Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1998

[p. 114]

Tekstcollecties: willekeurig of weloverwogen?
Een verkenning naar aanleiding van de ‘Comburg-collectie’
Janny Schenkel^*

Inleiding

In het vijfde decennium van de zestiende eeuw trok een jonge Duitser door westelijk Europa. Deze jongeman, afkomstig uit een rijke familie, was door zijn opvoeding en opleiding vertrouwd geworden met het humanisme. Zijn voornaam was dan ook niet toevallig Erasmus. Om zijn kennis te vergroten verliet hij op achttienjarige leeftijd het Ritterstift St. Burkhard in Würzburg, waar hij tot dan verbleef. Op 15 oktober 1540 werd Erasmus Neustetter ingeschreven aan de nog jonge universiteit van Leuven. Hij was leergierig en begon vol ijver Nederlands te leren. Na zijn verblijf in Leuven bezocht hij nog de Zuid-Nederlandse plaatsen Mechelen, Antwerpen en Gent. Daarna verliet hij de Nederlanden. In 1543 werd hij student in Bologna.

Erasmus Neustetter hield van boeken. Elke kans die zich voordeed om zijn verzameling uit te breiden, greep hij aan. Toen hij in 1569 aangesteld werd als deken van het Ritterstift Comburg, nam hij zijn inmiddels omvangrijke verzameling boeken mee. Het is vooral aan deze bibliofiele verzamelwoede van Erasmus Neustetter te danken dat de naam van het inmiddels opgeheven Ritterstift Comburg voor altijd verbonden is met een codex met Middelnederlandse teksten. Deze codex is hoogstwaarschijnlijk door Neustetter zélf uit de Nederlanden meegenomen naar Duitsland.¹ We weten dit pas sinds 1969 en derhalve kon Wolfgang Irtenkauf, de toenmalige conservator van de Württembergische Landesbibliothek te Stuttgart bij een lezing in 1961 voor de historische vereniging ter plaatse, niet anders dan gissen naar de verantwoordelijke Stiftsherr.

Auf alle Fälle muß die Vorliebe für niederländische Literatur bei einem der Stiftsherren auf der Comburg vorhanden gewesen sein. Bei dessen Fischzügen angelte er den ‘Reineke Fuchs’, heute eine der wertvollsten Handschriften der Landesbibliothek, die jedes Jahr das Wallfahrtsziel holländischer Studenten bildet, welche das Gedicht so zitieren wie etwa unsere Germanisten Teile des Nibelungenliedes.²

Het is typerend voor de geschiedenis van het Comburgse handschrift dat ook Irtenkauf alleen Van den vos Reynaerde aanhaalt; deze tekst heeft sinds de ‘herontdekking’ van het handschrift in 1806³ verreweg de meeste aandacht van onderzoekers gekre-

* Met dank aan Herman Brinkman, Hans van Dijk en Peter Gumbert, voor de nauwgezetheid waarmee zij een eerdere versie van waardevol commentaar voorzagen.

1 U. Sieber, Untersuchungen zur Geschichte der Komburger Stiftsbibliothek. Keulen, 1969 (gestencilde thesis). Zie ook H. Brinkman & J. Schenkel (ed.), Het Comburgse handschrift. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2^o 22. Hilversum, 1997, MVN 4, p. 25 en 84-86.

2 W. Irtenkauf, ‘Über die alte Bibliothek der Comburg’, in: Der Haalquell 13 (1961), nr. 17, p. 67-68.

3 F.D. Gräter publiceerde in 1806 de resultaten van zijn inventarisatie van de in 1802 opgeheven bibliotheek van het Ritterstift Comburg: Über die Merkwürdigkeiten der Comburger Bibliothek, Drittes Heft. Ein Programm bey den auf allerhöchsten Befehl der Königlichen Oberstudiendirection den 29^ten Sept. 1806 in dem Königlichen Gymnasium ill. zu Hall eröffneten Herbstprüfungen. Hall, 1806.

[p. 115]

gen.Van den vos Reynaerde beslaat echter slechts 21 van de in totaal maar liefst 346 folia van het Comburgse handschrift.

Het is inmiddels bekend dat het Comburgse handschrift in feite een convoluut van zes delen is.⁴ Men kan zich afvragen of deze delen al samengebonden waren toen Erasmus Neustetter ze meenam uit de Nederlanden. Er zijn sporen van een gemeenschappelijke binding vóór de huidige binding (1578). Op grond van de eerste, doorlopende foliëring van het convoluut dateren wij die vroege binding rond 1540. Dat is juist de periode dat Neustetter naar de Nederlanden kwam. Het is daarom ook mogelijk dat Neustetter verantwoordelijk is voor de samenvoeging. De vraag die dan oprijst is, of Neustetter bewust en met een vooraf bepaald doel aan het verzamelen is geweest, of dat hij zich heeft laten leiden door toeval en kortweg gezegd die boeken meenam, die hij krijgen kon.⁵ Over de vraag in hoeverre de tekstcollectie in het Comburgse handschrift een samenhangend geheel is, of het gevolg van toeval en willekeur, gaat deze bijdrage. Voordat ik uiteenzet welke methode ik gebruik bij dit onderzoek, is het noodzakelijk nog enige zaken van codicologische aard te signaleren.

4 Voor een uitvoerige beschrijving van de codex zie: Brinkman & Schenkel (zie n. 1), p. 27-88.

5 Het is zeker niet uitgesloten dat Neustetter een reeds gebonden convoluut meenam. Dat verschuift echter alleen de vraagstelling naar de, dan onbekende, samensteller.

Tekstcollecties in verzamelhandschriften en convoluten: aandachtspunten

Wie een onderzoek wil doen naar tekstcollecties in Middelnederlandse handschriften, zal rekening moeten houden met een aantal praktische problemen.

Eén van de meest in het oog springende daarvan is dat we van veel Middelnederlandse handschriften inmiddels wel de inhoud kennen, zij het dat dit ook vaak niet verder gaat dan incipit en explicit van de teksten, maar dat we nog nauwelijks beschikken over gedegen inzicht in de materiële opbouw van die handschriften. Bibliotheek- en collectiecatalogi laten in dat opzicht helaas vaak veel te wensen over.⁶

De veelgebruikte termen ‘verzamelhandschrift’ en ‘convoluut’ zijn bij lange na niet toereikend om alle verschijningsvormen van middeleeuwse handschriften af te dekken. Over het algemeen geldt dat een convoluut een codex is waarin twee of meer ‘handschriften’ zijn samengebonden. De term convoluut wordt uitsluitend gebruikt als sprake is van een materieel criterium maar geeft geen enkele indicatie over de eventuele verwantschap, inhoudelijk dan wel materieel, tussen de samenstellende delen. Die samenstellende delen zijn elk op zich een eenheid maar kunnen op hun beurt ook weer bestaan uit verschillende codicologische eenheden, met in meer of mindere mate inhoudelijke samenhang. Een term voor codices die een convoluut zijn maar waarvan de delen overduidelijk verwant zijn, is nog niet gevonden.

6 Het is echter waarschijnlijk dat we over veel minder catalogi zouden beschikken wanneer voor elk handschrift een (beknopte) codicologische beschrijving toegevoegd had moeten worden. En dat zou ook niet wenselijk zijn geweest.

[p. 116]

De aanduiding ‘handschrift’ is in feite een ongelukkige, omdat daaruit niet blijkt welk criterium (inhoudelijk of materieel) er aan ten grondslag ligt. J.W. Klein onderscheidt, op grond van hun kwantitatieve inhoud, ‘enkeltekst-’ en ‘meerteksthandschriften’.⁷ Een meerteksthandschrift komt overeen met wat in de regel een verzamelhandschrift wordt genoemd. Codicologisch gezien kan ook een (verzamel)handschrift uit verschillende materiële (codicologische) eenheden bestaan.⁸ Maar de benamingen ‘meerteksthandschrift’ en ‘verzamelhandschrift’ geven geen informatie over de materiële component van de bedoelde codex. In het taalgebruik wordt ‘handschrift’ echter vaak als synoniem van ‘codex’ gebruikt en omdat een codex ook een convoluut kan zijn .... Het is klaar dat deze problematiek meer aandacht verdient dan de beperkte ruimte hier.

Hoe lastig deze kwestie is, kan goed worden geïllustreerd aan de hand van het Weense artes-handschrift Österreichische Nationalbibliothek 2818, waaraan Erwin Huizenga een dissertatieonderzoek heeft gewijd. Dit handschrift, in het verleden vrijwel altijd aangeduid met de term ‘verzamelhandschrift’, blijkt een dermate complexe opbouw te hebben dat zelfs ondanks, of misschien wel juist dankzij, grondig onderzoek Huizenga geen definitief oordeel durft te geven: Op grond hiervan [=het gegeven dat bundeltjes katernen zelfstandig gefunctioneerd hebben, JS] lijkt hs. 2818 dan ook een convoluut genoemd te moeten worden. Toch kan, al met al, ook het idee van hs. 2818 als een vanaf het begin zo geïntendeerd verzamelhandschrift niet geheel worden uitgesloten.⁹

Hans Kienhorst heeft er in 1996 op gewezen dat het verschil ook nauwelijks betekenis hoeft te hebben. Naar zijn mening kan de intentie van een gebruiker of opdrachtgever voor een verzamelhandschrift of voor een convoluut dezelfde zijn, namelijk te beschikken over een specifieke verzameling teksten.¹⁰ Kienhorst voegt daaraan toe dat voor de afbakening van het begrip ‘verzamelhandschrift’ het oogmerk van de materiële eenheid het belangrijkste criterium blijft. Zijn omschrijving luidt dan ook: Een verzamelhandschrift is een collectie teksten die van meet af aan als één codex bedoeld is, hetzij in de vorm van een gebonden boek, hetzij in de vorm van een losse bundel katernen. Zo'n handschrift kan in één arbeidsgang geschreven zijn, maar ook in fasen en/of delen tot stand zijn gekomen en later nog eens zijn uitgebreid.¹¹

7 J.W. Klein, ‘(Middelnederlandse) handschriften: produktieomstandigheden, soorten, functies’, in: Queeste 2 (1995), p. 1-30 (19-26).

8 J.W. Klein omschrijft de codicologische eenheid als volgt: ‘het fysieke resultaat van een aantal produktiefasen van een handschrift(gedeelte), dat een samenhangend geheel vormt. Een “codicologische eenheid” kan een hele codex zijn, maar kan ook bestaan uit een aantal katernen, of zelfs uit één of enkele bladen binnen een codex.’ In: B. Besamusca en A. Postma (ed.), Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de Lancelotcompilatie. Pars I (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment). Met een verantw. van de editie door W.P. Gerritsen en een beschrijving van de handschriften door J.W. Klein. Hilversum, 1997. Middelnederlandse Lancelotromans IV, p. 60 (noot 16).

9 E. Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien. Geneeskunde en astrologie in het Middelnederlandse handschrift Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. Hilversum, 1997, p. 216.

10 H. Kienhorst, ‘Middelnederlandse verzamelhandschriften als codicologisch object’, in: G. Sonnemans, Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Hilversum, 1996, p. 39-60 (57).

11 Kienhorst (zie n. 10), p. 57-58. De moeilijkheid van deze omschrijving schuilt in geforceerde samenvoeging van een materiële en een inhoudelijke component. Een handschrift dat royaal is opgezet en waarin na het beschrijven enkele lege folia resteren, is zeker een materiële eenheid. Wanneer de inhoud in een arbeidsgang is geschreven, vormt ook de inhoud in dat opzicht een eenheid. Als na honderd jaar de resterende folia worden beschreven, kan echter moeilijk worden volgehouden dat de collectie van meet af aan zo geïntendeerd is, hoe goed de aanvulling wellicht ook past bij de aanvankelijke inhoud.

[p. 117]

Met deze overweging zou het Weense verzamelhandschrift dan toch weer de status ‘verzamelhandschrift’ verdienen.

Toch is ook deze definitie van Kienhorst niet altijd bruikbaar, hoe graag men dat ook zou willen. Want, zoals bijvoorbeeld het voorbeeld van de Weense codex aantoont, is vaak juist het probleem dat niet of nauwelijks vast te stellen is, in hoeverre geïntendeerd is één codex aan te leggen. Laten we nu met deze problematiek in gedachten kijken naar het Comburgse handschrift.

Kanttekeningen bij het Comburgse convoluut

Het zou gemakkelijk zijn om te zeggen dat het Comburgse handschrift een typisch voorbeeld van een convoluut is. De zes te onderscheiden delen voldoen elk immers in meer of mindere mate aan de criteria die Pamela Robinson in 1980 verwoordde, en die door Ralph Hanna III in 1986 zijn uitgebreid.¹² Ik noem een paar voorbeelden.

De delen I, II en VI eindigen met een katern met afwijkende opbouw (criterium nr. 8); deel VI begint met een katern waarvan het voorste blad is weggesneden zonder dat tekstverlies optrad (klaarblijkelijk functioneerde dit blad als schutblad, een functie die verviel bij de samenvoeging van de delen, criterium nr. 6). Bij elk van de zes delen valt het teksteinde samen met een katerngrens (criterium nr. 4). In deel II is sprake van een nieuwe reeks katernsignaturen ten opzichte van deel I (criterium nr. 5). Dit wijst er op dat deel II onafhankelijk van deel I tot stand kwam. In de zes delen zijn acht verschillende kopiisten te onderscheiden (criterium nr. 2).Tot slot van deze zeer summiere opsomming kan worden opgemerkt dat op verschillende plaatsen de oorspronkelijke buitenbladen van de delen beschadigd zijn of sterk beduimeld, als gevolg van hun oorspronkelijke positie als buitenblad (criterium nr. 6).¹³

Toch wordt met de kwalificatie ‘convoluut’ niet volledig recht gedaan aan de situatie. In strikt boektechnisch opzicht (een convoluut is een aantal handschriften in een band) is er weinig op aan te merken. Aan de overduidelijke verwantschap tussen de convoluutdelen wordt met de term ‘convoluut’ echter volledig voorbij gegaan. Men

12 P.R. Robinson, ‘The “booklet”. A self-contained unit in composite manuscripts’. In: A. Gruys (red.), Codicologica 3. Essais typologiques. Leiden, 1980, p. 46-69 en R. Hanna III, ‘Booklets in medieval manuscripts: further considerations’, in: F. Bowers (ed.), Studies in Bibliography 39 (1986), p. 100-111. De kenmerken om in een handschrift verschillende materiële eenheden (door Robinson ‘booklets’ genoemd) te onderscheiden, die Robinson noemt zijn achtereenvolgens: 1. verschil in afmetingen van de bladen in de verschillende delen; 2. verschillende teksthanden; 3. verschil in rubricatie en/of decoratie; 4. ontbreken van een custode aan het eind van een slotkatern; 5. elk ‘booklet’ kan een eigen serie katernsignaturen hebben; 6. begin- en eindblad van een ‘booklet’ kunnen meer beschadigd zijn door een oorspronkelijke functie als buitenste bladen; 7. aantal dubbelbladen per katern is voor verschillende ‘booklets’ ongelijk; 8. laatste katern van een ‘booklet’ heeft afwijkend aantal bifolia t.o.v. andere katernen, omdat de tekst erin moest passen; 9. laatste blad(en) van een ‘booklet’ kan onbeschreven zijn gebleven; 10. laatste blad(en) is later met een bladvulling beschreven. Hanna vulde dit aan met: 11. verschillende materialen voor de verschillende delen; 12. variatie in de leggers en 13. variatie in de inhoud van de delen. Overigens is een ‘booklet’ niet zonder meer gelijk te stellen met convoluutdeel maar voor de delen van het Comburgse handschrift volstaat de vergelijking.

13 Voor uitvoeriger informatie zie Brinkman & Schenkel (zie n. 1), m.n. p. 27-32.

[p. 118]

zou wensen dat er een term voorhanden was die ook iets van de inhoudelijke samenhang tussen de delen impliceerde. De termen convoluut en verzamelhandschrift zijn termen die niet de middeleeuwse boekenwereld als ‘man’ en ‘vrouw’ de mensenwereld in tweeën kunnen delen: een convoluut wordt onderscheiden aan de hand van een materieel-technisch criterium, een verzamelhandschrift wordt zo genoemd op grond van de inhoud. In het geval van Comburg blijkt al uit de aanwezigheid van de verschillende kopiisten in de verschillende delen (zie ook de bijdrage van H. Brinkman in dit nummer), dat de delen meer gemeenschappelijk hebben dan de taal en de band. Comburg is daarom meer dan een convoluut.

Als men zich gaat bezighouden met de inhoud van de Comburgse codex, kan men daarom ofwel spreken van de inhoud van hét Comburgse handschrift, ofwel spreken van de inhoud van elk van de zes delen. Beide keuzes hebben zo hun mogelijkheden en beperkingen. Naar mijn mening is de stelling van Hans Kienhorst, dat het verschil soms maar weinig te betekenen heeft, omdat de intentie van de gebruiker is geweest te beschikken over een verzameling teksten, in feite op twee niveaus toepasbaar. De inhoud van elk van de zes samenstellende delen van het Comburgse handschrift is in eerste instantie bedoeld geweest voor degene die zo'n deel vervaardigde of liet vervaardigen. In tweede instantie heeft ook de samensteller van het convoluut zijn eigen bedoelingen gehad bij de samenvoeging.¹⁴

In het hiernavolgende, waarin ik mij richt op de inhoud van het Comburgse handschrift, zal ik proberen steeds aan te geven of ik het heb over de collectie van elk van de zes delen of over de collectie van het hele convoluut.

14 Goed beschouwd geldt voor elk handschrift dat het gemaakt is omdat iemand ‘de beschikking wilde hebben’ over de inhoud, of dat nu een of meer teksten zijn. Het wordt pas interessant als we kunnen nagaan om welke reden, of voor welk gebruik iemand de beschikking wilde hebben over bepaalde teksten.

De inhoud van het Comburgse handschrift

Wat is nu de aard van de teksten die tezamen het Comburgse handschrift vormen? In de Inleiding bij de editie hebben Herman Brinkman en ik het geheel onder de noemer didactisch-moralistisch gebracht.¹⁵ Hoewel deze vlag wel een zeer brede lading dekt, is hij tóch nog niet geheel afdoende: het zesde deel van de codex, een enkelteksthandschrift dat alleen de Rijmkroniek van Vlaanderen bevat, kan moeilijker als didactischmoralistisch bestempeld worden.¹⁶ Qua inhoud dus wellicht een buitenbeentje maar in ander opzicht van groot belang.¹⁷ Om de gedachten verder te bepalen, volgt nu eerst een beknopt inhoudsoverzicht.

15 Brinkman & Schenkel (zie n. 1), p. 10.

16 Tijdens de discussie na afloop van mijn lezing bleek dat daar in historische kring anders over gedacht wordt; (rijm)kronieken zouden juist een didactische functie hebben. Toch is het onmiskenbaar dat de Rijmkroniek een tekst van een heel andere ‘aard’ is dan de andere didactische teksten in de codex. Waar in die teksten vaak heel praktische zaken behandeld worden (hoe je te gedragen en hoe te handelen in diverse situaties), is de Rijmkroniek veeleer een verhaal dat kan dienen om de lezer/toehoorder de geschiedenis van de eigen streek bij te brengen. In dat opzicht vind ik de Rijmkroniek een tekst die minder goed in het geheel past.

17 Zie hiervoor ook Brinkman & Schenkel (zie n. 1), p. 73-77, 82-83.

[p. 119]

Deel I is van oorsprong een enkelteksthandschrift, dat een volledige redactie van Die Rose bevat maar waaraan al vrij vroeg, in ieder geval vóór de convoluutbinding, door een andere hand een korte tekst is toegevoegd.¹⁸ Dieuwke van der Poel stelde in 1994 dat ‘niemand zal willen ontkennen dat de Oudfranse dertiende-eeuwse Roman de la Rose van Guillaume de Lorris en Jean de Meun een educatief werk is.’¹⁹ Dat is klare taal! Het korte, toegevoegde gedicht, Van begrijpe is door Dini Hogenelst in haar Repertorium gekarakteriseerd als een betogende profaan-ethische sproke.²⁰

Deel II van het Comburgse handschrift is door ons gekenschetst als een ‘Maerlant’ - deel: van de 43 folia zijn er bijna 33 gevuld met teksten die aan Jacob van Maerlant worden toegeschreven. Ik noem de Heimelicheit der heimelicheden, de Martijn-serie en de Disputacie van onser vrouwen ende van den heilighen crucen. De overige teksten zijn een keuze uit de Middelnederlandse vertaling van de Disticha Catonis, voorafgegaan door Die bouc van seden. Verder het gebed O intemerata en aan het einde Sente Bernaerdus epistele tote Raymonde den rudder hoemen een huus regieren sal met heeren zaleghelic. Het is niet uitgesloten dat deze laatste tekst, die in een andere hand (C) dan de rest van dit deel (B) is geschreven, in feite een opvulling is. Net als bij deel I het geval was, heeft die aanvulling plaatsgevonden vóór de convoluutbinding.²¹

Deel III is in zeker opzicht een buitenbeentje. De regelmatig opgebouwde codex bevat 221 vragen en antwoorden uit Het boek van Sidrac en heeft daarna nog een elftal korte prozatekstjes, die meest stichtelijk van aard zijn. Deze proza-codex bevat, helemaal aan het eind, nog een rijmspreuk van zes regels.

Het vierde deel van het Comburgse convoluut is het deel waaraan de codex zijn bekendheid ontleent. Het bevat het satirische dierdicht Van den vos Reynaerde en het beroemde reisverhaal Van Sente Brandane. Dat dit deel ook korte prozalegenden over Judas, Pilatus en de Antichrist bevat, is veel minder bekend. Verder treffen we de door de Martijn-serie geïnspireerde tekst Een dispitacie van Rogier ende van Janne door Jan de Weert aan, evenals Van den coninc Saladijn ende van Hughe van Tabarijen. Van de vier korte teksten waarmee dit deel besluit, worden er door Hogenelst drie tot de sproken gerekend.²²

Deel V opent met een lang excerpt uit het tweede en derde boek van De lekenspiegel van Jan van Boendale. Vlak voor het einde van deze tekst neemt een andere kopiist het schrijfwerk over. Bovendien is er op dezelfde plek een onregelmatigheid in de katernopbouw. We hebben vastgesteld dat de eerste kopiist, F, zijn schrijfwerk zo ge-

18 Zie over de rol van deze ‘hand I’ de bijdrage van Jos Biemans in dit nummer.

19 Dieuwke E. van der Poel, ‘Moderne en middeleeuwse lezers van de Roman van de Roos’, in J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p. 101-115, 384-387 (101).

20 D. Hogenelst, Sproken en sprekers. Inleiding op en repertorium van de Middelnederlandse sproke. Amsterdam, 1997, 2 dln. Dl. 2, p. 236 (R339).

21 De opvulling die C schreef is van een andere orde dan de bijgeschreven tekst van hand I in het handschrift I. I schreef na de feitelijke voltooiing van het productieproces van het handschrift; C schreef kort na B en voltooide daarmee in wezen het handschrift. Bovendien sloot C aan bij het systeem van B: hij linieerde en rubriceerde, activiteiten die I achterwege liet.

22 Hogenelst (zie n. 20), R340 (Van den XII wel dienenden cnapen; betogend profaan-ethisch), R341 (Van eere vrauwen die niet noode vygilien seide ouer doode; verhalende Maria-mirakelsproke), R342 (Van der weldaet die de duuele dede; verhalende boerde). Opmerkelijk genoeg draagt de vierde korte tekst in het handschrift de titel Een sproke maar is dit volgens de criteria van Hogenelst geen sproke.

[p. 120]

pland had dat de Lekenspiegel-tekst een zelfstandige codex zou worden. De tweede kopiist, E, zag echter mogelijkheden om de codex uit te breiden, en bewerkte daartoe het aanvankelijke slot-binio tot een quaternio.²³ De teksten die E schreef op de toegevoegde katernen dienen als voorbeelden voor de lezer: zó hoort het of zó juist niet.²⁴ Het gaat daarbij om zowel zaken als etiquette (bijv. Van zeden) als om moralistische exempelen (bijv. Een goet exemple en Van der zalen).

Het zesde en laatste deel is hier boven al ter sprake gekomen: een achttal katernen met de Rijmkroniek van Vlaanderen.

Resumerend kan worden gesteld dat de Comburgse codex bestaat uit zes handschriften, waarvan er vijf meer dan een tekst bevatten. De inhoud is zeer divers: zowel korte als lange teksten, zowel proza als berijmde maar toch met als oogmerk doorgaans meer de lering dan het vermaak.

23 Deze kwestie wordt uitvoerig besproken in Brinkman & Schenkel (zie n. 1), p. 57-60.

24 Het merendeel van deze teksten is opgenomen in het Repertorium van D. Hogenelst (zie n. 20), onder de volgende nummers (tussen haakjes nummers van de editie Brinkman-Schenkel): R33.2 (V.8); R63.2 (V.6); R63.3 (V.18); R95.2 (V.7); R339-2 (V.3); R344 (V.4); R345 (V.9); R346 (V.10); R347 (V.12); R348 (V.13); R349 (V.16); R350 (V.17); R351 (V.19); R352 (V.20); R353 (V.21).

De Comburg-teksten in andere handschriftelijke contexten

Om nu vast te stellen of deze selectie op toevalligheden berust of misschien voortkomt uit welbewuste bedoelingen, heb ik getracht van alle Comburg-teksten de paralleloverlevering in kaart te brengen. In welke handschriften komen de Comburg-teksten nog meer voor en in welke context bevinden zij zich daar? De gedachte hierbij is dat deze contextuele benadering nieuw zicht geeft op de middeleeuwse literatuur. Als bijvoorbeeld blijkt dat bepaalde teksten zich steeds in elkaars aanwezigheid bevinden, dan werden deze teksten door de Middeleeuwer kennelijk als bij elkaar behorend beschouwd, en ook als zodanig behandeld. Als teksten daarentegen in allerlei verschillende contexten voorkomen, kan worden verondersteld dat samenstellers van verzamelingen en tekstcollecties hun eigen wensen konden volgen (daarin natuurlijk wel beperkt door de beschikbaarheid van teksten). En, maar daarvoor zou het onderzoek verder moeten worden uitgebreid en verfijnd, zouden wellicht patronen in het voorkomen van teksten gevonden kunnen worden. In dit onderzoek is het vooral de bedoeling te achterhalen of de verzameling teksten in het Comburgse handschrift werkelijk uniek in zijn soort is, of dat (delen van) de collectie ook voorkomt in andere verzamelhandschriften en/of convoluten.

Problematisch hierbij is dat van veel ‘parallelcodices’, zoals ik ze voor het gemak maar noem, (nog) geen goede codicologische beschrijving beschikbaar is. Het is goed mogelijk dat sommige van die codices een net zo complexe bouw hebben als het eerder genoemde Weense artes-handschrift. De studie van Jos Biemans naar het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift (Groningen, UB, hs. 405) illustreert bovendien eens te meer dat het zo gewenste handschriftelijke, of duidelijker, boekarcheologische onderzoek zich niet eenvoudig laat uitvoeren.²⁵

25 Jos A.A.M. Biemans, ‘Het Gronings-Zutphense Maerlant-handschrift. Over de noodzakelijkheid der handschriftenkunde’, in: Queeste 3 (1996), p. 197-219 (Maerlant-nummer).

[p. 121]

Een tweede probleem betreft de inhoudelijke ontsluiting. Hoewel catalogi en repertoria op dit punt doorgaans redelijk veel informatie bieden, zijn de inhoudsoverzichten lang niet altijd volledig. Vooral korte tekstjes ontsnappen regelmatig aan de aandacht van de catalogusmaker of repertoriumsamensteller. Ik heb getracht om met behulp van de beschikbare secundaire literatuur (catalogi, repertoria, bnm-online²⁶) een zo volledig mogelijk overzicht te maken, dat als bijlage bij dit artikel gaat. Het is echter noodzakelijk om hier ruime slagen om de arm te houden. Niet alleen op het punt van de volledigheid, maar ook op het punt van de varianten. Binnen het bestek van deze publicatie was het niet mogelijk om de status van de verschillende parallelteksten na te gaan, en kon dus ook niet worden vastgesteld waar en wanneer we met andere versies te maken hebben.²⁷ Het is om deze reden dat de aanduiding ‘verkenning’ in de ondertitel van dit artikel geen bescheidenheidstopos is.

Het is evenmin mogelijk om hier van álle circa vijftig Comburg-teksten de paralleloverlevering te bespreken. De feitelijke gegevens zijn opgenomen in de bijlage en bieden veel stof tot nadenken. De parallellen van de Comburg-teksten lijken bij een eerste aanblik in een zeer groot aantal verschillende handschriften en fragmenten te worden teruggevonden. Het aantal keren dat parallellen van verschillende Comburgteksten in dezelfde handschriften voorkomen is daarentegen opmerkelijk gering. Hieronder zal ik enkele opvallende zaken nader aanstippen.

De Rijmkroniek van Vlaanderen, die zo'n dominante rol speelt in het Comburgse convoluut, is slechts overgeleverd in dit handschrift. Er zijn geen parallellen bekend van deze tekst, die naar het einde toe steeds meer geschreven lijkt te zijn in Gent en voor een Gents publiek.²⁸ In dit onderzoek naar paralleloverlevering van Comburg-teksten kan deze boeiende tekst buiten beschouwing worden gelaten.²⁹

Deel I van de codex is eveneens van weinig waarde in dit verband. Die Rose heeft op het eerste gezicht wel parallellen, maar nader beschouwd bieden die weinig vergelijkingsmateriaal. Van de zeven bekende Rose-fragmenten hebben er vier tot een codex behoord, waarover verder weinig bekend is.³⁰ Die Rose is eveneens overgeleverd in Den Haag, KB, KA XXIV, een handschrift dat ook nog een fragment van de Roman van Cassamus en een stukje van Dit es de frenesie bevat en in Brussel, KB, II 1171. Dit laatste handschrift is een convoluut van twee delen die volgens Biemans al voor 1525 bij elkaar gevoegd zijn. Biemans sluit niet uit dat beide delen ‘al van meet af aan

26 Een verantwoording van de gebruikte bronnen voor informatie over de handschriften is te vinden bij de bijlage.

27 Het is hier het goede moment om enkele collega's te bedanken voor hun antwoorden op mijn vragen over specifieke teksten: W. van Anrooij, H. Brinkman, A.M.J. van Buuren, mw. H.T. Hendriks, mw. M.C.H.P. de Jong, mw. D.E. van der Poel en J.-M. van Tol.

28 Het deel van de Rijmkroniek dat vermoedelijk in Gent geschreven is begint op f.335r. Dat is eveneens plaats waar kopiist E zijn schrijfwerk aan de Rijmkroniek begint.

29 Het is natuurlijk wel mogelijk om de handschriftelijke context van (rijm)kronieken in het algemeen te onderzoeken maar dat valt ver buiten het kader van deze publicatie.

30 T. Coun, ‘De fragmenten van handschrift D van Die Rose van Heinric’, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde 1994, p. 178-237.

[p. 122]

in elkaars aanwezigheid verkeerden.’ Het deel waarin zich Die Rose bevindt, bevat ook twee hekeldichten en drie boerden. Deze teksten kunnen vermoedelijk als een opvulling beschouwd worden.³¹

Andere teksten bieden wel aanknopingspunten. Een aantal bevindt zich in handschrift-II, de ‘Maerlant-codex’. Dit deel is in alle opzichten een leerboek. De Heimelicheit der heimelicheden, dat de vertaling door Jacob van Maerlant is van het Secretum secretorum, had als oorspronkelijke functie een adviezenboek voor graaf Floris V te zijn. Volgens Orlanda Lie ligt in de berijmde vertaling van Jacob van Maerlant de nadruk op de omgang van de vorst met zijn gevolg van onder andere trouwe raadgevers en wijze schrijvers.³² Typische artes-onderwerpen zoals lichaamsverzorging, recepten voor bijzondere geneesmiddelen en dergelijke vindt men wel in het Latijn maar niet in Maerlants tekst. Het primaire publiek van de vertaling moet gezocht worden aan het hof van de Hollandse graaf; met de versvorm en het auctoriële vertelperspectief voldoet Maerlant aan de educatieve behoefte van de hofbevolking.

De secundaire receptie, die men grofweg gezegd kan afleiden uit de bewaard gebleven handschriften, levert een andere doelgroep op, namelijk een stedelijk, aristocratisch publiek, dat maatschappelijke verantwoordelijkheid droeg. Er zijn vier handschriften waarin de Heimelicheit is overgeleverd.³³

De Heimelicheit bevindt zich in dat deel van het Comburgse convoluut dat uitgesproken didactische teksten bevat, zoals de Dietsche Catoen en de Martijns. Het Haagse handschrift 76 E 5, waarin de Heimelicheit volledig is overgeleverd, zou voor een vergelijkbaar publiek als het Comburg-publiek zijn geschreven.³⁴ Naar mijn mening overheerst in 76 E 5 het moralistische aspect, met teksten als de Dietsche doctrinael, door J. Reynaert een ‘compendium van ethische wijsheid’ genoemd,³⁵ en de Beatrijs. De derde tekstdrager van de Heimelicheit is het Leidse handschrift Ltk. 169, waarin de laatste 157 verzen van de tekst ontbreken.³⁶ Over de herkomst van de folia met de Hei-

31 Jos A.A.M. Biemans, Onsen Speghele Ystoriale in Vlaemsche. Leuven, 1997, 2 dln. Dl. 2, p. 426-431 (nr. 54). De twee hekeldichten zijn: Vander wiue wonderlijcheit en Van dinghen die selden ghescien; de drie boerden zijn: Dits vanden vesscher van parys, Dits van heilen van beersele en Vander vrouwen die bouen haren man minde (zie verder bijlage). Beide delen van het convoluut worden in de veertiende eeuw gedateerd.

32 Orlanda S.H. Lie, ‘Kanttekeningen bij Maerlants berijmde “Heimelijkheid der heimelijkheden” en de Proza- “Heimelijkheid”’, in: Queeste 3 (1996), p. 136-150 (139).

33 Te weten: Comburg (Stuttgart, WLB, Cod. poet. et phil. 2^o 22), Den Haag, KB, hs. 76 E 5, Leiden, UB, Ltk. 169 en Brussel, KB, hs. 15.624-41.

34 J. Reynaert betoogde in 1992: ‘Ik vermoed dus, samenvattend dat de Dietsche doctrinale [o.a. in hs. KB 76 E 5 bewaard, JS] werd geschreven voor een stedelijk-aristocratisch publiek, meer bepaald met het oog op de intellectuele en morele vorming van de tot het bestuur van de stad geroepen, of voorbestemde, mannelijke kroost van die burgerlijke bovenlaag.’ Reynaert spreekt echter primair over de tekst en niet over handschrift KB, 76 E 5. J. Reynaert, ‘Geadresseerde en geïntendeerd publiek in de Dietsche doctrinael’, in: C. de Backer (red.), Cultuurhistorische caleidoscoop. Aangeboden aan Prof. Dr. Willy L. Braekman. Gent, 1992, p. 461-476 (473). Hogenelst (D. Hogenelst, ‘Zoekplaatje: “Comburg” versus “Hulthem”’, in: J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p. 259-273, 429-433 (273)) en Lie (1996, zie n. 32) sluiten zich bij dit oordeel over het publiek aan.

35 J. Reynaert, ‘Ethiek en “filosofie” voor leken: de “Dietsche doctrinale”’, in: J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p. 199-214, 415-418 (199).

36 Leiden, UB, Ltk. 169 is een convoluut van vier stukken (rond ca. 1800 samengebonden). Twee stukken zijn oud: f. 6, waarop een Rijmbijbel-fragmentje en f. 27-33 met de Heimelijcheit. (G.I. Lieftinck, Codicum in finibus Belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in Bibliotheca Universitatis asservantur. Pars I: Codices 168-360 societas cui nomen Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Leiden, 1948, p. 1-2).

[p. 123]

melicheit zijn geen gegevens bekend. Het Brusselse handschrift KB, 15.624-41 tenslotte, dat in feite een handschrift is met uitsluitend artes-teksten, bevat slechts een gedeelte van de Heimelicheit. Het zal geen toeval zijn dat dit juist het gedeelte over de gezondheidsleer is. Het lijkt echter niet waarschijnlijk dat dit handschrift in eerste instantie interessant was voor de stedelijke aristocratie.

Daarom kan geconcludeerd worden dat de oorspronkelijke functie van Maerlants vertaling, als een soort reader met goede adviezen voor een toekomstige machthebber, in het Comburgse handschrift nog het sterkst aanwezig is. Dit sluit aan bij de, vooral de laatste jaren gangbare gedachte, dat het Comburgse handschrift als doelgroep een stedelijk, aristocratisch publiek heeft.³⁷ Die doelgroep had in de late Middeleeuwen immers de (bestuurlijke) touwtjes in handen.

De Dietsche Catoen, in Comburg voorafgegaan door Die bouc van seden, is in acht andere handschriften overgeleverd. A.M.J. van Buuren publiceerde recent een editie van de Antwerpse druk (Den duytschen Cathoen) van de tekst. Hij concludeert in de inleiding dat we voor de doelgroep van de Dietsche Catoen vooral aan het onderwijs moeten denken:‘Concrete bewijzen zijn er niet te vinden, maar alles lijkt er toch voor te pleiten dat dit soort van Middelnederlands werk dienst heeft gedaan bij het leesen/of schrijfonderwijs en bij het doceren van “goede zeden”’.³⁸ Van Buuren realiseert zich hierbij wel dat de bronnen waarin de Dietsche Catoen is overgeleverd, een nogal uiteenlopend karakter hebben. Als voorbeelden noem ik de Enaamse codex (Oudenaarde, SB, hs. 5576) die, voor wat er van over is, meer religieus getint is en het Middelburgse handschrift (Middelburg, ZB, hs. 6353), dat overwegend medische recepten en andere artes-teksten bevat. De enige jaren geleden ontdekte Cato-tekst in een Parijs' handschrift (Parijs, BN, Fonds Néerl. Ms. 106) is wel heel bijzonder: de Middelnederlandse Cato-strofen zijn opgenomen tussen de prozatekst van de Excellente Chronyke van Vlaenderen.³⁹ Het handschrift Jan-Phillipsz.⁴⁰ is het resultaat van de activiteiten van een privé-verzamelaar, de Leidse stadsklerk Jan Philipsz. die voor eigen gebruik een verzameling teksten aanlegde. Van Buuren concludeert terecht dat de problematiek van de doelgroep ingewikkeld is, gezien de diversiteit van de bronnen, en dat elke bron afzonderlijk aan een minutieus onderzoek onderworpen zou moeten worden.⁴¹ Duidelijk is wel dat in het Comburgse handschrift II de context van de Catoen eveneens didactisch is, veel meer dan in de andere bronnen het geval is.

Theo Meder merkte in 1994 op dat de overgeleverde Middelnederlandse hand-

37 Deze redenering is wat wankelend: we weten niet wanneer de delen zijn samengevoegd, zodat onzeker is van af wanneer we kunnen spreken van hét Comburgse handschrift en dé doelgroep van het handschrift.

38 A.M.J. van Buuren e.a. (ed.), Den duytschen Cathoen. Naar de Antwerpse druk van Henrick Eckert van Homberch. Hilversum, 1998, p. 23 en ook: A.M.J. van Buuren, ‘“Der clerken boec moeten si lesen”. De “Disticha Catonis” en het “Boec van Catone”’, in:J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p.70-85, 373-377 (84).

39 Schriftelijke mededeling (17 oktober 1997) van A.M.J. van Buuren. De vondst komt op naam van Johan Oosterman. Zie ook Van Buuren (zie n. 38), p. 18, editie op p. 163-169.

40 Integrale editie van het handschrift in H. Brinkman (ed.), Het handschrift-Jan Phillipsz. Berlijn, Staatsbibliothek Preußischer Kulturbezitz, Germ. Qu. 557. Hilversum, 1995. (nr. 123). MVN 2.

41 Van Buuren (zie n. 38), p. 24.

[p. 124]

schriften met Boeken van Zeden niet in een schoolsfeer gefunctioneerd zouden hebben.⁴² Naar mijn mening is een schoolsfeer voor het Comburgse handschrift-II zeker niet uitgesloten; als dik convoluut is het als zodanig onhanteerbaar maar als handschrift van 43 folia ziet het er voor een scholier toch heel anders uit. Daarbij hoeft niet meteen aan een klassikale situatie gedacht te worden maar veeleer aan privé-onderwijs.

De overige teksten in dit tweede deel laat ik hier voor wat ze zijn; de overlevering van de Martijns bijvoorbeeld zou een onderzoek op zich zijn. Toch is ook voor de Martijn-serie de didactische functie onomstreden.

De conclusie die uit deze, summiere, nadere beschouwing van het tweede deel van het Comburgse handschrift getrokken kan worden, is tweeledig. Enerzijds is het heel goed mogelijk dat de keuze voornamelijk ingegeven is op grond van de auteur van de teksten, Jacob van Maerlant. Maar daarmee is de aanwezigheid van de andere teksten niet verklaard. Het is daarom anderzijds aannemelijker dat de keuze gebaseerd is geweest op de didactische inhoud van de teksten. En wie in de Middeleeuwen didactische teksten wilde verzamelen, kwam al gauw terecht bij het oeuvre van Jacob van Maerlant. Het ziet er naar uit dat de verzameling teksten hoe dan ook weloverwogen tot stand is gekomen.

Zoals hierboven al beschreven, bevat het derde deel van het Comburgse convoluut een uitvoerig excerpt uit het Boek van Sidrac. Een tekst met een expliciet didactisch karakter. Net als bij de Martijns en Ene disputacie van onser vrouwen ende van den heilighen crucen in het tweede deel, is de dialoog de vorm waarin kennis over allerhande zaken wordt overgedragen. De overlevering in andere handschriften biedt spijtig genoeg weinig houvast: in de meeste gevallen betreft het fragmenten, of codices die alleen Sidrac bevatten. In zeker opzicht is dit overigens niet onbelangrijk: ook het Comburgse handschrift-III heeft als zelfstandig deel gefunctioneerd.

Gelet op materiële zaken als kwaliteit van het perkament, schrift en correcties, kan zelfs worden vastgesteld dat dit derde deel eigenlijk geen enkele verwantschap vertoont met de overige vijf delen. Opmerkeljk is dat het openingsblad van het derde deel geen enkele opvallende markering bevat. In tegenstelling tot de delen I, II, IV en VI die elk met een grote initiaal - deel VI zelfs met een miniatuur - beginnen, is het begin van deel III onopvallend. Ik sluit daarom niet uit dat deel III aanvankelijk voorafgegaan is door een of meer andere katernen.⁴³

42 Theo Meder, ‘Gepast gedrag. Ethiek en ethische motivaties in de “Boeken van Zeden”’, in:J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p. 86-100, 380-383 (89). Als enige uitzondering noemt Meder het Straatsburgse ‘pocketboekje’, dat hij zich wel in een schoolsfeer kan voorstellen. Een verklaring voor de discrepantie tussen de opvattingen van Van Buuren in 1994 (zie n. 38) en Meder kan ook hier gezocht worden in het verschil tussen de primaire doelgroep (van de eerste vertaling) en de secundaire doelgroep (van de overgeleverde handschriften). Het aanvankelijk geïntendeerde publiek van de Dietsche Catoen is heel waarschijnlijk schoolgaande jeugd geweest. Het is echter lastig om die doelgroep in direct verband te brengen met de overgeleverde handschriften.

43 G. Claassens (boekbespreking van de editie Brinkman & Schenkel in Spiegel der Letteren 40 (1998), p. 124-129) wees erop dat een dergelijke veronderstelling in strijd is met de hypothese dat het openingsblad van dit deel III gesleten is als gevolg van een oorspronkelijke positie als buitenblad. Gelet echter op de datering van handschrift III (rond 1400) en de eerste samenbinding (rond 1540) van het convoluut én het feit dat f. 131r een vleeszijde is (waarop de inkt iets minder goed hecht dan op de haarzijde), lijkt er voldoende speling te zijn om beide veronderstellingen voorlopig niet uit te sluiten. De veronderstelde voorafgaande katernen zouden bijvoorbeeld al kort na het schrijven gescheiden kunnen zijn van wat nu handschrift III is.

[p. 125]

Alleen in het Hamburgse handschrift Cod. germ. 24 vinden we naast Sidrac het zedenkundig traktaat Mellibeus, toegeschreven aan Jan van Boendale of de Antwerpse school. Verder is in een Londens handschrift (BL, Add. 10.286) Sidrac overgeleverd tezamen met o.a. een vertaling van de Middelnederlandse Lucidarius, die door Knuvelder gekarakteriseerd werd als ‘een soort catechismus met encyclopedische strekking’,⁴⁴ een onvolledige Cocagne-tekst (Van dat edele lant van Cockaengen) en een Middelnederlandse vertaling van Willem van Gouda, Peregrationes terrae sanctae.⁴⁵ H. Pleij karakteriseert het Londense handschrift als overwegend moralistisch-didactisch maar ook als een ‘bont samenstel aan teksten, dat in onze ogen evengoed een ratjetoe zou kunnen heten’. Het ‘voorlopig trefwoord’ dat hij aan de codex, die door één kopiist geschreven zou zijn, wil toekennen is ‘wereldoriëntatie’.⁴⁶

Als we de overlevering van de Sidrac-teksten beschouwen, kunnen we concluderen dat deze tekst zich in handschriftelijk verband kennelijk lastig laat combineren met andere teksten. Daar kan tegenin gebracht worden dat de Sidrac-excerpten doorgaans lang genoeg zijn om als zelfstandig handschrift te functioneren; het is derhalve niet noodzakelijk om een Sidrac-excerpt samen te voegen met andere teksten of ‘materiële eenheden’.

De korte prozatekstjes aan het eind van het derde deel van de Comburgse codex tenslotte, zijn lichtelijk problematisch: van enkele zijn gehele of gedeeltelijke paralleloverleveringen bekend maar op dit terrein is nog lang niet alles geïnventariseerd. De tekst met het incipit Het quam een inghel van hemelrike heb ik tot nu toe kunnen vinden in drie handschriften; het lijkt me niet uitgesloten dat verder onderzoek meer bronnen aan het licht zou brengen. Het is niet verwonderlijk dat paralleloverleveringen van de stichtelijke prozatekstjes voornamelijk gevonden worden in handschriften met een religieus karakter.⁴⁷ Het is misschien wél opmerkelijk dat ze in het Comburgse handschrift staan. Van de rijmspreuk aan het einde heb ik twee parallellen gevonden. Wellicht levert verder onderzoek meer op.

De teksten in het vierde deel van het Comburgse handschrift laten zich als geheel moeilijker samenvatten. Van Van den vos Reynaerde kan weliswaar gezegd worden dat hij tot doel heeft de mensen een spiegel voor te houden en ook Van Sente Brandane heeft een voorbeeldfunctie maar de didactische functie is in deze teksten veel minder expliciet. De tweespraak tussen Rogier en Janne van de Ieperse auteur Jan de Weert is sterk geënt op de Martijns, die in deel II zijn opgenomen. Het niveau van de tekst

44 G. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel I. 5e dr. 1970, p. 272.

45 Over dit handschrift is enige informatie beschikbaar gekomen in H. Pleij, Dromen van Cocagne. Middeleeuwse fantasieën over het volmaakte leven. Amsterdam, 1996. Op p. 64-69 gaat hij in op de inhoud van dit handschrift. Verdere informatie ontleende ik aan de ongepubliceerde doctoraalscriptie van Jean-Marc van Tol (UvA).

46 H. Pleij, (zie n. 45), p. 68.

47 Het is wellicht de moeite waard om de aandacht van het onderzoek juist meer op deze korte tekstjes te richten. Deze tekstjes danken hun overlevering doorgaans aan opname in grotere tekstverzamelingen. Het zou interessant zijn om te onderzoeken of daar groepsvorming of clustering heeft plaatsgevonden.

[p. 126]

is opvallend: men moet goed geschoold zijn geweest om de inhoud te kunnen begrijpen. De korte tekstjes over Judas, Pilatus en de Antichrist lijken totaal misplaatst: zowel op grond van hun inhoud als op grond van hun vorm passen ze niet bij de rest. Parallellen van deze teksten zijn niet bekend.⁴⁸ Van den coninc Saladijn ende van Hughe van Tabarijen lijkt ook niet echt goed te passen. De tekst is belerend en heeft een instruerende functie. Hughe van Tabarijen komt verder voor in een Brussels verzamelhandschrift (KB, 15.642-51) met overwegend moralistische teksten en in een handschrift uit Oxford, met daarin teksten van de zogeheten Antwerpse school: Mellibeus, Jans teestye en Boec vander wraken.

De vier korte teksten waarmee deel IV besluit, zijn niet in andere handschriften overgeleverd. Drie van de vier zijn licht satirisch, terwijl de vierde een Maria-mirakel is. Deze laatste tekst ademt een verstilde rust te midden van de soms boerde-achtige andere sproken in dit deel van het handschrift.

Hoe men ook tegen deze collectie aankijkt: veel ordeningsbesef lijkt er niet achter te zitten. Alleen De Vooys geeft misschien een indicatie. Over de legenden, die hij als één tekst beschouwd, schrijft hij: ‘Het is wel niet te bewijzen dat het ouder is dan de 14^de eeuw, maar het lijkt mij niet onmogelik dat het tot de 13^de behoort. Het is van dezelfde hand als het Reinaert-afschrift; misschien vond de afschrijver beide teksten al verenigd in zijn origineel.’⁴⁹ Van Sente Brandane is ook een ‘oude’ tekst. Die zou ook tot het oorspronkelijke cluster behoord kunnen hebben. Maar ook met deze observatie komen we niet veel verder. Het is dan ook aannemelijk dat we hier te maken hebben met een verzamelaar of kopiist die gewoon alles kopieerde wat voorhanden was. Iemand dus, die een tekstenverzameling aanlegde, zonder zich verder te storen aan de logica waarnaar wij nu zo graag op zoek gaan.

In aansluiting hierop maak ik een sprongetje naar het einde van het vijfde deel van het Comburgse convoluut. We vinden hier dezelfde kopiist als in deel IV en een zelfde rhapsodisch aandoende verzameling teksten. Dit laatste stuk van het vijfde deel is een later gemaakte aanvulling op het begin van deel V, de Lekenspiegel-excerpten. Met behulp van het Repertorium van Hogenelst⁵⁰ kan worden vastgesteld dat het overgrote deel van de tekstjes tot de sproken gerekend kunnen worden. De paralleloverlevering van de tekstjes is gering: absolute ‘topper’ is Van den gheesteliken boemghaerde dat behalve in Comburg in nog zes andere handschriften is overgeleverd. Van den IX besten is in twee andere handschriften bewaard gebleven. De sproke Van der zalen, die in het Comburgse handschrift twee keer voorkomt (beide keren in het tweede stuk van het vijfde deel) is ook bewaard in het handschrift-Van Hulthem en, gedeeltelijk, in het Brusselse handschrift KB, II 116.⁵¹ Van geen van de andere tekstjes zijn parallellen bekend.

48 C.G.N. de Vooys gaf in 1901 een overzicht van de legende-traditie: ‘De Middelnederlandse legenden over Pilatus, Veronica en Judas’, in: TNTL 20 (1901),p. 125-165.

49 C.G.N. de Vooys (zie n. 48), p. 125.

50 Hogenelst (zie n. 20). De definitie van Hogenelst voor sproken luidt:‘zelfstandig overgeleverde, korte, Middelnederlandse, meestal paarsgewijs rijmende, niet-lyrische teksten, die geschikt zijn om door een spreker te worden voorgedragen.’ Dl. 1, p. 40.

51 Dit laatste is aan de aandacht van D. Hogenelst ontsnapt. Bij een andere gelegenheid hoop ik nader in te gaan op de verschillen en overeenkomsten van de vier tekstjes.

[p. 127]

Kees Lassche heeft de Boemghaerde-tekst onderzocht tegen de achtergrond van de zeven verschillende handschriftelijke contexten. De tekst blijkt zowel voor te komen in handschriften die in kloosterlijke milieus functioneerden, als in handschriften die gericht zijn op een stedelijk publiek. Voor de Comburg-redactie geldt, volgens Lassche, dat de tekst zelfs véél aanpassingen vertoont, die verraden dat hij geschikt gemaakt is voor een stedelijk publiek.⁵²

Als collectie lijken de teksten die aan het einde van handschrift V door kopiist E geschreven zijn, niet veel gemeen te hebben. Heel algemeen kan men zeggen dat ze bedoeld zijn als voorbeelden van hoe men juist wel of juist niet moet leven. De inhoud is daarbij wel zeer divers, variërend van de vrome Boemghaerde-tekst tot de boerdeachtige sproke waarin de duivel een simpel echtpaar misleidt door te vertellen dat God gestorven is toen hij tussenbeide kwam bij een hemelgevecht tussen Petrus en Paulus. De voorlopige conclusie is dan ook dat hier een verzameling teksten bijeengebracht is, die, eigenlijk net als deel IV, gebaseerd is op wat voorhanden was.

Het Lekenspiegel-stuk, dat het begin vormt van het vijfde deel van de Comburgse codex, valt in twee delen uiteen. Het eerste excerpt, uit het tweede boek van de Lekenspiegel, bevat de pausenkroniek en toelichtingen op kerkelijke gebruiken. Dit excerpt komt overeen met het excerpt van de Lekenspiegel dat bewaard gebleven is in het Weense handschrift ÖNB, 13.708. Handschrift 13.708 is een omvangrijke codex met overwegend geestelijke teksten; zo is bijvoorbeeld uit de Martijn-serie alleen de Derde Martijn opgenomen, die handelt over het vraagstuk van de drievuldigheid. Gezien de inhoud van handschrift 13.708 is het niet verbazingwekkend dat de belangstelling van de compilator zich in het geval van de Martijns beperkte tot de Derde Martijn.

Het tweede excerpt van de Lekenspiegel, dat vooral gericht is op huiselijke zaken, vinden we niet in dezelfde samenstelling terug in andere handschriften. De vele fragmenten die er zijn met Lekenspiegel-teksten, maken het echter onmogelijk hier al te stellige uitspraken over te doen. Maar wel kan misschien worden afgeleid uit wat wél bewaard is gebleven dat het Comburgse excerpt, dat afkomstig is uit Boendales derde boek, niet tot de meest populaire gedeelten behoorde.

Het Lekenspiegel-deel lijkt in inhoudelijk opzicht niet verbonden met de andere teksten in het vijfde handschrift. Goed beschouwd vormen de katernen een breuk tussen het vierde deel en het aanvullende stuk van het vijfde deel; het zou in veel opzichten logischer zijn geweest als de korte teksten die nu na de Lekenspiegel komen, aansluitend op deel IV aangetroffen werden. Deel IV maakt echter met een vierregelige openingsinitiaal en een laatste bladzijde waarop duidelijk moeite is gedaan de tekst te laten passen in de beschikbare ruimte, duidelijk de indruk van een afgeronde eenheid.⁵³ De handelwijze van kopiist E ten aanzien van zowel de materiële als de inhoudelijke samenstelling van de delen IV en V verdient daarom in de toekomst meer aandacht.

52 K. Lassche, ‘Een boomgaard in zeven handschriften. Beschouwingen naar aanleiding van tekst 66 in het Geraardsbergse handschrift’, in: G. Sonnemans (red.), Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Hilversum, 1996, p. 145-158.

53 De aanwezigheid van die openingsinitiaal maakt het onwaarschijnlijk dat het huidige deel IV bedoeld was om achter het huidige deel V te plaatsen.

[p. 128]

Besluit

Met dit, het zij nogmaals benadrukt, lang niet volledige overzicht van Comburgteksten en hun parallellen, kunnen voorzichtig toch wel enige conclusies getrokken worden.

Kopiist A, die wij verantwoordelijk achten voor zowel het eerste als tweede deel van het Comburgse convoluut, kopieerde kennelijk doelbewust (hetzij op eigen initiatief, hetzij in opdracht) vooral didactische teksten. Die Rose was daarbij omvangrijk genoeg om een zelfstandig handschrift te vormen; de andere teksten waren ruim daarvoor al bijeengebracht in wat nu het tweede deel van het convoluut is.⁵⁴ Het is waarschijnlijk dat juist het didactische karakter van die teksten de aanleiding vormde voor de collectievorming. In de overlevering van elk van die teksten is geen handschrift bekend dat ook maar bij benadering een gelijkaardige collectie bevat.

Deel III van de codex, het Sidrac-deel, was ook een zelfstandig handschrift en kon ook als zodanig functioneren. Uit de overlevering blijkt dat dit bij Sidrac-teksten niet uitzonderlijk is.

In de delen IV en V maken we kennis met kopiist E. Deze schreef blijkbaar minder vanuit een vooropgezette doelstelling die gebaseerd was op thema, onderwerp of auteur. Zijn collectie maakt sterk de indruk gestoeld te zijn op willekeur; ofwel omdat zijn legger ook al deze inhoud had (wat het probleem natuurlijk alleen maar verschuift) ofwel omdat hij gewoon alles opschreef wat binnen handbereik kwam. Kopiist F schreef het begin van het vijfde deel, het Lekenspiegel-stuk. Tussen het vierde en het einde van het vijfde deel lijkt het niet zo op zijn plaats. Als we het convoluut overzien, past het wel opmerkelijk goed binnen het geheel.

Het zesde deel van de codex, de Rijmkroniek van Vlaanderen, kan beschouwd worden als een zo goed als voltooide eenheid: enerzijds blijkt uit de katernopbouw (het laatste katern is een quinio in plaats van het gangbare quaternio) dat naar een einde werd toegeschreven; anderzijds breekt de tekst overduidelijk afzonder slot. De tekst is omvangrijk genoeg om als zelfstandig handschrift te functioneren. Inhoudelijk heeft de tekst geen aanknopingspunten met de rest van het convoluut; in codicologisch opzicht vormt het daarentegen de verbinding met vier van de andere vijf delen.

De Comburg-teksten hebben een zeer uiteenlopende paralleloverlevering. Het is te vroeg om daarin al patronen te kunnen zien, temeer daar de verschillende versies en redacties van die teksten voor dit onderzoek niet bestudeerd konden worden en omdat over de codicologische kant van de handschriften onvoldoende informatie beschikbaar was. Maar een paar zaken vallen op. Een relatief groot aantal van de parallelhandschriften heeft een overwegend moralistische inhoud. Dat wekt geen verbazing. Daarnaast zijn er echter ook parallelhandschriften die we in het algemeen tot de artes-literatuur rekenen. Ik noem als voorbeelden Brussel, KB, hs. 15.624-41 en Middelburg, ZB, hs. 6353. Maar wat misschien nog wel het meest opvalt, is dat er van zo veel van de, met name korte, Comburg-teksten helemaal geen parallellen zijn.

54 Wij menen op grond van schriftkenmerken vast te kunnen stellen dat de handen A en B van dezelfde kopiist zijn. Hand B vertegenwoordigt de oudste vorm. Zie Brinkman & Schenkel (zie n. 1), p. 45.

[p. 129]

Aan het begin van mijn verhaal onderscheidde ik twee niveaus, dat van elk van de zes delen en dat van het gehele convoluut. Op het eerste niveau, dat van de collectievorming in de afzonderlijke delen, is niet altijd samenhang te bespeuren. De codex, die in 1578 door Erasmus Neustetter van een mooie band werd voorzien, heeft echter een inhoud die als geheel toch een verrassend coherente indruk wekt. Dit mag bijvoorbeeld al blijken uit het feit dat de mooie bundel Wat is wijsheid? met artikelen over lekenethiek,⁵⁵ als een soort moderne toelichting op de inhoud van het Comburgse handschrift gebruikt kan worden. Het middeleeuwse, stedelijke publiek kon leren van de tekstenverzamelingen, men vond er goede adviezen in en informatie over allerhande onderwerpen. Als het gaat om geestelijk welzijn, kan men het zo gek niet bedenken of ergens in het Comburgse handschrift is er wel een passage voorhanden die van toepassing is. En ongetwijfeld kon ook het adellijke gezelschap dat onder leiding van Erasmus Neustetter de Comburg bevolkte, hier goed gebruik van maken.

55 J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994.

Summary

The Comburg manuscript (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et. phil. 2^o22) is a composite volume, with six parts. Five of these six parts contain more than one text. This article deals with the question whether the content of each of these six parts exhibits coherence, or results merely from chance. In order to answer this question, I have, for each separate text, examined the textual tradition in other manuscripts. In this way one sees in what other contexts the texts from the Comburg manuscript appear. From this it emerges that the textual cohesion of each of the six parts of the Comburg manuscript is not always obvious, but that - when considered as a group - the combination of the six parts indeed shows coherence.

Adres van de auteur:

Constantijn Huygens Instituut

p/a Jozef Israëlsstraat 58a

nl-9718 gn Groningen

[p. 130]

Bijlage

In deze bijlage is voor elk van de Comburg-teksten aangegeven in welk ander handschrift hij voorkomt. In de eerste kolom wordt het deel en de folia aangegeven waarop de tekst in het Comburgse handschrift staat; in de tweede kolom staan titel en tekstnummer (naar de editie Brinkman & Schenkel); in de derde kolom worden de signaturen en eventuele ‘roepnaam’ van de andere handschriften waarin de tekst voorkomt, opgesomd; in de vierde en vijfde kolom wordt, voor zover bekend, de volledige inhoud van die ‘parallelhandschriften’ gegeven. In de vijfde kolom wordt geen duidelijk onderscheid gemaakt tussen titels van teksten en incipits; ik heb datgene overgenomen wat de secundaire literatuur vermeldt. Zowel titels als incipits zijn gecursiveerd. Bekende auteurs zoals Jacob van Maerlant en Jan van Boendale, zijn afgekort tot JvM en JvB.

Comburg	tekst + nummer in editie	parallelle teksten in:
Handschrift I
1r-85v	Die Rose [I.1]	Brussel, KB, II 1171 (Cheltenhamse handschrift)
		Den Haag, KB, KA XXIV^2
		Amsterdam, UB, IA 24^b
		Amsterdam, UB, IA 24^c
		Londen, BL, Add. 38.091
		Leuven, KU, Centr. bibl., 118
		Fragment Moons^3
		Dülmen, Herz. Croy'sche Familiearchiv und Bibliothek, 15
		Gent, UB, 1374 (Heber-Serrurecodex)

2 Dit handschrift is voorheen samengevoegd geweest met de huidige handschriften Brussel, KB, 19.546 (109 folia; inhoud: f. 1v-105r Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme, 107r-108v kalender, 109r raadsel) en Brussel, KB, 19.545 (inhoud: f. 1r-191v: Jacob van Maerlant, Rijmbijbel). Zie Stooker & Verbeij 1997, nrs. 588, 589, 590.

3 De fragmenten Amsterdam, UB, I A 24c; Londen, BL, Add. 38.091; Leuven, KU, Centr. Bibl., 118 en het fragment-Moons hebben tot dezelfde codex behoord (zie Coun 1994).

[p. 131]

Inhoud parallel-handschrift
1r-32v; 81r-256r	JvM, Spiegel Historiael (1e partie)^1
256r-284r	Van den VII vroeden van binnen Rome
33r-80v; 2851-327r	Heinric, Die Rose
327r-328v	Vander wiue wonderlicheit
328v-330r	Dits vanden vesscher van Parijs
330r-331v	Dits van Heilen van Beersele
331v-332v	Van dinghen die selden ghescien
332v-333	Vander vrouwen die boven haren man minde
1r-68v	Heinric, Die Rose
68v-77v	Roman van Cassamus (fragm.)
77v	Dit es de frenesie (onvoll.)
	Heinric, Die Rose (fragm.)
	Heinric, Die Rose (fragm.)
	Heinric, Die Rose (fragm.)
	Heinric, Die Rose (fragm.)
	Heinric, Die Rose (fragm.)
	Heinric, Die Rose (fragm.)
1r-78v	Exc. uit JvM, PhUt en LodvV, Spiegel Historiael (1e pt, bVI, 7-10, bVIII, 32-78; 2e pt., bI, 87; 3e pt., bI, 37-43, bII, 15-16, bV, 47 en 55, bVIII, 9, bVI, 11-12; 4e pt., bIV en V)
79r-96v	Gielijs v. Molhem en Heinrec, Rinclus (onvolledig)
97r-97v	Heinric, Die Rose (vs. 9001-9014)
97v-99r	Exc. uit Dat boec der wraken, aangekondigd als deel van JvB, Lekenspiegel
102r-111r	JvM, De eerste Martijn (ontbr. strofen 13, 22, 31 en 32)
111r-113v	JvM, De tweede Martijn
113v-119r	JvM, De derde Martijn
119r-128r	De vierde Martijn
129r-131v	JvM, Der kerken claghe
131v-133r	Exc. uit Van der feesten een proper dinc (vs. 169-212, 561-648)

1 Door verkeerd inbinden is de volgorde van de katernen niet meer juist. De katernen met de folia 33r-80v horen achter f. 284v. Zie voor deze kwestie W.E. Hegman, ‘Het Cheltenhamse Rose-handschrift?’ In: Spiegel der Letteren 30 (1988), 67-71.

[p. 132]

Comburg	teks+nummer in editie	parallelle teksten in:
		Gent, UB, 1638
85v-86r	Van begrijpe [I.2]	nogmaals in Comburg: 265r
Handschrift II
87r-101v	JvM, Heimelicheit der heimelicheden [II. 1]	Brussel, KB, 15.624-41^4
		Den Haag, KB, 76 E 5
		Leiden, UB, Ltk 169
101v-102v	O Intemerata [II.2]	Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem)
102v-110r	Die bouc van seden [II 3]	Oudenaarde, SA, 5576/32 (Enaamse codex)

4 O.S.H. Lie (‘Kanttekeningen bij Maerlants berijmde ‘Heimelijkheid der heimelijkheden’ en de Proza-Heimelijkheid’, in: Queeste 3 (1996), p. 136-150 (148)) schrijft over deze codex:‘Vergeleken met deze drie codices [bedoeld zijn: het Comburgse handschrift, het Haagse handschrift KB 76 E 5 en Leiden, UB, Ltk. 169, JS] is de inhoudelijke samenstelling van het Brusselse handschrift wezenlijk anders. De onderwerpen die hier behandeld worden behoren tot het terrein van de natuur- en geneeskunde. In dit licht is het niet verwonderlijk dat de samensteller van de codex gekozen heeft voor een onderdeel uit de berijmde Heimelijkheid dat hierop aansluit: de gezondheidsleer.’

[p. 133]

Inhoud parallel-handschrift
	Heinric, Die Rose (fragm.)
1r-6r	De natuurkunde van het geheelal
6v-8v	Recepten voor alcohol, medische waters, oliën en cosmetica
8v	Facies hippocratica (Dit sijn tekene daer men den veygen mede kent)
9r-21v	Mnl. vert. van Antidotarium Nicolai
22r	Doodstekens
22r-28r	Leringe van orinen (uroscopie)
28v-45v	Medisch handboek (Liber magistri Avicenne)
46r-47r	Die boec van den vier complexien
47v-48r	Den mensche te bekennen bi vele tekenen (physiognomie)
48r-51v	Leringe van orinen (uroscopie)
52r-52v	Doodstekens (= capsa eburnea)
54r-73r	Jan Yperman, Boec van medicine
74r-75r	Exc. uit JvM, Heimelicheit der heimelicheden (484 vss., gezondheidsleer)
75r-77r	Exc. uit JvM, Der naturen bloeme (uit boek i-viii)
77v-85r	Der mannen ende der vrouwen heimelijcheit
85r-88v	Traktaat over chiromantie
89r-89v	Mystiek gedicht
91r-107r	kruidenboek (eig. Circa Instans)
107r-147v	Jan Yperman, Chirurgie
Iv	Computus-tekst (gulden getal en datering)
1r-46v	Die dietsche doctrinale
47v-54v	Beatrijs
54v	Ave Maria, Pater noster en Credo uit JvB, Lekenspiegel
54v-57r	Catechetische teksten (excerpten Jan van Ruusbroec)
57v-61r	De aflaten van de zeven kerken van Rome
61v-76r	JvM, Heimelicheit der heimelicheden
4r-5v	afschrift door I. le Long van eerste 96 verzen van JvM's Rijmbijbel
6r	JvM, Rijmbijbel (fragm., vs. 1-103)
9r-24v	afschrift ten tijde van I. le Long van JvM's Wrake van Jherusalem
27r-33r	JvM, Heimelicheit der heimelicheden
28v	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Van Dijk e.a. 1992.
(nr. 18)
60r-v	Van der sielen ende van den lichgame (fragm.)
?	Van onser vrouwen geslacht (fragm.)
?	Van onser vrouwen lof (fragm.)
101r-v	Van sente Caterinen (fragm.)
116r-v; 123r-124v;	Van den levene ons heren (fragm.)
128r-v, 131r-v
154r-v; 161 r-v	Van sente Eustace (fragm.)
165r-166v; 169r-170v;	Van sente Aeghten (fragm.)
179r-v; 181r-v; 184r
184r-v; 186r-v	Van sente Waernere (fragm.)
224r-225v; 227r-v;	Van sente Marien Egyptiake ende Zosimus (fragm.)
238r-v; 240r-v; 243r-v
243v; 248r-v	De boec van der biechten (fragm.)
248v-251v	De boec van catone (fragm.)

[p. 134]

Comburg	tekst + nummer in editie	parallelle teksten in:
		Straatsburg, BNU, 2940
		Lund, UB, ms. 32a
		Den Haag, KB, 71 H 39 (Kladboek Heraut Beyeren)
		Brussel, KB, hs. 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem)
110r-112r	Dietsche Catoen [II.4]	Berlijn, SB-PK, mgf 751,8
		Berlijn, SB-PK, mgq 557 (Handschrift-Jan Phillipsz.)
		Leiden, UB, Ltk. 221
		Middelburg, ZB, 6353
		München, BSB, cgm 102
		Oudenaarde, SA, 557^6/32 (Enaamse codex)

[p. 135]

254r-257v	Boec van seden (fragm.)
	Bouc van seden (fragm.)
5r-5v	Rijmspreuken uit Boec van seden (38 vss)
6r-14r	Utrechtse kalender
14r-14v	Dicta patrum
16r-54r	Sommighe vanden merckelicsten feesten die binnen den jaer comen (vanaf advent)
57r-	Pseudo-Bonaventura, Psalterium maius beatae Mariae virginis, met gebeden. Identificatie onzeker.
4v	Boec van seden (fragm., 72 verzen)
?	Raadsel
?	Heraut Beyeren, Die hollantsche cronike (kladhs.)^5
verwerkt in nr. 148^6	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Van Dijk e.a. 1992.
31-32	Dietsche Catoen (fragm., 108 regels)
78r-83r (nr. 123)	zie voor uitgebreid inhoudsoverzicht: Brinkman 1995.
schutblad	Excerpten uit Dietsche Catoen (72 verzen)
7r-19v	Preek
19v-30v	Preek over lijden en opstanding van Jezus
?	Tien geboden op rijm, Onze Vader, Ave Maria, Credo
63v-?	Mnl. vert. van Pro custodienta humilitae et...
65r-?	Gebed dat voorafgaat aan ix couden ons heeren Jhesus Christe
74-158	Mnl. vert. van Liber soliloquiorum animae ad deum
159r-168r	Gebed op de vijftien bloedstortingen
171	Oefeninge hoe men dat leven ons heren voernemen sal ...
186r-205v	Dat leven onser liever vrouwen
p. 1-69	Mnl. vert. van Guido de Cauliaco, Chirurgia
p. 70	Metrologie
p. 71-78	Medische en culinaire recepten
p. 79-87	De boec van catone (‘Den dutschen cathoen’, 254 verzen)
p. 88-90	Flebotomie (membra principalia)
p. 91-126	Medisch handboek, a capite ad calcem
p. 127-130	Medische recepten, o.a. tegen vergiftiging
p. 131-138	Brandewijn-traktaat
p. 139-146	Uroscopie (onvoll.)
p. 147-148	Plantenglossarium Lat./Ned.
p. 149-150	Eiktraktaat
p. 150-156	Medische en chirurgische recepten
p. 156-158	2 pesttraktaten
p. 159-173	Chirurgie en recepten
p. 173-175	Petroleumtraktaat in de vorm van een brief
p. 176-177	Medische en chirurgische recepten
p. 178-179	Brandewijntraktaat
p. 180-182	Dieetleer uit Boec van Medicine in dietsche
p. 183-193	Kruidenboek = Boec van Medicine in dietsche
p. 194-218	JvM, Der naturen bloeme, boek X, v. 1-678
1r-6v	De boec van Catone (232 versregels)
zie boven

5 Volgens Verbij-Schillings 1995, p. 91 is de precieze inhoud als volgt: nr. 1: prozafragmenten met gegevens over de regeerperioden van de graven Jan II en Willem III van Holland; nr. 2: drieregelig, gehavend prozafragment over Willem V; nr. 3: twee korte versfragmenten over Willem V en Albrecht van Beieren; nr. 4: 1e fragment uit de Croniken, dat gedeeltelijk afgewisseld wordt door nrs. 5, 6 en 7; nr. 5: twee korte zedenkundige teksten; nr. 6: lijst met in Latijn gestelde sterfdata van Hollandse graven; nr. 7: spreuken op rijm en een bispel op naam van Jan Visier; nr. 8: drie grote fragmenten van de Croniken; nr. 9: overzicht met wapenfeiten van graaf Albrecht.

6 In een spreukenverzameling in het handschrift-Van Hulthem is een leefregel uit Die bouc van seden overgenomen. De spreuk bevindt zich op f. 136vb34-39 en is o.a uitgegeven door W.H.D. Suringar, Die bouc van seden. Leiden, 1891, p. 51.

[p. 136]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
		Parijs, BN, Néerl. 106
112r-124v	112r-119r: JvM, Eerste Martijn [II.5]	Den Haag, KB, 73 F 19^7
	119r-121r: JvM, Tweede Martijn [II.6]
	121r-124v: JvM, Derde Martijn [II.7]
		Gent, UB, 1374 (Heber-Serrure-codex)
		Groningen, UB, 405 (Gronings-Zutphense Maerlanths.)

Oxford, Bodl. Libr., Ms. Conon. Misc. 278

7 Een ander handschrift, geschreven door dezelfde kopiist en voorheen ook samengebonden met 73 F 19 is Den Haag, KB, KA XXIII. De inhoud van dit handschrift is Jan van Boendales Lekenspiegel (zie ook aldaar in de tabel).

[p. 137]

nbsp
8v, 9v, 10r, 10v-11r, 12v, 13r, 14v, 15r, 18r, 25r, 27r, 31r, 46v, 50r, 75v, 119r, 139r, 168v	Strofen van de Dietsche Catoen, tussengevoegd in de prozatekst van de Excellente Chronyke van Vlaenderen
1r-7v	JvM, De eerste Martijn
7v-10r	JvM, De tweede Martijn
10r-13v	JvM, De derde Martijn
14r-58r	JvB, Die dietsche doctrinale (bijna volledig)
zie boven
2r-3	Vijftien pater noster van de passie
4r-4v	Lijst van zoneclipsen voor 1341-86; maaneclipsen 1341-86
5r-5v	Maantabel
6r-11v	Kalender
12r-12v	Paastafel 1339-77; maantafel in dierenriem
13r-14v	Berijmd maanzodiologium
15r-162r	JvM, Rijmbijbel
162v-192r	JvM, Die wrake van Jherusalem
193r-207v	JvM, Die miracle van onzer vrouwen (= Sp. Hist. 1e pt, b. vii, kap. 56-91
200r	Medisch recept, Lat. met Ned. opschrift
201r-201v	Mnl. excerpt uit Honorius Augustodunensis, Imago Mundi
208r-210v	JvM, Ene disputacie van onser vrouwen ende van den heilighen cruce
210v-211r	JvM, Van den vijf vrouden
211r-211v	Van den verkeerden Martijn
211v-212r	JvM, Van ons heren wonden
?	Gedicht over de passie naar de zeven getijden
213v-216r	JvM, Die clausule van der bible
217r-219r	JvM, De derde Martijn (Vander drievoudichede)
219	Mnl. vert. van het gebed Anima christi
219v-224r	JvM, De eerste Martijn
224r-225v	JvM, Van den lande van over zee
225v-229v	Dat boec van den houte (Van den drie gaerden)
229v-232r	Zente anselmus. Dit is onzer vrouwen claghe (bestaande uit Vanden levene ons heren (vs. 3268-3701) en een exc. uit de berijmde vert. van de Dialogus de passione Domini van pseudo-Anselmus v. Canterbury
232r-232v	Gedicht over een kluizenaar aan wie het getal v.d. wonden v. Jezus werd geopenbaard
232v	Exc. uit een gebed tot Jezus aan het kruis
232v	Van ons heren kijnscheide (een exc. uit Vanden levene ons heren, vs. 854-921)
1r	inhoudsopgave van de gehele codex
2r-2v	Reisroute Brugge-Venetië
3r	Reisroute Venetië-Rome
5v	Beschrijving van het Heilige Land
17r-94v	JvM, De 1e, 2e en 3e Martijn met de Lat. vert. van Johannes Bukelare
95r-95v	Latijnse Cisiojanus
95v-96v	onbeschreven
97r-112v	Disticha Catonis; elke Lat. strofe wordt gevolgd door Mnl. vert. van Jehan le Fèvre
111v	Aen siet waen ghi comen sijt
113r	Doulce vierge plaisant et coye (= Mfra Mariagebed)
113v	vijftal Mnl. spreuken van 2 tot 6 regels lang
114r-114v	onbeschreven tot 2 regels van onderen op 114v
114v	spreuk (op laatste 2 regels van bladzijde)
115r-118r	O mensche oft ghij docht ende wist den tijt (moraliserende overweging)
118v-124v	vierregelige moraliserende spreuken op rijm

[p. 138]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
		Gent, Kon. Vl. Ac. v. Taal- en Ltk. 6
		Heidelberg, UB, Heidelberg 200
		Genève, Bibl. Bodm., Cod. Bodm. 101
		Den Haag, KB, 76 E 6
		Den Haag, KB, 73 G 26
		Brussel, KB, 19.570 (fragm.)
		Wenen, ÖNB, 13.708
		Lyon, Bibl. Municipale, sign. onbekend
		Koblenz, LHA, Best. 701: nr. 262
124v-128v	JvM, Ene disputacie van onser vrouwen ende van den heilighen cruce [II.8]	Groningen, UB, 405
128v-130v	S. Bernaerdus epistele tote raymonde den ruddere ... [II.9]	Brussel, KB, 837-845 (Geraardsbergse handschrift)

[p. 139]

nbsp
125r	Ic wil leuen ende ic moet steruen (moraliserende overweging)
125v-126r	Den gheesteliken A.B.C. (26 leefregels)
126r-128r	diverse Mnl. prozastukken eindigend in een zestal verzen, vgl. 115r-118r
128r	colofon
128v	onbeschreven
129r-176v	Wellevendheidsleer Mfra (links) met Mnl. vert. (rechts)
	JvM, De 1e, 2e en 3e Martijn (fragm.)
	JvM, De 1e, 2e en 3e Martijn (fragm.) (1e: vs. 371-554; 2e: vs. 314-338; 3e: vs. 1-20/114-159)
1v-2r	JvM, Eerste Martijn (fragm., vs. 834-975)
2r	JvM, Tweede Martijn (fragm., vs. 1-8)
1r-128v	Die pelgrimagie van der menscheliker creature
129r-134r	Een argument tusschen oetmoedicheit ende die ere vander werlt ende tusschen rijcheit ende armoede ende tusschen sollaes ende penitencie
134v-135r	Berijmde mystieke verklaring van het aards paradijs
135r-136r	Ten beelde ons heren (= JvM, Van ons heren wonden)
136r-137r	Van te leren sterven
137r-139r	Dit is den rechten wech te hemelrijke waert
139v-140v	onbeschreven
141r-152r	JvM, De 1e, 2e en 3e Martijn (141r-146v; 146v-149r; 149r-152r)
1r-39r	Die lere op den a b c (dicta alf. geordend op naam van auteur; 26r-v onbeschreven)
39v	onbeschreven
40r-46r	Van der armoede (dicta)
46v-68r	dicta van verschillende aard en strekking
68v	onbeschreven
74v-75r	dicta over het zwijgen
75r	Van sonde te laten (waarin opgenomen de Tweede Martijn, strofe 10, = vs. 118-130)
75v	onbeschreven
	JvM, Eerste Martijn (vs. 454-757), Tweede Martijn (vs. 86-338), Derde Martijn (vs. 1-50)
zie onder	JvM, Derde Martijn
	JvM, Eerste Martijn, fragment
173	JvM, Eerste Martijn, fragment
zie boven
128v-131v (nr. 67)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht de uitgave Govers 1994.

[p. 140]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
Handschrift III
131r-174v	Het boek van Sidrac	Berlij, SB-PK, mgq 536
	[III.1]	Berlijn, SB-PK, mgq 1410
		Brussel, KB, 1714
		Brussel, KB, IV 398,4
		Brussel, KB, IV 636, 5-6
		Düsseldorf, UB, F 88
		Gent, UB, 2749,7
		Hamburg, SUB, Cod. germ. 24 fol.
		Hasselt, RA, fragm. neerl. 2
		Kaliningrad, UB, 903
		Londen, BL, Add. 10.286
		Münster, UB, 1271,2
		Oxford, Bodl. Libr., Ms. Marshall 28
174v-176r	De sancto Bernardo [III.2]	geen andere bekend^8
176r	Dit sijn die VIII salicheden [III.3]	geen andere bekend^9
176r	Dit zijn VI pointen van onzen heere [III.4]	geen andere bekend^10
176r-176v	Die VI banden [III.5]	Den Haag, KB, 73 G 29^11

8 In handschrift Gent, UB, 1080, f. 211r-211v, bevindt zich een exempel over S. Bernaert en vijf broeders dat weliswaar enige overeenkomsten vertoont maar niet als paralleltekst mag worden beschouwd (vgl. J. Reynaert, Catalogus van de Middelnederlandse handschriften van de UB te Gent, 1996, p. 101-111, incipit: ‘Sinte bernairt die nam op een tijt wt sinen brueders .vijf. sonderlinge brueders ende enen yegeliken vraechde hi ene sonderlinghe vraghe...’). Een andere tekst met het incipit ‘Op een tyt naem sente bernaert vyf van synen bruederen’ bevindt zich in het handschrift St. Petersburg, Akad. v. Wetenschappen, XX. I. XLVIII, f. 168v-173 (vgl. Lievens 1963, nr. 87 en Stooker & Verbeij 1997, nr. 630). Het lijkt me aannemelijk dat de teksten in Gent en St. Petersburg wel verwant zijn.

9 Stooker en Verbeij 1997 vermelden bij het handschrift Brussel, KB, 888-90 (rep. nr. 593) op f. 169v-182v: Jan van Leeuwen, Vanden VIII salicheiden. Alleen al de lengte van de tekst sluit uit dat het hier om dezelfde tekst gaat als in het Comburgse handschrift. Verder bevindt zich in hs. Warschau (olim Leningrad, Keizerlijke Bibliotheek, Gollandskaja O.v.I, nr. 3) na f. 196a een tekst over de ‘8 zaligheden’ (Lievens 1963, nr. 132, p. 176). Het is niet duidelijk of dit een parallel- of verwante tekst is.

10 Stooker en Verbeij 1997 vermelden voor het handschrift Brussel, KB, II 2779 (rep. nr. 56) op f. 194-194: ‘Hendrik van Leuven, Zes punten, uitgebreide redactie.’ Het is mij op dit moment niet bekend of het om dezelfde tekst gaat als in het Comburgse handschrift.

11 De inhoudsopgave van Stooker en Verbeij 1997 (nr. 1298) luidt als volgt: Exempelen, gedichten, dicta, gebeden en andere teksten (o.a: Sinte Bernaerts testament, f. 8-9; Tekst over het lijden van Jezus, f. 9-12v; Dictum op naam van Eckhart, f. 12v; XII punten die de geestelijken voortgang verhinderen, f. 12v-13v, Teksten op naam van Augustinus (Gebed, f. 23v-24v; Dictum, f. 28; Boeke van den geeste (excerpt), f. 29-31v; Dictum op naam van Ruusbroec, f. 32v; Van een vrouwtje van XXI jaar, f. 47v-49v; Mechtild van Hackeborn: Liber specialis gratiae (verschillende gebeden en openbaringen), f. 51v-58; Gebed op naam van Franciscus, f. 63v; Pseudo-Eckhart: Schwester Katrei (Exempel van tien punten), f. 65-65v; Nikolaus van Dinkelsbühl: Speculum artis bene moriendi (Exempel van de stervende paus), Bijbelvertaler van 1360: Der vader boec (excerpt), f. 1-117.

[p. 141]

Inhoud parallel-handschrift
?	?
84r-295r	Wilh. Ketwich, Sidrac in Nederrijnse bewerking
1-56	Het boek van Sidrac (berijmde proloog, proza-inleiding, fragm. uit werk zelf, register. Nederduits)
1-67	Het boek van Sidrac, met vooraf rijmspreuken
	Het boek van Sidrac (fragm., 4 binio's, vragen 134-136/142-143/147-152/155-160)
	Het boek van Sidrac (fragm., vragen 135-190/241-291)
	Het boek van Sidrac (fragm., 2 stroken)
	Het boek van Sidrac (fragm., 1 binio, vragen 188-201)
1r-6r en 33r-107v	Het boek van Sidrac (op 1r-62: rijmproloog en inhoudstafel)
7r-	JvB, Mellibeus (Antwerpse school)
	Het boek van Sidrac (fragm.)
1-106	Het boek van Sidrac
1r-114v	Het boek van Sidrac
115r-133r	Mnl. proza-afschrift v.d. Duitse Lucidarius
133r	Van die nydighe werelt
134r-134v	Satirisch recept
135r-135v	Van dat edele lant van Cockaengen (onvoll.)
136r	Nummus (satirische verhandeling over macht van geld)
137r-146r	Die peregrinacie van Iherusalem
146v-148v	Een moy sprake van sesterhande verwe (Van VI vaerwen en XII outheyden)
	Het boek van Sidrac (fragm., 1 blad, vragen 413-417, 6-7, 9, 150, 214)
	Het boek van Sidrac
p. 1-6	Dit woert spreect onze lieve heer Jesus Christus doer den propheet Jheremias ...
p. 7-15	Het was ene vrou die al hoer begheer ende ynnicheit daeraen had gheset ...
p. 15-17	Dit is dat testament dat sinte Bernaert liet sinen jongheren in sijn leste eynde
p. 17-24	Noch merket van den liden ons heren
p. 24-26	Het sijn XII punten die seer hijnderen ende letten
p. 27-43	bloemlezing van gezegden, stellingen, spreuken enz.
p. 43-54	Mijn here mijn god is een lanterne in der duusternissen ...
p. 55-57	Sinte Augustijn spreket biddende
p. 57-62	Merke mensche wairomme du selt god volhertelike minnen
p. 62-91	bloemlezing van gezegden, stellingen, spreuken enz.
p. 91-198	verzameling van verschillende korte verhalen, verzen, raadgevingen, gebeden, lofver-

[p. 142]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
176v	Vp enen tijt so vraghede mijn heere sinte jan eewangeliste [III.6]	geen andere bekend
176v-177r	Dit zijn die VII woorden [III.7]	geen andere bekend
177r-177v	Het quam een inghel van hemelrike [III.8]^12	Den Haag, KB, 73 G 29
		Heidelberg, UB, Salem VII 4d

Den Haag, KB, 73 H 15

12 Een tekst die verwant is aan Comburg III. 8 (maar niet als parallel mag worden beschouwd) is nog te vinden in Brussel, KB, hs. 837-845.

[p. 143]

Inhoud parallel-handschrift
	heffingen enz., waaronder op p. 98: Het quam een enghel van hemelrijc en op p. 144: Dit sijn die VI bande van penitencien
p. 199-227	onderscheiden gebeden of vermaningen tot den heer Jezus gericht, O minnentlike Jesus
p. 228-230	Christus ...
	Het was een paeus die in sinen utersten quam ende vraichde sinen cappellaen ...
p. 230-234	aanroepingen en gebeden tot Jezus
p. 234-235	Het was een roekelose nonne, die waerlic scheen van buten
zie boven
1	Salve regina
1	Gebed: Ic gruete die here ...
4	Pilatus horende den naem van gallyleen
4	gedrukt wapen
5	Latijns gebed (onvoll.)
42	oorspronkelijk onbeschreven; Latijns gebed van latere hand
57	Gebed
58	Alsic come voer tcruce oft onsen here sie soe salic seggen lieue here
59	15 psalmen (Lat.)
68-74	Gebeden voor de getijden
74	Prozagebeden
78	Rijmgebed van vier regels
79	Prozagebeden met rijmteksten tussengevoegd
87	Hier volgen de VII woorden
90-97	Van ons heren passie, gebeden
98	10 langere stukken, op 102: Dit es leringe der waerheit van enen heilighen inghel gods, inc.: Het was een ingel gesent van gode tote enen geesteleken mensche van ordenen^13
199	Dit es van den vijf leesmeesters
201	Een goede leere
202	Latijn
204	Gebed: O lieue here ic sta voer di
1-53v	Johannes Tauler, Preken met enkele ander preken ingevoegd (o.a.: Henricus Suso, Miserunt Judaei, 7v-13; Compendium divini amoris, 31v-32v)
55-59v	Preek op Luc. 13 (in drie delen)
60-83	VI collacien also hier voertijts die oude vadere plaghen te collacien (zeven coll.)
83-83v	En doctriene, inc.: Een aflaeten van groven sonden ende hem oeffenen in ghenade ...
83v-84	Guede doctrinen, inc.: Brudere, ghi sult uwes selves gheweldich syn
84	Exempel vanden enghel
84	Rijmspreuken
85-89v	Expositie op de tien geboden Gods
89v-97	XII raede der heilger ewangelien (expositie)
101	Drie traktaatjes over de passie ons heren, de voortreffelijkheid van het stilzwijgen en over ‘wat van onnutten clappen comt’
101v-102v	Van den bogaer die ene clare maecte
102v-103	Korte teksten (o.a. XII poenten die sere hinderen ende letten gheesteliken mynschen te enen volcomen levene te comene; Zes vruchten van het lijden van Jezus)
103v	Kort traktaat waarin voor elke dag der week het onderwerp van een godvruchtige overdenking wordt opgegeven

13 J. Franck (‘Beiträge zum Mittelniederländische Wörterbuche’, in: TNTL 17 (1898) p. 269 schrijft: ‘Een ander, even merkwaardig stukje, beginnende: “Het quam een inghel van hemelrike” (Comb. hs. f. 178a-c) vond ik in andere redactie terug in een Heidelbergs handschrif (Catal. No. 408) met het opschrift Dit es leringe der waerheit van enen ingel gods.’

[p. 144]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
177v	Aldus suldi leuen ende te gode hebt u aldus [III.9]	geen andere bekend
177v-178r	Tote hu seluen hebt u aldus [III.10]	geen andere bekend
178r	Tote andere lieden hebt u aldus [III.11]	geen andere bekend
178r-178v	Een goet mensche begheerde te wetene an onsen heere waer an dat hi ... [III.12]	Warschau, olim Leningrad, Keiz. Bibl. Gollandskaja, O.v.I. nr. 3
		Den Haag, KB, 73 G 29
178v	O mensche ghedinct in alre tijt^14 [III.13]	Berlijn, SB-PK, mgq 557 (Handschrift-Jan Phillipsz.)
		Brussel, KB, II 116
Handschrift IV
179r-192v	Van sente Brandane [IV.1]	Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem)
192v-213r	Van den vos Reynaerde [IV.2]	Münster, UB, N.R. 381 (Dyckse handschrift)
		Brussel, KB, IV 774
		Darmstadt, Hess. LHB, 3321
		Rotterdam, GB, 96 B 5
213r-214r	Van judaes gheborte ende sine doot [IV.3]	geen andere bekend

14 In handschrift Oxford, Bodleian Library, Ms. Canon. Misc. 278 vindt men op f. 115r1-118r19 een gedicht, onder het opschrift: O mensche oft ghi doocht ende wist den tijt. Volgens Mertens 1978 heeft dit gedicht verbanden met de rijmspreuk in het Comburgse handschrift en kan het beschouwd worden als een poëtische bewerking van die spreuk.

[p. 145]

Inhoud parallel-handschrift
104-107	Verba admonitionis S. Francisci
108-112	Boecxken vander edelre doghet der verduldicheit (exc. met een dictum op naam van Johannes Climacus)
113-114v	Korte aanhalingen uit kerkvaders
115-170v	Godfried van Wevel, Van den XII dogheden
1a-12b	Kalender
13a	onbeschreven
14a	Fragment van Suso's honderd artikelen
15a	Getijden van het H. Kruis, H. Maagd en zeven psalmen
96b	Dit sijn seven versen uten souter, van welken Sunte bernaert scrijft dat si seer goet sijn daghelix ghelesen
98a	Ghegruet si di alre heilichste lichaem ons heren ...
103b	Ic dancke di ende love di waerde soen des hemelschen vaders
104b	Een goet mensche begheerde te weten van onsen heer waer aen hi hem oeffenen mochte ...
109a	O gloriose maghet ende coninghinne maria ...
114b	O vrouwe der glorien ...
115b	O Heilighe maria mijn lieve vrouwe ...
123a	Ic love ende glorificeer ...
124a	Heylighe gods enghel die die sorghe van mijnre zielen hebste ontfanghen
130a	O Heer ihese christe die seven woorde die du sprakes ...
135b	O Alre goedertierenste heer ihesu christe ic sundighe mensche ...
138b	O Maria reyne maghet ende moeder des hemelschen conincs
144b	Die moeder gods vol van rouwen stont screyende biden cruus ...
169b, 170a	onbeschreven
171a	Dit is die corte vighelie. Invitatorium
196a	Die xij articulen vanden korsten ghelove
zie boven	Tekst heeft hier de titel: Dit sijn neghen scoen punten die ghetoent waren enen heylighen man
verwerkt in nr. 53	Zie voor uitgebreid inhoudsoverzicht de uitgave Brinkman 1995.
Zie onder
1r-11r (nr. 2)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Van Dijk e.a. 1992.
1r-102r	JvM, Der naturen bloeme
102r-123r	Van den vos Reynaerde
	Van den vos Reynaerde (fragm.)
	Van den vos Reynaerde (fragm.)
	Van den vos Reynaerde (fragm.)

[p. 146]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
214r-216r	Van pylatus gheborte ende sine doot [IV.4]	geen andere bekend
216r-217r	Van antkerst comste ende sine doot[IV.5]	geen andere bekend
217r-218r	Dat sente Pauwels bescrijft [IV.6]	geen andere bekend
218r-229v	Jan de Weert, Een dispitacie van rogiere ende van janne [IV.7]	geen andere bekend
229v-231r	Van den coninc saladijn ende van hughen van tabaryen [IV.8]	Brussel, KB, 15. 642-51
		Oxford, Bodl. Libr., Ms. Marshall 29
231r-232r	Van den XII wel dienenden cnapen [IV.9]	geen andere bekend
232r-233v	Van eere vrauwen die niet noode vygilyen seide ouer doode [IV.10]	geen andere bekend
233v-234r	Van der weldaet die de duuele dede [IV.11]	geen andere bekend
234r-234v	Een sproke [IV.12]	geen andere bekend
Handschrift V
235r-261v	Jan v. Boendale, De Lekenspiegel (Lsp), bII, c. 44-54; bIII, c. 6-15 [V.1]^15	Anholt, FSSB, Schmitz 42
		Brussel, KB, 15.658
		Brussel, KB, IV 209, 1-2
		Gent, UB, 1588

15 Van De lekenspiegel van Jan van Boendale is een groot aantal handschriften en fragmenten bewaard gebleven. Omdat voor de fragmenten geldt dat onbekend is in hoeverre ze tot een min of meer vollediger tekst behoorden, is hieronder een opsomming gegeven van de fragmenten, met hun inhoud.
Brussel, KB, 394-8: schutblad: JvB, Lsp., bIII, prol./vs.2-10; bIV, prol./vs.1-23; bI, prol./vs.1-29, slot, inh. tafel en aantal vss. c.43 // 77r-111v: Regula Benedicti (Lat.) // 113r-145v: Bijbelvertaler van 1360, 1e mnl. vert. van Regula Benedicti. Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift- Van Hulthem): 75r-77r (nrs. 90, 91 en 92): Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: H. van Dijk e.a. 1992. Brussel, KB, II 1183: JvB, Lsp. (1 binio), bI, c.42/vs.35-88, 97-149, 158-180; c.43/vs.1-29, 38-62; c.44/vs.52-106, 114-168, 176-186; bII, prol./vs.1-45, 52-100 en c.1/vs.1-5. Brussel, KB, II 5949, 1: JvB, Lsp. fragm. bII, c.36/976 vss. Brussel, KB, IV 209, 1-2: 1 : JvB, Lsp. fragm. bII, c.46/vs. 28-54, 73-90; c.47/vs.21-49, 68-95 // 2: JvB, Lsp. fragm. bII, c.7/vs.2-28; c.8/vs.1-27, 43, 45, 51, 55, 58, 60, 63; c.9/vs.16-42. Brussel, KB, IV 398, 1: JvB, Lsp. fragm. bII, c.36/vs.1785-1789, 1825-1830, 1865-1870, 1905-1909, 1945-1951, 1985-1990, 2025-2029, 2065-2091. Brussel, KB, IV 636, 7-8: JvB, Lsp. fragm. bIV, c.5/vs.31-36, 48-56, 65-70, 83 (of 82); c.6/vs.1-6, 16-21, 40, 50-55, 67-70; c.7/vs.1-4; c.10/vs.85-90; c.11/vs.6-14, 23-38, 39-48; c.12/vs.18-27, 37-40. Brussel, KB, IV 895: JvB, Lsp. fragm. bII, c.58/vs.88-125. Gent, UB, 1374 (Heber-Serrurecodex): 1r-78v: Exc. uit JvM, PhUt en Lodv V, Spiegel Historiael (1e pt, bVI, 7-10, bVIII, 32-78; 2e pt., bI, 87; 3e pt., bI, 37-43, bII, 15-16, bV, 47 en 55, bVIII, 9, bVI, 11-12; 4e pt., bIV en V). Den Haag, KB, 76 D 41,4: JvB, Lsp. 4 fragm. 1a: bII, c.4/vs.64-70; c.5/op-schr., vs.1-5. -b: bII, c.5/vs.43-54. - c: bII, c.5/vs.93-104. -d: c.6/opschr., vs.108. 2a: bII, c.5/vs.6-42. -b: bII, c.5/vs.56-92. - c: bII, c.5/vs.106-142. - d: bII, c.6/vs.10-45. 3a: bII, c.60/vs.74-82. -b: bII, c.61/vs.5-13. - c: bII, c.61/vs.55-64. - d: bIII, prol./vs.26-35. 4a: bII, c.60/vs.84-118; c.61/opschr. en vs.1-4. -b: bII, c.61/vs.66-78; bIII, prol., opschr. en vs.1-25. -d: bIII, prol./vs.37-70; c.1, opschr. en vs.1-4. Leiden, UB, Ltk. 189: JvB, Lsp. fragm. bII, c.12/vs.7-28, 47-c.13/vs.2, 22-43, 61-81. Leiden, UB, Ltk. 1088: JvB, Lsp. fragm. bIII, c.1/vs.38-c.2/vs.39. Leiden, UB, Ltk. 1198 (verschillende fragmenten): JvB, Lsp. fragm. bIV, c.7/vs.40-c.10/vs.15 // JvB, Lsp. fragm. bII, c.37/vs.28-einde; c.39/vs.1-117; c.57/vs.17-c.58/vs.110. Leiden, UB, Ltk. 1554: JvB, Lsp. fragm. bI, c.39/vs.124-c.41/vs.50. Leiden, UB, Ltk. 1689: JvB, Lsp. fragm. bII, c.36/vs.1735-1745, 1771-1781, 1809-1819, 1851-1861. New Haven, YU, Beinecke Library, Ms. Osborn, Shelves a 23: JvB, Lsp. fragm. bII, c.1/vs.52-124; c.2/vs.1-2. Privé-hs. Nap. de Pauw: JvB, Lsp. fragm. bII, c.36/vs.977-1176. Zie ook Jansen-Sieben 1989.

[p. 147]

Inhoud parallel-handschrift
1r-61v	De dietsche Lucidarius
61v-87v	Jan de Weert, Nieuwe doctrinael
87v-93r	Augustijnken v. Dordt, Van den scepe
93v-99r	Exc. uit JvM, Spiegel Historiael, 1e pt., b. viii c. 34-77
99r-102r	Augustijnken v. Dordt, De schepping
102r-104v	Van VI vaerwen en XII outheyden
104v-106v	Expositie van den viere vingheren ende van den dume
106v-116v	Augustijnken v. Dordt, St. Jans evangelie
116v-119r	Van den coninc Saladijn ende van Hughen van Tabarijen
119r-119v	Eynen ABC vanden staet deser bueser werelt
1r-22r	Melibeus
24v-45v	JvB, Jans teestye
45v-46r	Noch meer van wiven
46r-46v	Dit es van ghevene
48r-78v	Dat boec vander wraken
80r-86v	Dit es van Maskeroen
86v-88r	Dit is van Saladijn
88v-101r	Dit sijn die x plaghen ende die x ghebode
1r-42v	Exc. uit JvB, Lsp., bIl, c. 44-49
?
223r-224v	Cornyck van Hollant
	JvB, Lsp.
1	JvB, Lsp.. fragm. bII, c. 46/vs. 28-54, 73-90; c. 47/vs. 21-49, 68-95
2	JvB, Lsp. fragm. bII, c. 7/vs. 2-28; c. 8/vs. 1-27, 43, 45, 51, 55, 58, 60, 63; c. 9/vs. 16-42
	JvB, Lsp. fragm. bII, c. 44/vs. 482; c. 45/vs. 39, c. 48/vs. 562-721

[p. 148]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
		Göttingen, UB, ms. Philol. 184
		Gotha, LB, Membr. II 220
		Den Haag, KB, 75 E 62
		Den Haag, KB, 75 E 63
		Den Haag, KB, 128 E 6
		Den Haag, KB, KA XXIII
		Leiden, UB, Ltk. 187
		Leiden, UB, Ltk. 190
		privé-hs. Mertens
		Straatsburg, BNU, 2938
		Wenen, ÖNB, 13.708
261v-265r	Van zeden [V.2]	geen andere bekend
265r	Van begrijpe [V.3]	nogmaals in Comburg: 85v-86r
265r-265v	Hoe een keyser twee princhen dede versoenen [V.4]	geen andere bekend
265v-266v	Van den gheesteliken boemghaerde [V.5]	Brussel, KB, 837-845 (Geraardsbergse handschrift)

[p. 149]

Inhoud parallel-handschrift
	JvB, Lsp. fragm. bIII, c. 15/vs. 32-63, 168-200; c. 27/vs. 34-54; bIV, prol./vs. 1-14; c. 1/vs. 80-115
	JvB, Lsp. fragm. bII, c. 44/vs. 533-c. 45/vs. 117
1r-103v	JvB, Lsp.
103v-105	fragm. van mnl. vert. van Hendrik van Saltrey, De purgatorio Sancti Patricii
1r-117v	JvB, Lsp.
1-128r	Willem v. Hildegaersberch, gedichten (onvolledig)
52v	Exc. uit JvB, Lsp. bIII, c. 9/vs. 1-60
53v-54r	Exc. uit JvB, Lsp. bI, c. 1/vs. 17-22; c. 2/vs. 1-12, 29-30, 33-48, 53-90
131r-195	Dirc Potter, Der minnen loep
1-159	JvB, Lsp. (1e, 2e, 3e en 4e boek)
	JvB, Lsp. fragm. bIII, c. 15/vs. 106-305; c. 19/vs. 29-c. 21/vs. 31; c. 26/vs. 121-c. 27/vs. 54; bIV, inhoudstafel; proloog; c. 9/vs. 40-c.11/vs. 39
	JvB, Lsp. fragm. bIII, c. 11/vs. 76-c. 14/vs. 13
	JvB, Lsp. fragm. bIII, c. 8/vs. 10-43; c. 9/vs. 111-c. 10/vs. 3
	JvB, Lsp. fragm. bII, c. 50/vs. 83-c. 51/vs. 94
1r-4v	Mnl. vert. van hfd. 7 van Gerard Zerbolt van Zutphen, Super modo viviendi
7r	Brief tegen Urbane
7v-22v	Exc. JvB, Lsp. bII, c. 43-54
25v-26r	Mnl. vert. van Greg. de Grote, Registrum epistolarum, Lib. I, epist. 25
26v	Over apocriefe brieven
27r-28r	Mnl. vert. van Geert Grote, Quinque puncta
28r-31r	Exc. uit JvM en LovV, Spiegel Historiael, 4e en 5e partie
32r-205v	PhUt, Spiegel Historiael 360 (van de totaal 460) kapittels uit de 2e partie
217r	Mnl. vert. van Greg. IX, Decretales, Lib. I, Tit. 6, cap. 6
218r-220r	JvM, De derde Martijn
220r-220v	Traktaatje over de geloofsartikelen
221r-224v	Jan van Ruusbroec, Vanden kerstenen ghelove
224v-226r	Traktaatje over de geloofsartikelen
226r-226v	Mnl. vert. van Greg. IX, Decretales, Lib. I, tit. 1, cap. 1
226v	De zeven gaven van de heilige geest
226v	De zeven sacramenten
226v	De zeven lichamelijke en geestelijke werken van barmhartigheid
227r-244r	Mnl. vert. van Nicolaas v. Lyra, Responsio ad quendam Judaeum ex verbis ...
244r-246v	Ecx. uit JvM, Spiegel Historiael, 1e partie
246v-249v	PhUt, Spiegel Historiael, 2e partie, bI, c. 37-42 en fragm. van c. 43-46
?	Exc. uit Vitae patrum in mnl. vert.
126r-128v (nr. 66)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Govers 1994.

[p. 150]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
		Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem)
		Cambridge (Mass.), Harv. Univ., Houghton Library, Ms. Dutch 13

Den Haag, KB, 73 H 15

[p. 151]

Inhoud parallel-handschrift
96r-96v (nr. 111)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Van Dijk e.a. 1992.
1v-7v	Computistische cirkels met begeleidende tekst
7v-19r	Utrechtse kalender
19v-22v	onbeschreven
23r-28v	mnl. vert. door Geert Groote van Horae breves sanctae
28r-53r	Henricus Suso, Dit sijn die hondert articulen
53r-63v	Hier beghint een deuoet ynnichlich gebet dat colsche paternoster
63v-64v	Gebed tot Jezus aan het kruis
64r	Hier beghint een zwerlic rimken
68r-71r	Een goet ghebet tot onsen heer
71r-73v	Een zeer beweechlyc oetmoedich ghebet aen onsen lieuen zueten ontfermehertighen heere ihesum cristum
73v-78v	Hier beghint sinte Jeronimus ghebet des heilighen confessoers
78v-81r	Een vriendelic verwecken got te minnen ende die weerelt te verzmaden voerlanc met aandacht te lesen
81r-84r	Communiegebed ontleend aan het Manuale
84r-88r	Hier beghint een innich ghebet als men ten heylighen sacramente sel gaen
88r-88v	Dit salmen segghen voer dat men dat sacrament ontfaen
89r-91r	Dit navolghende ghebet salmen spreken alsmen onsen lieuen heer ontfanghen hebben
91v-99r	Hier beghinnen troestelike woerde
99r-104v	Hier beghint sinte Baernaerts iubilari
104r-107v	Een subtile ghedicht van godliker minnen
108r-111r	Hier beghinnen zwerlike bevellinghe
111v-113r	onbeschreven
113v-118v	Dit sijn die ghetide onser vrouwe
118r-130v	Dit is onser vrouwen ghetide in duutsche hoe datsi woort ontfanghen daer onse salicheit aen lach
131r-139v	Hier beghint onser urouwen missie in duetssche
139v-141v	Dit is dat beghin vanden ewangelio dat sint ian bescrijft Glorie si di here
142r-145r	Hier beghint een ghebet an onser lieuer vrouwen ende sinte ian ewangelist
145r-148v	Hier beghint een minnentlyc zueteghebet aen onser zueter vrouwen als men in drucke is ...
148v-154v	Hier beghint sinte beernts ghebet totten reyne maghet maria
154v-156v	Dit na ghescreuen ghebet heeft ghemaect die paeus Innocencius en heeft diese leest ghegeuen ccc daghe aflaets
156v-160v	Hier beghinnen vijf soete grueten an onser lieuer vrouwen
160v-166v	Een zwerlic rijm van die aduent ons heren (= Vanden bogaert die ene clare maecte)
167r-168r	Hier beghint die sielmisse
168r-168v	Dese bescrijft sint ian in apocalipsi
168v-171r	Dit ewangelium bescrift sint ian
171r-174r	Hierna beghint een rijmekyn van die ziel ende van die natuer
174v	onbeschreven
175r-176r	Hier beghint een ynnich ghebet an die reyne maghet sinte barbara
175r-181v	Dit innich ghebet heeft ghemaect die heylighe biscop ambrosius ende salmen spreken alsmen misse hoort ...
181v-182v	Dit salmen segghen voer datmen tsacrament ontfaen
182v-186r	Dese bedinghe salmen spreken als men dat heilighe sacrament heeft ontfaen ...
186r-191v	Een deuoet ouerdenckinghe van die passi ende pijn ons lieuen here ihu cristum
191v-195r	Dat suete kint die coninc der minnen Vermaent sijn bruut sijn lieue vriendinne ...
195r	Een innighe ghebet an ihesu die van die crus ghenomen is ende leit in sijn moeder scoet
195v-199r	Van onsen ihesu xpo minnentlike passi
199v-203r	Dit mach spreken en minnentlike bruut ihesu xpi die mit hem aleen verenicht is ...
203r-205r	Dit hoert tot een volcomen mensche
206r-212r	Een openbaerijnc van een ziel tot sijn lichaem
zie boven

[p. 152]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
		Den Haag, KB, 133 D 21-II
		Den Haag, MMW, 10 F 41
266v-267r	Van der zalen [V.6]	nogmaals in Comburg: 279v-280r
		Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem)
		Brussel, KB, II 116
267r-268v	Een goet exemple [V.7]	Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem)
268v-272r	Van den IX besten [V.8]	Brussel, KB, 837-845 (Geraardsbergse handschrift)

[p. 153]

Inhoud parallel-handschrift
fragmenten	Tisguet in Jhesus taverne te gaen
	Vanden bogaert die ene clare maecte
1-12v	Kalender diocees Utrecht
13r-13v	Fragm. Fasciculus mirre
14v-22v	Soeuen punten van der passyen onses lieuen heren
23-31v	Geert Groote, Van dat lyden onses lieue heren ihesu christu
31v-32v	Een exsempel van der lidsamheit
32v-35r	Dyt is den geestelicken bomgarden van dat kyndeken ihesu
35r-37r	Suuerlike gruetekens van onser lieuer vrouwen
37-38v	Van onser lieuer vrouwen dat die soeuen bloemkens pater noster
39-42r	Een wonderlick schoen mijerakel waerachtelicke gheschijdt toe vijanen in hollant ...
42-46v	Mirakel van Sinte Anna
47-57v	Van dat begynken van Parijs
57v-70v	Gebeden onder de H. Mis, waaronder VII pijelkens daer een ynnich ghemoede wake mede schieten sal in Jheses harte
71-78v	Een crensken van den engelen
79-82v	Marckelicke punten daer hem een jonck mensche in oefenen sal myt ynnicheit
82v-84r	Een leerre van der liedsamheit
84-86v	Van den engelbewaarder, met gebed
87-90r	Twee exempelen
90v-92v	Vijf ropenghe of gebde die men lesen sal onder myssen
92v-93r	Een leerre over verduldicheit
93v-97r	exempel van een monnik inder woestynen van sychchem
111-163r	Van der lijdsamheit XII capittelken
163r-163v	Dyt secht here johan caster pater in here florens huys toe deuenter ...
163v-166v	Avondgebeden
167-185r	Hier beghint van ener lylien diegheestelike bedudet wert woe dat ...
185-191v	Van die rode lelye bedudinghe geestelike
191v-192r	Van die gressiolet ghestelike beduet
192r	Colofon
192v	acht berijmde spreekwoorden
65r-65v (nr. 71)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Van Dijk e.a. 1992.
1r-2v	38 sentencie-achtige rijmpjes (doorgaans vraag + antwoord)
2v-5r	Van der zeuen vraghen van Jherusalem zeghelijn (fragm. uit Seghelijn van Jherusalem)
5r-6v	gedicht over tafelmanieren en twee gebeden bij aanvang maaltijd
7r-8r	Van der zalen (onvolledig, het begin ontbreekt)
8r-11r	fragm. uit Dietsche Lucidarius
11r-13v	Profetie van Bulscamp
13v-14v	rijmspreuken
14v-16v	rijmspreuken (‘tbeghin van alre wijsheden’)
16v-17r	Een curte proverbe (gedicht van 7 strofen)
17r-19r	rijmspreuken
19r-22v	Boudewijn vander Lore, Van tijtverlies
23r-24v	rijmspreuken en korte gedichten
25r-37r	berijmde vert. van zeven boetepsalmen (‘Hier beghint de zeuen sallem’)
37v-38r	Den gheesteliken A.B.C. (onvolledig)
105r-106v (nr. 124)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Van Dijk e.a. 1992.
170v-183v (nr. 89)	Zie voor een uitgebreid inhoudsoverzicht: Govers 1994.

[p. 154]

Comburg	tekst + nummer ineditie	parallelle teksten in:
		Leiden, UB, Ltk. 208
272r-272v	Van XII cnechten die ruddren worden van heeren[V.9]	geen andere bekend
272v-274v	Van tween ghesellen die elc voer andren steruen wilden [V.10]	geen andere bekend
274v-275r	Dit es doctrinael sauage [V.11]	geen andere bekend
275r-275v	Van eenen rudder die zinen zone leerde [V.12]	geen andere bekend^16
275v-277r	Vanden jonghen mooncskine [V.13]	geen andere bekend
277r-277v	Van der roese des crucen [V.14]	geen andere bekend
277v	Naect ende arm wasic gheboren [V.15]	geen andere bekend
277v-278r	Van der princhen rade [V.16]	geen andere bekend
278v-279v	Van eenen verwaenden coninc [V.17]	geen andere bekend
279v-280r	Van der hoegher zale [V.18]	nogmaals in Comburg: 266v-267; zie aldaar voor andere parallellen
280r-280v	Van maer [V.19]	geen andere bekend
280v-281r	Van den dorpman ende zinen wiue [V.20]	geen andere bekend
281r-281v	Van houeerden [V.21]	geen andere bekend
281v	Een sproke vp den wijn [V.22]	geen andere bekend
Handschrift VI	282r-346r	Rijmkroniek van Vlaanderen [VI.1] geen andere bekend

16 Een verwante tekst bevindt zich in Brussel, KB, 15.589-623 (Handschrift-Van Hulthem) onder nr. 44: VII letteren daer men mede wapene spelt.

[p. 157]

Verantwoording

Voor de informatie over de verschillende handschriften heb ik gebruik gemaakt van een grote hoeveelheid secundaire literatuur, die ik hieronder per handschrift heb aangegeven. Voor alle genoemde handschriften geldt, dat ik de informatie die de bnm-online oplevert, als uitgangspunt heb genomen. De informatie die per handschrift gegeven wordt, is als gevolg van de grote verscheidenheid aan secundaire literatuur niet steeds gelijksoortig.

Amsterdam, UB, I A^b: Van der Poel 1989, p. 22

Amsterdam, UB, I A^c: Van der Poel 1989, p. 22; Coun 1994

Anholt, FSSB, Schmitz 42: Jansen-Sieben 1989, A340

Berlijn, SB-PK, mgq 557: Brinkman 1995

Berlijn, SB-PK, mgq 1410: Degering 1970, II; Jansen-Sieben 1989, B190

Berlijn, SB-PK, mgf 751,8: Degering 1970, 1, p. 103

Berlijn, SB-PK, mgq 536: Degering 1970, II, p. 94; Jansen-Sieben 1989, B110

Brussel, KB, II 1183: Jansen-Sieben 1989, B980

Brussel, KB, II 5949,1: Jansen-Sieben 1989, B1100

Brussel, KB, 19.570: Mertens 1978, kol. 57-61

Brussel, KB, II 1171: Van der Poel 1989, p. 22

Brussel, KB, 394-8: Jansen-Sieben 1989, B500

Brussel, KB, IV 774: Reinaert de vos 1972

Brussel, KB, IV 636,5-6: Jansen-Sieben 1989, B1250

Brussel, KB, IV 398,4: Jansen-Sieben 1989, B1210

Brussel, KB, IV 209,1-2: Jansen-Sieben 1989, B1170

Brussel, KB, IV 398,1: Jansen-Sieben 1989, B1210

Brussel, KB, IV 958: Jansen-Sieben 1989, B1290

Brussel, KB, 15.624-51: Deschamps 1972, nr. 95; Jansen-Sieben 1989, B750

Brussel, KB, 15.658: Deschamps 1972, nr. 36; Jansen-Sieben 1989, B770

Brussel, KB, 1714: Jansen-Sieben 1989, B560

Brussel, KB, 837-845: Govers 1994

Brussel, KB, IV 895: Jansen-Sieben 1989, B1280

Brussel, KB, IV 636,7-8: Jansen-Sieben 1989, B1250

Brussel, KB, II 116: Braekman 1969

Brussel, KB, 15.589-623: Van Dijk e.a. 1992

Cambridge (Mass.), Harv. Univ., Houghton Library, Ms. Dutch 13: Boot 1979, p. 338-344

Darmstadt, Hess. LHB, 3321: Reinaert de vos 1972

Den Haag, KB, 75 E 63: Jansen-Sieben 1989, G900

Den Haag, KB, 128 E 6: Deschamps 1972, nr. 40: Jansen-Sieben 1989, G1020

Den Haag, KB, 73 G 29: Stooker & Verbeij 1997, nr. 1298

Den Haag, KB, 76 D 41,4: Jansen-Sieben 1989, G940

Den Haag, KB, 75 E 62: Jansen-Sieben 1989, G890

Den Haag, KB, KA XXIII: Jansen-Sieben 1989, G1180

Den Haag, KB, 73 H 15: Stooker & Verbeij 1997, nr. 873

Den Haag, KB, 73 F 19: Mertens 1978, kol. 30-37

Den Haag, KB, 133 D 21-II: alleen bnm

Den Haag, KB, 71 H 39: Verbij-Schillings 1995, p. 91

Den Haag, KB, 76 E 5: Deschamps 1972, nr. 20

Den Haag, KB, KA XXIV: Van der Poel 1989, p. 22

[p. 158]

Den Haag, MMW, 10 F 41: Boeren 1979, p. 193-195; Stooker & Verbeij 1997, nr. 390

Den Haag, KB, 76 E 6: Deschamps 1972, nr. 78; Mertens 1978, kol. 26-30

Dülmen, Herz. Croy'sche Familiearchiv und Bibliothek, 15: Van der Poel 1989, p. 22

Düsseldorf, UB, F 88: Jansen-Sieben 1989, D460

Genève, Bibl. Bodmeriana, Cod. Bodmerianus 101: Mertens 1978, kol. 66-69

Gent, Kon. Vl. Ac. voor Taal en Ltk. 6: Mertens 1978, kol. 69-76

Gent, UB, 1374: Mertens 1978, kol. 37-43; Van der Poel 1989, p. 22; Stooker & Verbeij 1997, nr. 1018

Gent, UB, 1588: Jansen-Sieben 1989, G440

Gent, UB, 1638: Van der Poel 1989, p. 22

Gent, UB, 2749,7: Jansen-Sieben 1989, G500

Gotha, LB, Membr. II 220: Jansen-Sieben 1989, G610

Göttingen, UB, Ms. Philol. 184: Jansen-Sieben 1989, G590

Groningen, UB, 405: Deschamps 1972, nr. 26; Jansen-Sieben 1989, G 1350; Hermans 1979

Hamburg, SUB, Cod. germ. 24 fol.: Jansen-Sieben 1989, H100

Hasselt, RA, fragm. neerl. 2: Jansen-Sieben 1989, H160

Heidelberg, UB, 200: Mertens 1978, kol. 62-66

Heidelberg, UB, Salem VII 4d: Bartsch 1887; Stooker & Verbeij, vermeld bij nr. 873

Kaliningrad, UB, 903: Jansen-Sieben 1989, K20

Leiden, UB, Ltk. 169: Lieftinck 1948

Leiden, UB. Ltk. 187: Lieftinck 1948; Jansen-Sieben 1989, L220

Leiden, UB, Ltk. 208: Lieftinck 1948

Leiden, UB, Ltk. 190: Lieftinck 1948; Jansen-Sieben 1989, L240

Leiden, UB, Ltk. 1554: Jansen-Sieben 1989, L450

Leiden, UB, Ltk. 1198: Jansen-Sieben 1989, L420

Leiden, UB, Ltk. 189: Lieftinck 1948; Jansen-Sieben 1989, L230

Leiden, UB, Ltk. 1088: Jansen-Sieben 1989, L400

Leiden, UB, Ltk. 221: Lieftinck 1948

Leiden, UB, Ltk. 1689: Jansen-Sieben 1989, L460

Leuven, UB, z.s.: Van der Poel 1989, p. 22; Coun 1994

Londen, BL, Ms. Add. 10.286: Jansen-Sieben 1989, L720; Van Tol 1995

Londen, BL, Ms. Add. 38.091: Van der Poel 1989; Coun 1994

Lund, UB, ms. 32a: Meder 1994, p. 87; Stooker & Verbeij 1997, nr. 736

Lyon, Bibl. Municipale, sign. onbekend: Pleij 1986

Middelburg, ZB, 6353: Jansen-Sieben 1989, M150

München, BSB, cgm 102: Jansen-Sieben 1989, M170

Münster, UB, 1271, 2: Jansen-Sieben 1989, M290

Münster, UB, N.R. 381: Deschamps 1972, nr. 22; Overgaauw 1996

New Haven, YU, Beinecke Libr., Ms. Osborn, Shelves a 23: Jansen-Sieben, 1989, N30

Oudenaarde, SA, 5576/32: Deschamps 1972, nr. 14; Jansen-Sieben 1989, O40

Oxford, Bodl. Library, Ms. Marshall 28: Jansen-Sieben 1989, O110

Oxford, Bodl. Library, Ms. Marshall 29: Deschamps 1972, nr. 37

Oxford, Bodl. Library, Ms. Canon. Misc. 278: Mertens 1978, kol. 43-53; Kienhorst 1996, p. 56-57

Parijs, BN, Néerl. 106: Brief A.M.J. van Buuren, d.d. 17-10-1997

Privé-hs. Mertens: Jansen-Sieben 1989, P460

Privé-hs. De Pauw: Jansen-Sieben 1989, P500

Rotterdam, GB, 96 B 5: Reinaert de vos 1972

St. Petersburg, Akad. v. Ws, XX. I. XLVIII: Lievens 1963, nr. 87; Stooker & Verbeij 1997, nr. 630

Straatsburg, BNU, 2938: Jansen-Sieben 1989, S120

Straatsburg, NBU, 2940: Meder 1994, p. 87

Warschau, olim Leningrad, Keiz. Bibl. Gollandskaja, O.v.I. nr. 3: Lievens 1963, nr. 132

Wenen, ÖNB, 13.708: Deschamps 1972, nr. 28

[p. 159]

Literatuur Bijlage

Bartsch, K., Die altdeutschen Handschriften der Universitäts-Bibliothek in Heidelberg. Heidelberg, 1887.

Boeren, P.C., Catalogus van de handschriften van het Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum. Den Haag, 1979.

Boot, C., ‘Medieval manuscripts in libraries in the state of Massachusetts’, in: Archief- en bibliotheekwezen in België 50 (1979), p. 310-371.

Braekman, W., ‘Middelnederlandse didactische gedichten en rijmspreuken’, in: Verslagen en mededeelingen der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde afl. 2 (1969), p. 79-111.

Brinkman, H. (ed), Het handschrift-Jan Phillipsz. Hs. Berlijn, Stiftung Staatsbibliothek der Preußischer Kulturbesitz, Germ. Qu. 557. Hilversum, 1995. MVN 2.

Coun, Th., ‘De fragmenten van handschrift D van Die Rose van Heinric’, in: Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde 1994, p. 178-237.

Degering, H., Kurzes Verzeichnis der germanischen Handschriften der Preussischen Staatsbibliothek. 3 dln. Graz, 1970.

Deschamps, J., Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken. Tentoonstellingscatalogus. 2e druk. Leiden, 1972.

Govers, M.-J. e.a. (ed), Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Hilversum, 1994. MVN 1.

Dijk, H. van e.a., Klein kapitaal uit het handschrift- Van Hulthem. Zeventien teksten uit Hs. Brussel, K.B., 15.589-623 uitgegeven en ingeleid door neerlandici, verbonden aan tien universiteiten in Nederland en België. Hilversum, 1992.

Hermans, Jos. M.M., Het Gronings Zutphense Maerlant handschrift. Groningen, 1979.

Jansen-Sieben, R., Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht, 1989.

Kienhorst, H., ‘Middelnederlandse verzamelhandschriften als codicologisch object’, in: G. Sonnemans (red.), Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Congres Nijmegen 14 oktober 1994. Hilversum, 1996, p. 39-60.

Lieftinck, G.I., Codicum in finibus Belgarum ante annum 1550 conscriptorum qui in bibliotheca universitatis asservantur. I: Codices 168-360 Societatis cui nomen Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde. Leiden, 1948, Codices Manuscripti V.

Lievens, R., Middelnederlandse handschriften in Oost-Europa. Gent, 1963.

Meder, T., ‘Gepast gedrag. Ethiek en ethische motivaties in de “Boeken van Zeden”’, in: J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Amsterdam, 1994, p. 86-100, 380-384.

Mertens, Th., Den anderen merten. Synoptische archiefeditie van Jacob van Maerlant's tweede Martijn. Nijmegen, 1978.

Overgaauw, E., Die mittelalterlichen Handschriften der Universitäts- und Landesbibliothek Münster. Wiesbaden, 1996.

Pleij, H., ‘Jacob van Maerlant in Lyon’, in: Literatuur 3 (1986) p. 126.

Poel, D.E. van der, De Vlaamse ‘Rose’ en ‘Die Rose’ van Heinric. Onderzoekingen over twee Middelnederlandse bewerkingen van de ‘Roman de la Rose’. Hilversum, 1989.

Reinaert de vos. [Catalogus bij een] tentoonstelling in het Instituut De Vooys. Utrecht, 1972, Naar de letter 5.

Reynaert, J., Catalogus van de Middelnederlandse handschriften in de bibliotheek van de universiteit te Gent. II/1: De handschriften verworven na 1852 (deel 1). Gent, 1996.

Stooker, K. en T. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. 2 dln. Leuven, 1997.

Tol, J.-M. van, Het Londense handschrift van kaft tot kaft. Handschrift Londen, British Library, Ms. Add. 10.286. Amsterdam, 1995 (ongepubliceerde doctoraalscriptie).

Verbij-Schillings, J., Beeldvorming in Holland. Heraut Beyeren en de historiografie omstreeks 1400. Amsterdam, 1995, NLCM 13.