enz.’ In: Gregoriusblad 80 (1959), p. 176-186.

Strijbosch, C., Repertorium van Middelnederlandse liederen in bronnen tot 1500. Deel 1: Bronnenrepertorium. Voorpublikatie. UFSIA Antwerpen, 1996.

Stooker, K. & Th. J. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. I. Studie. II. Repertorium. Leuven, 1997. Miscellanea neerlandica 15-16.

Szövérffy, J., Die Annalen der lateinischen Hymnendichtung. Ein Handbuch. Tl. I: Die lateinischen Hymnen bis zum Ende des 11. Jahrhunderts. Tl. II: Die lateinischen Hymnen vom Ende des 11. Jahrhunderts bis zum Ausgang des Mittelalters. Berlin, 1964-1965. Die lyrische Dichtung des Mittelalters, Bd. 1-2.

Thomae Hemerken a Kempis Opera omnia, ed. M.J. Pohl (Friburg 1902-1922), Bd. IV. Reliqui IX tractatuli ascetici cum canticis et epistulis.

Wilbrink, G.G., Das geistliche Lied der Devotio Moderna. Ein Spiegel niederländisch-deutscher Beziehungen. Nijmegen, 1930, dissertatie Nijmegen.

Elektronische referentiewerken

Brussels MS II 2631. (Deel van de) website van Hermina Joldersma, The University of Calgary, Calgary. Internet-adres: http://www.acs.ucalgary.ca/~joldersm

Liederenbank Meertensinstituut, Amsterdam (inmiddels verschenen als De Bruin & Oosterman 2001)

Bronnen

Bron	Plaats en tijd van ontstaan	Siglum Liederenbank	Siglum Knuttel	Siglum Bruning etc. 1963
Brussel KB II 2631	noordelijke Nederlanden, ca 1525	HsBsKB II.2631	E	-
Berlijn, Staatsbibl., Germ. oct. 190	Utrecht, 1480-1500	HsBeSPK mgo190	A	Utr
Wenen, ÖNB, SN 12875	noordelijke Nederlanden, 1473-1480	HsWeONB sn 12875	C	Asd
Berlijn, Staatsbibl., Germ. oct. 280 (Anna von Köln)	Keulen of Emmerich, 1529-1540?	HsBeSPK mgo280	-	-