Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1998

[p. 98]

Het Comburgse handschrift en de Gentse boekproductie omstreeks 1400
Herman Brinkman^*

Reeds lange tijd geldt het Comburgse handschrift als een uitgebreide tekstverzameling die van meet af aan als een geheel werd geconcipieerd.¹ De uitvoering van het concept zou het werk zijn van een tiental beroepskopiisten. Aan het hoofd van deze groep zou één van de kopiisten hebben gestaan, hand A, de scriptor die de meeste versregels voor zijn rekening heeft genomen. Hij zou de scriptoriumleider zijn geweest.

Dit beeld van een hiërarchisch geleid lekenscriptorium dat aan de wieg stond van de Comburgse codex, danken wij voornamelijk aan een hypothese die door W. Gs Hellinga in de jaren zestig werd ontwikkeld.² De Oost-Vlaamse, vermoedelijk Gentse herkomst van de codex bracht hem zelfs zover deze samenwerkende kopiisten te identificeren met een groep Gentse scribenten die hij de ‘Gezellen van den Ringe’ noemde. Een ondersteuning voor zijn vermoeden vond Hellinga in de vondst - door een van zijn toenmalige medewerkers - van Gentse archiefstukken die vervaardigd waren door dezelfde hand die in Comburg onder meer de Reinaert en de Brandaan schreef.³

Nadat deze veronderstellingen waren gepubliceerd is Hellinga er niet meer op teruggekomen. In de verdere literatuur over het handschrift echter gingen zij een eigen leven leiden. Doordat Hellinga geen enkele van zijn beweringen van een verwijzing naar bestaande literatuur of gepubliceerd eigen onderzoek had voorzien, en ook had nagelaten mee te delen op welke Gentse archiefstukken hij doelde, waar ze bewaard werden en wat de inhoud of datering ervan was, deed zich na verloop van tijd de merkwaardige situatie voor dat iedereen die met het Comburgse handschrift te maken had, de naam ‘Gezellen van den Ringe’ kende, maar niemand kon uitleggen wie dat nu waren.⁴ Ook de Gentse archiefstukken bleven onvindbaar. Pas veel later, in 1993, werd er enig licht op de zaak geworpen door J. Reynaert, die in een kort artikel de kwestie van de ‘Gezellen’ weer opnam. Hij maakte daarbij gebruik van lokale Gentse geschiedschrijving en enkele in Nederland niet of moeilijk raadpleegbare

* Met dank aan Janny Schenkel, Frits van Oostrom en Jos Biemans voor hun opmerkingen bij een eerdere versie van dit artikel.

1 Een schets van de geschiedenis van het onderzoek naar het Comburgse handschrift vindt men in H. Brinkman & J. Schenkel (ed.), Het Comburgse handschrift. Hs. Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2^o 22. 2 dln. Hilversum, 1997 (MVN IV), 13-27.

2 Zie met name W. Gs Hellinga & P.J.H. Vermeeren, ‘Codicologie en filologie, XV. Filologie en paleografie II’, in: Spiegel der Letteren 9 (1965-1966), 59-62 (hoewel Vermeeren als co-auteur te boek staat, was Hellinga verantwoordelijk voor de passages over het Comburgse handschrift); zie verder Brinkman & Schenkel (zie n. 1), 19-23.

3 Hellinga & Vermeeren (zie n. 2), 59.

4 Vgl. Th. Mertens (ed.), Jacob van Maerlant, Den anderen merten. Synoptische archiefeditie van Jacob van Maerlant's tweede Martijn. Nijmegen, 1978, 21 en J. de Vos, ‘Een Gentse codex in Stuttgart’, in: Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift. Leuven, 1991, 150.

[p. 99]

artikelen.⁵ Op grond daarvan kon hij meedelen dat de ‘ghesellen van den Ringhe’ een genootschap was geweest van professionele schrijvers die zich ophielden in schrijfwinkeltjes aan de overzijde van het Gentse stadhuis, langs de Hoogpoort, de Botermarkt en de Sint-Jansstraat, een gebied dat ook wel ‘de Ring’ werd genoemd. Reynaert wees er echter zelf op dat de benaming ‘ghesellen van den Ringhe’ voor deze kopiisten pas aantoonbaar is in de stadsrekeningen van het boekjaar 1479-1480 en later.⁶ Voordien vindt men slechts vermeld de ‘ghesellen van der pennen’, mogelijk een vroegere benaming voor dezelfde groep; toch achtte Reynaert de mogelijkheid niet uitgesloten dat hiermee het scriptorium van de Gentse Hiëronymieten werd aangeduid.⁷ Uit Reynaerts steekproeven in de stadsrekeningen bleek hem vervolgens dat de ‘ghesellen van der pennen’ niet eerder werden genoemd dan in 1449-1450. Gelet op de datering van het Comburgse handschrift (Reynaert ging uit van omstreeks 1400), konden zij, zo concludeerde hij, dus niet gehouden worden voor de vervaardigers van het Comburgse handschrift. Hij eindigde zijn artikel met de constatering: dit belet vanzelfsprekend niet dat omstreeks 1400 voor het Gentse stadhuis een aantal openbare schrijvers hun ambt kunnen hebben uitgeoefend, die zich in een of ander professioneel verband hadden georganiseerd (later ‘ghesellen vanden Ringhe’ genoemd) en die, bij gelegenheid, ook wel eens gezamenlijk een literaire codex, als het Comburgse handschrift, tot stand kunnen hebben gebracht. Maar voor dit alles bestaan vooralsnog nauwelijks indicaties.

Beschouwen we Hellinga's Gezellen-hypothese vandaag de dag vanuit de codex zelf, dan moeten we vaststellen dat nog een ander belangrijk aspect de toets van de kritiek niet kan doorstaan, en wel de aanname dat de codex als geheel het product is van een weloverwogen planning. Het codicologische onderzoek dat J. Schenkel en ikzelf hebben uitgevoerd, heeft geleerd dat het convoluut pas omstreeks het midden van de zestiende eeuw tot stand is gekomen: voordien moeten de zes handschriften hebben bestaan als afzonderlijke eenheden.⁸ Van een samenwerkingsverband in de productiefase, zoals Hellinga dat voor ogen had - een scriptoriumleider met onder zich een aantal uitvoerders die samen een groot geheel totstand brachten - zal dan ook geen sprake zijn geweest. Zelfs de beroemde ‘Madocke’-rasuur in de openingsregel van de Reinaert kan ons inziens onmogelijk worden toegeschreven aan Hellinga's vermeende scriptoriumleider: veeleer is hier hand I aan het werk geweest, een intrigerende figuur, die in J.A.A.M. Biemans' bijdrage aan dit themanummer verder ter sprake wordt gebracht.

De laatste strohalm, zo lijkt het, voor de Gezellen-hypothese, zouden de Gentse archiefstukken kunnen zijn die geschreven waren door Comburg-hand E.⁹ Immers, van

5 J. Reynaert, ‘Het Comburgse handschrift en de Gentse “ghesellen van den Ringhe”’, in: Spiegel der Letteren 35 (1993), 63-66, zie met name 64 n. 3 en 4, en 65 n. 6.

6 Reynaert stelt op p. 65 weliswaar dat deze benaming vanaf 1478 wordt aangetroffen, maar uit de opgaven van A. van Werveke die hij aanhaalt, kan men afleiden dat dit 1479-1480 moet zijn.

7 Reynaert verwijst overigens naar een uitspraak van M. Boone, die de identificatie met de Hiëronymieten ‘meer dan waarschijnlijk’ acht. Slechts in één bron (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 17, f. 213r, Reynaert geeft niet op om welk rekeningjaar het gaat) wordt de naam ‘ghesellen van der pelien’ (?) gevonden. Het klooster van de Hiëronymieten (Broeders van het Gemene Leven) werd gesticht in 1429; zie over hun scriptorium E. Dhanens, ‘Le scriptorium des Hiéronymites à Gand’,in: Scriptorium 23 (1969), 361-379.

8 Brinkman & Schenkel (zie n. 1), 82-84.

9 Door Hellinga niet aangeduid met deze sigle, maar omschreven als ‘de hand die de Sinte Brandaen en Van den vos Reynaerde schreef’ (Hellinga & Vermeeren (zie n. 2), 59). Verschillende onderzoekers hebben in de loop van de tijd siglen gebruikt die niet geheel overeenkomen met die van hun voorgangers, hetgeen soms tot verwarring heeft geleid. Voor een concordantie van siglen zie Brinkman & Schenkel (zie n. 1), Bijlage IV.

[p. 100]

de ‘ghesellen van den Ringhe’ (en trouwens ook van de ‘ghesellen van der pennen’), is bekend dat zij incidenteel schrijfwerk verrichtten voor de stedelijke administratie. Met deze stukken in de hand zou Hellinga's hypothese misschien alsnog gereanimeerd kunnen worden. Na intensief zoekwerk, en tenslotte op aanwijzing van P.F.J. Obbema, die destijds indirect bij de vondst betrokken bleek te zijn geweest, is het bedoelde archiefstuk boven water gekomen. Het blijkt te gaan om een verzameling akten, geschreven in een klein cartularium, genaamd het Boeksken van der Lieve. Het dateert uit 1386, en werd blijkbaar in opdracht van Gentse schepenen vervaardigd.¹⁰ Hoewel er een zekere overeenkomst kan worden geconstateerd tussen de hand die dit cartularium schreef en Comburg-hand E, is er onvoldoende reden om beide handen aan dezelfde kopiist toe te schrijven.¹¹ Daarmee lijkt een belangrijk, wellicht zelfs het laatste ondersteunende argument in Hellinga's hypothese te zijn weggevallen.

Betekent dit nu het definitieve einde van de Gezellen-hypothese? Het zal na hetgeen hiervoor geschreven is misschien vreemd klinken, maar ik denk dat dat niet zo hoeft te zijn. In het navolgende zal ik proberen aannemelijk te maken dat ondanks alles Hellinga in de juiste richting heeft gewezen, en dat zijn hypothese, zij het in aangepaste vorm, nog steeds levensvatbaar is. Ik zal daarvoor de kwestie van de herkomst benaderen, zowel vanuit de codex als vanuit de historische gegevens over Gentse boekproductie in de tijd dat de meeste Comburg-handschriften ontstonden.

Allereerst dan de codex. Met het uiteenvallen van het convoluut - om het zo maar eens te zeggen - is ook het grootse samenwerkingsverband tussen de kopiisten uiteengevallen. Wat echter wel overblijft is een getuigenis van kopiisten die in elkaars nabijheid werkten en incidenteel samenwerkten. Het feit blijft immers bestaan dat de Comburg-handen A en E in meer dan één van de zes oorspronkelijke codices voorkomen, en dat we hen in het zesde handschrift (met als enige tekst de Rijmkroniek van Vlaanderen) zelfs samen aantreffen met G en H. Op basis van vergelijking van de genese van de tekst van de Rijmkroniek met de genese van het Comburg-afschrift kan worden vastgesteld dat er een onderlinge relatie moet zijn geweest tussen A en G enerzijds, en G, H en E anderzijds. Zowel G, H als E hebben continuaties van de oorspronkelijke kroniek afgeschreven die het werk zijn van eenzelfde contemporaine auteur, vermoedelijk uit Gent afkomstig.¹²

Het onderzoek van de codex leert dus dat er geen sprake is geweest van een grootse, vooropgezette concipiëring van de hele Comburg-codex, maar dat er bij het vervaardigen van de Rijmkroniek tenminste incidentele samenwerking moet zijn geweest tussen enkele kopiisten. In elk geval hebben we te maken met vier kopiisten die omstreeks 1415 en, naar we toch wel mogen aannemen, in elkaars nabijheid literaire teksten afschreven. De vraag is vervolgens waar dit gebeurde. Dat zij werk afschreven van een Gents auteur wijst in dezelfde richting als het ontegenzeggelijk Oost-Vlaam-

10 Het document wordt bewaard in het Gentse Stadsarchief onder de signatuur Reeks 529, nr. 1. Een representatieve bladzijde uit het handschriftje is afgebeeld in Brinkman & Schenkel (zie n. 1), 22 (afb. 2).

11 Ook prof. dr. J.P. Gumbert is deze mening toegedaan (pers. med.).

12 Voor de volledige argumentatie verwijs ik naar Brinkman & Schenkel (zie n. 1), 73-77.

[p. 101]

se dialect, dat voor de m.i. belangrijkste Comburgkopiist, hand E, door M. Gysseling als ‘uniform Gents’ is gekarakteriseerd.¹³ Op andere aanwijzingen die Gent als plaats van ontstaan waarschijnlijk maken kom ik aan het slot nog terug.

Deze stand van zaken rechtvaardigt mijns inziens een hernieuwde blik op de productieomstandigheden van literaire handschriften in Gent in de eerste decennia van de vijftiende eeuw. In plaats van het handschrift als vertrekpunt te nemen, zullen we bezien wat de feitelijke situatie was in het Gentse stadsleven.¹⁴ Waar vinden we in Gent rond deze tijd professionele kopiisten in elkaars nabijheid? Als plaats waar in de loop van de vijftiende eeuw schrijvers actief geweest zijn, kan de omgeving van het Sint-Veerleplein genoemd worden, gelegen naast het Gravensteen, waarin vanaf 1407 meestentijds de Raad van Vlaanderen zetelde. Aan het begin van de vijftiende eeuw was de schrijver Jan Bouten daaromtrent te vinden,¹⁵ en ook de in 1456-1457 door de schepenen ingehuurde boucscriver Gheraerd van Crombrugghe was er reeds in 1442 eigenaar van een huisje.¹⁶ Maar de plaats die in Gent bovenal werd gedomineerd door de activiteiten van openbare schrijvers was het plein voor het schepenhuis,¹⁷ en het aangrenzende gedeelte van de Hoogpoort, een van de voornaamste straten van het middeleeuwse Gent.

Laten we de geschiedenis van deze plaats eens nader bekijken. Een gedeeltelijke reconstructie van de bebouwing en bewoning is mogelijk op basis van gegevens uit erfelijke-renteboeken, stadsrekeningen, akten en contracten en staten van goed. De

13 M. Gysseling, ‘Nieuwe gegevens over de Reinaert’, in: Wetenschappelijke tijdingen 25 (1966), k. 323. Lokalisering van alle zes codices op taalkundige gronden blijft vooralsnog een desideratum. Meer nog dan hand A, die door Hellinga beschouwd werd als de voornaamste Comburg-kopiist (hij zag in hem immers de ‘scriptoriumleider’), verdient hand E dit predicaat. Ten eerste is hij in drie codices aanwezig, en wel op een plaats die erop wijst dat hij ofwel een codex in zijn geheel vervaardigde (handschrift IV), ofwel een codex waar eerder een of meer anderen aan hadden gewerkt, uitbreidde (handschrift V) of voltooide (handschrift VI). Daar hij bij twee handschriften (V en VI) soms ook de rubricatie van een voorafgaand gedeelte verzorgde of deze aanvulde (Brinkman & Schenkel (zie n. 1), 63 en 71, tabel 5), maakt hij bij deze drie handschriften de indruk ‘eindredacteur’ te zijn geweest.

14 Ik ga daarbij overigens stilzwijgend voorbij aan de productie van handschriften in kloosters en andere religieuze instellingen. De enige onderzoeker die voor de herkomst van het Comburgse handschrift aan een klooster dacht is Buitenrust Hettema geweest, maar zijn veronderstelling heeft nooit enige weerklank gevonden (zie Brinkman & Schenkel (n. 1), 17).

15 In het erfelijke-renteboek van 1442 komt, bij de ouerspronghe naest tsGrauen brugghe een vroeger aan Jan de Bout (of: Bouten) toebehorend huisje voor: Maes Dane fuit Jan de Bout van 1 houtenen huuskin met 1 noesschen hoecskin, daer men plach te pissene (Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 7 (Erfelijke-renteboek 1442), f. 189r). In 1414-1415 werkte deze schrijver voor de schepenen: Item ghegheuen Clays van Roeden, Jan Bouten ende Jacop van den Ecke van den brieuen die zij screuen van den xii poynten iii s. gr. (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 12 (Stadsrekening 1414-1415), f. 47v).

16 1456-1457: zie W. de Vreese, ‘Geeraard van Woelbosch. Een Gentsch “scriver” en boekbinder uit de 15^de eeuw’, in: Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen 1 (1903), 227; 1442: Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 7 (Erfelijke-renteboek 1442), f. 188r. Blijkens kladaantekeningen verwierf hij na 1442 ook twee nabijgelegen huisjes, die later door meester Omaer Claysz. werden opgekocht om te worden gesloopt. In 1495 werden deze huisjes omschreven als huuskine staende an de bailge van sGrauen steen ghehecht an zijns zelfs huus (nl. van Omaer Claysz.; Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 8 (Erfelijke-renteboek 1495), f. 251r-v). Gheraerd van Crombrugghe was de vader van de boekbinder en uitgever Victor van Crombrugghe (gestorven voor juli 1518), die eveneens een werkplaats en een winkel had op het Sint-Veerleplein (Gent. Duizend jaar kunst en cultuur. Dl. 2. Gent, 1975, 161).

17 Feitelijk gaat het om twee aangrenzende schepenhuizen, het schepenhuis van de keure, uitkomend op de Hoogpoort, en het schepenhuis van gedele, uitkomend op de Plaetsche (thans Botermarkt). Voor de (bouw) geschiedenis van het stadhuis zie F. van Tyghem, Het stadhuis van Gent. Voorgeschiedenis, bouwgeschiedenis, veranderingswerken, restauraties, beschrijving, stijlanalyse. 2 dln. Brussel, 1978.

[p. 102]

eerste ‘scrivein’ die ik er vermeld vond is een Lievin de scrivere, die op zeker moment in de periode 1337-1360 tcleene husekin an de Plaetsche van de stad huurde.¹⁸ In het erfelijke-renteboek van 1385 ontbreekt echter elk spoor van schrijvers op deze plek.¹⁹ In 1389 vinden we in de stadsrekeningen de vermelding van een ‘scrivein’ genaamd Jan de Clerc, die kort daarop kan worden gelokaliseerd aan de Hoogpoort, tegenover het schepenhuis van de keure.²⁰ Een Johannes Stulpaert, die later als bezitter van een schrijfhuisje aan het plein gedocumenteerd is, wordt voor het eerst genoemd in 1392-1393.²¹ Ook vinden we in 1400 een Gillis de deken als ‘scrivein’ voor het schepenhuis.²² Het is goed mogelijk dat omstreeks deze tijd de kleine rij schrijfhuisjes werd gevormd, die in 1418 voor het eerst in zijn geheel zichtbaar wordt: in het erfelijkerenteboek worden er dan zes vermeld.²³ Hoe snel dan het aantal groeiende is, blijkt uit een bijschrijving van drie nieuwe huisjes in 1420, die aansluiten in de rij.²⁴ Wat er daarna nog bijkomt is niet veel meer: in de rest van de vijftiende eeuw nog slechts twee.²⁵ De periode die ligt tussen het renteboek van 1385 en dat van 1418, het tijdvak dat we de vestiging en de snelle toename van het aantal schrijfhuisjes kunnen vaststellen is juist de periode waarin ook de meeste handschriften in het Comburgse handschrift totstandkwamen.

Van de kopiisten die omstreeks 1400 geattesteerd zijn, is er één die in bedrijvigheid en ondernemingszin de anderen verre overtreft, namelijk de zojuist al even genoemde Jan de Clerc.²⁶ Het loont de moeite bij zijn bedrijf iets langer stil te staan.

Zoals gezegd vernemen we in 1389 voor het eerst van hem. Samen met Johannes

18 Gent, Stadsarchief, Reeks 152 (Erfelijke-renteboek ca. 1337-1360), f. 27r; zie ook N. de Pauw & J. Vuylsteke (ed.), De rekeningen der Stad Gent. Tijdvak van Jacob van Artevelde 1336-1349. Deel 3. Gent, 1885, 504.

19 Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 5 (Erfelijke-renteboek 1385).

20 Zie n. 27. In een akte uit 1392-1393 is er reeds sprake van een camere, gelegen naast het huis Den Drake. Het lijdt geen twijfel dat het hier gaat om de schrijfkamer van Jan de Clerc die in latere akten herhaaldelijk wordt genoemd. Floreins Vilein heeft aan meester Pietren, loedgietere, een huis verkocht staende vp de Hoghe poert voer scepen huus vander kuere, naest Willem ser Symoens huus an deen zijde ende eener cameren tusschen den vorseide huse ende den Drake an dander zijde (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 14 (Jaarregister van de keure 1392-93), f. 43r:).

21 Item Johannes Stulpaert van dat hij met scepenen talf ougste omme ghinc doe sij orconscepe hoerden vii s. ii d. gr. (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 10 (Stadsrekening 1392-1393), f. 343r). In 1418 heeft hij een schrijfhuisje aan de Plaetsche, tegen de (oude) lakenhal aangebouwd (Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 6, f. 71v).

22 Aechte tsJonghen laat haar kleinkind Betkin sBusers 20 lb. gr. torn. na, waarvan zij 10 s. gr. moet betalen aan Gillisse den deken, scriuein, wonende voor scepenen huus. (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 16 (Jaarregister van de keure 1400-1401, d.d. 30 aug. 1400; uitvoering 8 juni 1402), f. iv/7).

23 Ze staan achtereenvolgens (vanaf de hoek Hoogpoort/Plaetsche in de richting van het belfort) op naam van Johannes vander Lueghenhaghe, Johannes de Cleerc, Johannes Stulpaert, Johannes de Cleerc, Jacop vanden Hecke en Heynric van Westrem (Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 6 (Erfelijke-renteboek 1418), f. 71v).

24 Deze huisjes komen op naam van Beert Steemaer, Roeger de Witte en joncfrauwe Kerstine van Beervelt (Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 6 (Erfelijke-renteboek 1418 met toevoeging uit 1420), f. 81r).

25 Aansluitend in de rij (richting Belfort) treffen we in 1442 een nieuw schrijfhuisje aan, na 1495 genaamd Het Swaenkin, op naam van Michiel de Croec (Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 7 (Erfelijke-renteboek 1442), f. 196r), terwijl het perceel dat in 1420 op naam stond van joncfrauwe Kerstine van Beervelt in 1495 in tweeën blijkt te zijn gedeeld ten behoeve van de bouw van nog een huisje (de twee huisjes, genaamd den Scriftoris en de Roese, staan dan op naam van resp. Willem de Pottere en Justaes Huuchs; Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 8 (Erfelijke-renteboek 1495), f. 262v).

26 Er zij hier op gewezen dat de naam Jan (Johannes, Jhoannes, etc.) de Clerc (de Cleerc) door veel tijd- en stadgenoten van de schrijver werd gevoerd. Een vermelding van een persoon met die naam is daarom alleen gebruikt wanneer ondubbelzinnig vaststaat dat er niet een andere persoon in het spel is. In de regel kan ‘onze’ Jan de Clerc in de bronnen worden herkend aan de beroepsaanduiding scrivein of de lokalisatie voor scepenenhuus.

[p. 103]

Bruunpeere, een andere schrijver, assisteert hij de schepenen op de belangrijke dag van 15 augustus, het ogenblik waarop jaarlijks de stadsrekeningen werden afgehoord.²⁷ In 1396 wordt hij aangeduid als scrivein voir scepenhuus; hij leent dan het niet geringe bedrag van zes pond groten, dat hij verzekert op alles wat hij bezit.²⁸ Waar hij dit geld voor gebruiken wil is niet duidelijk. Hoewel zijn bezittingen in de akte niet nader worden aangeduid, kunnen we al wel vermoeden dat hij onroerend goed in eigendom heeft gehad. Dat blijkt immers uit het hoge bedrag dat hij kon lenen. Waarschijnlijk ging het toen reeds om een pand aan de Hoogpoort, want in 1397 wordt in een akte vermeld dat hij aldaar een huis, gelegen naast een schrijfkamer, bezit. De akte vermeldt ook de aankoop van een aandeel in de schrijfkamer door een zekere Lijsbette sCleercs, mogelijk zijn dochter.²⁹

Intussen werkte hij, behalve aan allerlei schrijfwerk, aan de groei van zijn kapitaal. Wanneer hij op zeker ogenblik verstoken blijft van inkomsten uit een lijfrente waar hij recht op heeft, claimt hij bij de amman en de schepenen een huis dat als onderpand fungeerde. Zodra hij het in bezit heeft gekregen verkoopt hij het. Het is dan december 1401.³⁰ Wat hij ditmaal met het geld van plan is, wordt al snel duidelijk. Nog geen jaar later namelijk slaat hij een belangrijke slag. Voor een bedrag van maar liefst 44 en een halve pond groten koopt hij boeken van een zekere Mergriete sVrients, een zuster, werkzaam in een gasthuis te Ieper.³¹ Dat het hier om een uitzonderlijk hoog

27 It. Jhoannes Bruunpeere ende Jhoannes de Clerc, dat sij met scepenen talf oughste omme zaten, 6 s. 8 d. gr. (J. Vuylsteke (ed.), De rekeningen der Stad Gent. Tijdvak van Philips van Artevelde. Gent, 1893, 425). Ook Johannes Bruunpeere woonde op de Hoogpoort, niet ver van Jan de Clerc (in het eerstvolgende huis naast het huis dat grensde aan De cleene Scake (Chr. M.E. de Backer, Farmacie te Gent in de late middeleeuwen: apothekers en receptuur. Hilversum, 1990, 57-58)). Zijn vrouw Mergriete van den Boegarde komt in 1410, na diens overlijden in huis te wonen bij schrijver Johannes van der Lueghenhaghe, ook op de Hoogpoort (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 21 (Jaarregister van de keure 1410-1411), f. 19v/12).

28 De zes lb. gr. torn. leent hij van Ghijselkine van den Belricke Jhanssone, die later, in 1416, onder voogdij wordt gesteld bij ghebreke van zinen zinnen (Gent, Stadsarchief, Reeks 330, nr. 10 (Staten van goed 1396-97), f. 286v; Idem, Reeks 301, nr. 24 (Jaarregister van de keure 1416-1417), f. 2r/3).

29 Jonkvrouw Mergriete Ruussins heeft aan Lijsbetten sCleercs verkocht haar recht ande scrijfcamere staende vp de Hoeghpoert voer scepenhuus naest den steene die men heedt den Drake an deen zijde, ende den huus toebehorende Johannes den Clerc an dander zijde, namelijk een kwart van de schrijfkamer met toebehoren, die staat op het erf van de nakomelingen en de erfgenamen van Heinrix sJonghen en diens vrouw Mergriete sMeyers. Een kwart van het erf behoort aan Fransoise van Waes, drie kwart aan de predikheren te Gent; hieruit gaat een bepaald aandeel naar de priester Saelmoene van Lovendeghem (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 15 (Jaarregister van de keure 1397-1398, d.d. 19 sept. 1397), f. 4v). Dat Lijsbette zijn dochter is mag men misschien opmaken uit een staat van goed die werd opgemaakt bij haar overlijden. Hierin wordt Janne den Cleerc groetheere (grootvader) genoemd van haar zoontje Hannekine (Gent, Stadsarchief, Reeks 330, nr. 14 (Staten van goed 1410-1411), f. 276v/4).

30 Het huis in de Kouterstraat wordt op 24 februari 1401 gepand en op 11 maart daaropvolgend hem toegeëigend. Op 19 december van hetzelfde jaar verkoopt hij het aan Jan van den Muelenlande (Regesten op de Jaarregisters van de Keure. Schepenjaar 1400-1401. Deel 2: 16 februari - 14 augustus 1401. Gent, 1970, 5-6, nr. 840; idem, 13-14, nr. 909 en H. Vandensteen, Regesten op de Jaarregisters van de Keure. Schepenjaar 1401-1402. Gent, 1981, 55, nr. 421).

31 Kenlic zij etc. dat Johannes de Clerc wonende voer scepenenhuus commen es voer scepenen etc., kende ende verlijde dat hij belooft heeft ende sculdich es joncvrauwe Mergriete sVrients, suster jnt gasthuus tYpre, de somme van viere ende viertich ponden tien sceelen groten goeder redeliker scult van sekeren coepmanscepen van bouken te betaelne ende te leuerne binnen drien jaren eerst commende te ses paymenten [...]. In het vervolg van de akte worden uitgebreid de termijnen waarbinnen betaald moet worden beschreven, alsmede de dwangbepalingen die bij wanbetaling in werking treden. Joes van Valmerbeke, Jan van den Voerden fs. Jan, corduanier (schoenmaker) en Madelghijs van der Goten stellen zich borg voor Jan de Clerc. De laatste termijn werd voldaan op 8 aug. 1407 ten overstaan van Jan Crupeinthol, gevolmachtigde voor Mergriete sVrients (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 17 (Jaarregister van de keure 1401-1402, d.d. 30 september 1402), f. 10r/3). Overigens hebben ook andere leden van de familie Vrients boeken bezeten. In de bibliotheek van het klooster van de Rijke Claren te Gentbrugge bevond zich in 1508 een boek van 406 folia inhoudende vele legenden, waarover in de inventaris wordt medegedeeld dat het afkomstig was van z(uster)Avezoeten ende z(uster) Lijsbetten sVrients (N. de Pauw, Middelnederlandse gedichten en fragmenten. Tweede deel. Wereldlijke gedichten. Tweede stuk. Gent, 1914, 436).

[p. 104]

bedrag gaat, blijkt niet alleen uit de bepaling dat hij drie jaar de tijd krijgt om zijn schuld te voldoen, maar ook uit de omvang van de aangekochte partij. Hoeveel boeken er precies in de koop waren besloten weten we niet, maar een verantwoorde schatting lijkt wel mogelijk.

Als uitgangspunt daarbij kunnen we boekenprijzen nemen zoals die in contemporaine Gentse bronnen voorkomen. In 1396 bijvoorbeeld vinden we in een staat van goed de vermelding van een psalter en een getijdenboek die samen worden getaxeerd op 1 pond, 1 schelling en 4 penningen.³² Dat is ongeveer drie kwart van de prijs die in dezelfde akte gerekend wordt voor een smal bed met een omhang. Enkele interessante akten uit 1404 lichten ons in over de waarde van een omvangrijker boek, namelijk een handschrift met Jacob van Maerlants Spieghel Historiael. In eerste instantie wordt de prijs ervan bepaald op 3 pond groten. Wanneer dit wordt betwist, wordt het boek opnieuw getaxeerd en 2 pond groten waard bevonden.³³

Wanneer we aannemen dat de Ieperse collectie niet alleen bestaan zal hebben uit zulke, ongetwijfeld volumineuze handschriften, maar ook kleinere zal hebben bevat als het lager geprijsde psalter en getijdenboek, dan kunnen we veilig uitgaan van een gemiddelde boekenprijs van ongeveer anderhalve pond groten. Dit zou dan betekenen dat Jan de Clerc in een keer een partij van om en nabij de dertig handschriften moet hebben aangeschaft. Een formidabele collectie. Omdat de boeken afkomstig zijn van een zuster uit een hospitaal, zou men misschien geneigd zijn te denken dat het daarbij ging om religieuze literatuur. Er is echter een belangrijke gegeven dat dat weerspreekt. Na het sluiten van de koop, op 20 september 1402, kon Jan de Clerc de boeken op transport naar Gent laten zetten. Bij aankomst constateerden de belastingpachters aan de poort, dat hier goederen van een aanzienlijke waarde werden ingevoerd, waarover zij graag belasting wilden heffen. Jan de Clerc was niet van plan te betalen. Er rees een geschil over deze kwestie, zodat uiteindelijk de schepenen zich erover moesten buigen. Zij kwamen tot de volgende uitspraak: Vp den vijfsten dach van aprille jnt jaer xiiiic ende twee, jnt scependom her Matthijs sAmmans, her Pieter Amelicx ende hure gheselle, so was ghewijst Johensse den Clerc, voer tscepenenhuus, dat van sekeren bouken, gheheeten ystorien ende jeesten,³⁴ die hij van buten binnen der stede van Ghend dede bringhen, ende diemen daghelix verhuert, hij onghelt gheuen soude Pietren ser Symoens ende sinen ghesellen, pachters van der poorten.³⁵

32 De boeken (Item een souter, een ghetide, gheprijst xii s. iiii d. gro.) bevinden zich in de nalatenschap van Mergriete de Luede; overlevenden zijn de priester Jhan van den Hecke en een kind. Het bedrag is, om vergelijking te vergemakkelijken, hier omgerekend (Gent, Stadsarchief, Reeks 330, nr. 10 (Staten van goed 1396-1397, d.d. 22 september 1396), f. 318v).

33 Callekine, een minderjarige bastaarddochter van Pieter van Adeghem bij Mergriete Arents, fa. Hector had van haar vader 40 nobel ontvangen en een exemplaar van een boek geheten spieghel Ystoriel. Aangezien het boek in mindering diende te worden gebracht op de 40 nobel, moest het worden getaxeerd. Op 31 januari 1404 stelde de amman van Gent de waarde vast op 3 lb. gro. tourn. Op 13 februari van hetzelfde jaar werd het echter opnieuw getaxeerd en 2 lb. waard bevonden. Voor dit bedrag is het verkocht aan Pieteren Sersymoens (zie E. Pairon, Regesten op de Jaarregisters van de Keure. Schepenjaar 1403-1404. Gent, 1983, 87, nr. 660 en 96, nr. 718).

34 Voor jeesten is ghe doorgestreept.

35 Gent, Stadsarchief, Reeks 93bis, nr. 7 (Groenboek), f. 22v; onghelt is een vorm van indirecte belasting.

[p. 105]

Dit besluit, genomen op 5 april 1403 (n.s.), is om twee redenen interessant. Er blijkt namelijk uit wat voor soort boeken Jan de Clerc had gekocht én wat hij er inmiddels mee deed: ten eerste worden ze omschreven als ystorien ende jeesten. De meeste boeken moeten dus epische of historiografische literatuur hebben bevat.³⁶ En ten tweede wordt er - hoogst opmerkelijk - bij gezegd dat het boeken zijn diemen daghelix verhuert. Klaarblijkelijk waren zij niet bestemd voor de verkoop, maar gebruikte Jan de Clerc ze op een slimmere manier, namelijk door ze te verhuren en wel op basis van een dagtarief.³⁷ Zo verdiende hij geld, zonder zijn kapitaal te verliezen.

Aangezien Jan de Clerc ‘scrivein’ van beroep was, mogen we ervan uitgaan dat er tevens afschriften bij hem besteld konden worden. Het is echter ook denkbaar, dat hij de boeken verhuurde aan mensen die door een andere kopiist een nieuw handschrift lieten vervaardigen of dat wellicht zelf konden.³⁸ De vraag naar de klantenkring van deze ‘scrivein’ boeken verhuurder laat zich gemakkelijker stellen dan beantwoorden. Waarschijnlijk richtte hij zich op een publiek dat grote belangstelling had voor literaire teksten, maar niet vermogend genoeg was om zelf boeken aan te schaffen ofte laten maken.

Een initiatief uit hetzelfde jaar, 1403, dat mogelijk in verband stond met de plotselinge beschikbaarheid van een groot aantal boeken met epische literatuur, is de van toen af aan halfjaarlijkse afhuur van een zaal in het Wolhuis door de latere ‘stadsdichter’ Everaert Taybaert.³⁹ Blijkens de stadsrekeningen waarin het huurbedrag werd geboekt als inkomst voor de stad, werd de ruimte gebruikt met de bedoeling dat mer in leest.⁴⁰ Deze bondige, meervoudig te interpreteren formulering (wie is ‘men’, betekent ‘lezen’: ‘zelf lezen’ of ‘voorlezen’?), heeft aanleiding gegeven tot verschillende inter-

36 A.L.H. Hage heeft de betekenis van de aanduidingen historie en jeeste nauwkeurig onderzocht (Sonder favele, sonder lieghen. Onderzoek naar vorm en functie van de Middelnederlandse rijmkroniek als historiografisch genre. Groningen, 1989, 54-62). Hij concludeert dat de precieze betekenis van tekst tot tekst kan verschillen, maar dat er in principe zowel Latijnse kronieken, rijmkronieken als ridderromans onder verstaan kunnen worden (61).

37 De passus diemen daghelix verhuert moet binnen de context van een belastingmaatregel wel gelezen worden als een verwijzing naar het feit dat de boeken zijn ingevoerd met een winstoogmerk. Aangezien bij verhuur het kostenaspect direct in verband staat met de huurtermijn, heeft de specificatie daghelix hoogstwaarschijnlijk betrekking op het daarbij gehanteerde basistarief (met de daghuur als rekeneenheid). Over het pas vanaf de zeventiende eeuw bekende fenomeen ‘Leihbücherei’, zie J. Kirchner (red.), Lexikon des Buchwesens. Band II: L-Z. Stuttgart, 1953, 421-422.

38 Verhuur van losse katernen ten behoeve van kopiëring door de huurder of door iemand die daarvoor speciale opdracht kreeg, is een bekende werkwijze die toepassing vond binnen het universitaire boekenbedrijf (het pecia-systeem). Maar ook buiten het door de universiteit gereglementeerde boekwezen schijnen particulieren er soms hun voordeel mee te hebben gedaan. Voorbeelden zijn echter schaars. Prof. dr. J.P. Gumbert was zo vriendelijk mij te wijzen op het geval van een begijn in het dertiende-eeuwse Parijs, die zich een Summa de vitiis et virtutibus aanschafte, waarvan zij de afzonderlijke katernen verhuurde aan belangstellende priesters (aangehaald door R.H. & M.A. Rouse, ‘The book trade at the university of Paris, ca. 1250-ca.1350’, in: L.J. Bataillon, B.G. Guyot & R.H. Rouse (red.), La production du livre universitaire au Moyen Age. Exemplar et pecia. Actes du symposium tenu au Collegio San Bonaventura de Grottaferrata en mai 1983. Paris, 1988, 46; zie ook J.P. G[umbert], ‘Quelques remarques autour de la pecia’, in: Gazette du livre medieval nr. 15 (1989), 8).

39 Over deze intrigerende Gentse dichter wordt door mij een artikel voorbereid, waarin verscheidene nieuwe biografische gegevens zullen worden gepresenteerd.

40 Variant van deze omschrijving: dat menre in leest (1405-1406). Bij de eerste boeking, in het rekeningjaar (15 augustus) 1404-(15 augustus) 1405, wordt een dubbel bedrag genoteerd, en daarbij opgemerkt, dat men het jaar ervoor vergeten is de post op te nemen (Ontfaen van der hueringhen van den wulhuuse, dat mer in leest; van dat verjare vergheten was te rekennen ende van tjaren, vi sc. gro. tsjaers, Comt xii sc. gro.; Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 11 (Stadsrekening 1404-1405), f. 65r; zie hiervoor en voor vermeldingen in volgende jaren J. Duverger, ‘Enkele aanteekeningen betreffende de Gentsche Middelnederlandsche literatuur’, in: Album Prof. dr Frank Baur. Deel I. Antwerpen, 1948, 231).

[p. 106]

pretaties. Zo is er verondersteld dat Taybaert een leeszaal exploiteerde, waar men tegen betaling handschriften kon raadplegen.⁴¹ Ook is geopperd dat hij er een soort ‘dichtersschool’ hield, waar hij Gentse burgers leerde hoe zij handschriften moesten lezen en zelf schrijven.⁴² Weer anderen waren van mening dat Taybaert er werk van hemzelf of van anderen ten gehore bracht.⁴³ De auteur die zich het recentst over deze kwestie boog, houdt nadrukkelijk alle mogelijkheden open.⁴⁴ Deze controverse kan gelukkig worden opgelost aan de hand van een over het hoofd geziene kladrekening uit het jaar 1410-1411. De formulering luidt hier net even anders: Item [open plaats] dat hij leest int wulhus vi s. gr.⁴⁵ In de netrekening, waar de onpersoonlijke vorm wordt gebruikt, is de naam van degene aan wie de ruimte werd verhuurd (Everaerde Taybaerde) wel ingevuld. Er kan dus geen misverstand over bestaan: Taybaert organiseerde zelf voordrachtsessies.

Maar wat las hij daar? Getuigenissen uit de tweede helft van de vijftiende eeuw spreken van personen die er de boucken van jeesten lezen.⁴⁶ Van Jan de Clerc weten we nu dat hij zulke boeken verhuurde. Maar we kunnen nog een stap verder gaan. Er is namelijk een akte overgeleverd uit het jaar 1409 waaruit blijkt dat Jan de Clerc enkele boeken die aan hemzelf toebehoorden, van een pandjesbaas moest terugkopen omdat ze bij hem beleend waren. Opmerkelijk is daarbij dat niet Jan de Clerc de boeken had beleend, maar Everaert Taybaert.⁴⁷ Er is een goede kans dat het hierbij ging om boeken die Taybaert bij Jan de Clerc had gehuurd.⁴⁸

41 Duverger (zie n. 40), 228. P. Obbema ging er vanuit dat Taybaert een ‘leescamer’ exploiteerde (dit woord komt in geen van de bronnen voor), maar uitte zijn twijfel ten aanzien van Duvergers opvatting dat dit dan een bibliotheek zou zijn (P. Obbema, De middeleeuwen in handen. Over de boekcultuur in de late middeleeuwen. Hilversum, 1996, 86; een eerdere versie van dit artikel werd gepubliceerd in 1976). Het begrip ‘leescamer’ heeft voor de nodige verwarring gezorgd. Zo komt het ook voor bij B.A.M. Ramakers, maar dan gecursiveerd aangehaald, zodat het als quasi-Middelnederlands woord dreigt voort te bestaan. (B.A.M. Ramakers, Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd. Amsterdam, 1996, 212). Overigens gebruikt H. Pleij het (evenmin bestaande) woord ‘leesschool’ (zie de volgende noot). De term ‘voorlesere’, die P. Tack bezigt onder verwijzing naar ‘uittreksels uit onze oude rekeningen, b.v. die van Gend’, is in elk geval niet ontleend aan het Gentse materiaal (P. Tack, ‘Onderzoek naar den ouderdom van het Hulthemse handschrift’, in: Het boek 2 (1913), 89).

42 H. Pleij omschrijft het als ‘some kind of poetry school’, waarvan ‘the programme is confined to reading and writing manuscripts’ (H. Pleij, ‘The function of literature in urban societies in the later Middle Ages’, in: Dutch crossing nr. 29 (1986), 13. In een latere publicatie spreekt Pleij over een ‘leesschool’ (De sneeuwpoppen van 1511. Literatuur en stadscultuur tussen middeleeuwen en moderne tijd. Amsterdam, 1988, 166).

43 Deze mogelijkheid vinden we reeds genoemd bij Duverger (zie n. 41), die haar echter als ‘onaanvaardbaar’ (p. 228) kwalificeert. A. van Elslander is deze mening wel toegedaan. Volgens hem kon de ruimte in de Wolhal een plaats zijn waar ‘tegen betaling van een huur, (literaire of andere) werken door Everkin of anderen werden voorgedragen, ofwel - maar dat lijkt ons minder waarschijnlijk - waar handschriften [...] konden gelezen of geconsulteerd worden’ (A. van Elslander, ‘Literatuur’, in: J. DeCavele (red.), Gent. Apologie van een rebelse stad. Antwerpen, 1989, 398).

44 ‘Wat er precies in dat Wolhuis gebeurde in de jaren tussen 1404 en 1411, blijft duister.’ (D. Hogenelst, Sproken en sprekers. Inleiding op en repertorium van de Middelnederlandse sproke. Deel 1: Studie. Amsterdam, 1997, 162).

45 Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 11 (Stadsrekening 1410-1411 in klad), f. 244r.

46 In het in n. 39 aangekondigde artikel zal ik deze gegevens nader ter sprake brengen.

47 De tekst van de akte, gedateerd 26 november 1409, luidt: Kenlic zij allen lieden dat Jan de Clerc, voer scepenhuus, commen es etc., kende ende lijde dat hij sculdich es Willemen den Vremden de somme van dertich scellinge groten tornoys van der lossinghen van den bouken die Everaert Taybaert onder den vorseide Willemen te persemen gheleit adde, toebehorende Janen den Clerc vorseit. Ende heeft hem die belooft te betaelne, deene heelft te Lichtmesse ende dandere heelft te Paeschen daer naest volghede, sonder langher verste. Acte xxvi die nouembris (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 20 (Jaarregisters van de keure 1409-1410), f. 22r/2).

48 Waarschijnlijk niet toevallig is 1408-1409 juist het jaar waarin niet Everaert Taybaert, maar ene Clais Baetseluun het Wolhuis afhuurde; het erop volgende jaar (1409-1410) is er zelfs niemand als huurder geregistreerd. Het lijkt er op dat Taybaert in deze periode afwezig is geweest. Dat zou dan kunnen verklaren waarom Jan de Clerc zelf zijn boeken heeft moeten terugkopen.

[p. 107]

De chronologie van de genoemde gebeurtenissen - het op de markt brengen van huurboeken met epische verhaalstof en een initiatief tot het houden van voordrachtsessies (overigens: precies aan de overzijde van de straat) - lijkt op meer te berusten dan op louter toeval. Op een bepaalde manier complementeren de beide initiatieven elkaar immers: Jan de Clerc bediende een publiek dat wilde lezen, maar geen boeken kon kopen of laten maken; Everaert Taybaert richtte zich op de mensen die graag iets wilden horen, maar (mogelijk) niet konden (of desnoods niet wilden) lezen. Of er sprake is van een vooraf geplande samenwerking tussen de twee, of dat Taybaert alleen maar inspeelde op de mogelijkheden die hem door Jan de Clercs ondernemingsstrategie plotseling werden geboden, blijft een vraag.⁴⁹

Met Jan de Clercs bedrijf gaat het intussen niet slecht. Nogmaals kunnen we een aankoop van boeken vaststellen, ditmaal wat dichter bij huis en voor een aanmerkelijk lager bedrag: in 1405 koopt hij voor 2 en een halve pond groten bij een priester van de Sint-Michielsparochie.⁵⁰ De schrijfkamer aan de Hoogpoort naast zijn huis doet nog altijd dienst, al is het niet geheel duidelijk hoe groot zijn bezitsaandeel is.⁵¹ In 1407 heeft hij toestemming van alle belanghebbenden in de schrijfkamer nodig om de stenen muur van zijn huis die aan de schrijfkamer grenst, ingrijpend te verbouwen.⁵² Het schrijfhuisje wordt omstreeks dit tijdstip verhuurd aan de priester Jan de Wachter.⁵³

49 Dat er in Gent in deze periode een publiek bestond van literair geïnteresseerde, eenvoudige burgers, blijkt ook uit de vele malen aangehaalde boekenverzameling van de beslist niet vermogende burger Jan Wasselins in 1388 (N. de Pauw, ‘Bijdragen tot de geschiedenis der Middelnederlandsche letterkunde in Vlaanderen’, in: Nederlandsch museum. Tijdschrift voor letteren, wetenschappen en kunst (1879) II, 168-169). Het is overigens opmerkelijk dat er in diens verzameling niet weinig titels voorkomen van teksten die wij (voor zover de identificatie juist is) ook in het Comburgse handschrift aantreffen (ik vermeld de teksten volgens de nummering van de editie-Brinkman & Schenkel (zie n. 1)): den bouc van den Paeusen (V. 1), een Wapin Martin (II. 5), een bouc van Orden (IV. 8), een bouc van Reynaerde (IV. 2), een die bouc van Alexanders parabelen (II. 1?).

50 Kenlic zij etc., dat Johannes de Clerc wonende vor tscepenhus commen es etc., kende ende lijde, dat hij schuldich es der Cornelis van der Keere, parochipape van Sente Michiels de somme van xxx s. gro. goeder schult van coepmanscepen van bouken ende heft hem beloeft te betaelne deene helft tsente Martinmesse ende dandere helft te Kersmesse nv al eerst commende, versekert up hem ende up al tsine. Actum die xiiii octobris anno xiiii v^e. Na deze tekst volgt een latere toevoeging: Der Cornelis kende hem uermoedt van desen copie. Actum quinta die februarij anno xiii[i]^c v (1406 n.s.; Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 18 (Jaarregister van de keure 1405-1406), f. 4v/6).

51 Op 6 april 1415, verkopen Jan de Clercs (inmiddels hertrouwde) weduwe en kinderen al haerlieder deel ende recht, dat sij hebben in den groten steen vor scepenen huus, gheheeten Claeis Jonghe Steen, metten husen daer achter daer toehorende ende int cleene husekin naest den vors. steene aan Claeise van Roden (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 23 (Jaarregister van de keure 1415-1416), f. 138v). Uit een andere akte, gedateerd 2 december 1418 blijkt dat Jan de Clerc op een niet nader genoemd tijdstip het aandeel verwerft dat zijn buurman heeft jnden steen metten husinghen, daer toe behorende, staende voer scepenen huus vander kuere, diemen heet Clais sJonghen steen (dit is De Drake) alsmede tvijfstedeel jn de heelft vanden scrijfcamerkine staende naest den vorseide steen vp de zijde ter sterren waert (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 25 (Jaarregister van de keure 1418-19), f. 43r). Een akte uit het volgende jaar, waarin de verkoop wordt geregeld vanden catelen [inboedel, roerende goederen, H.B.] van eenen husekin gheheten een scrijfcamere staende voor scepenen huus tusschen den huus dat men heet Clais sIonghen steen of de Drake an deen side ende svorseide Johannes [de Scheppere, H.B.] huus an dandere vermeldt dat Johannes de Scheppere het deel bezit dat eertijds toebehoorde aan Johannes den Clerc. Johannes de Scheppere krijgt overigens toestemming om het huisje te vergroten (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 25 (Jaarregister van de keure 1419-1420), f. 25r).

52 In het geschil dat Heinric den Scoemaker (waarnemend voor Janne van der Scaghe), Clais van Oedevelde (als voogd over zijn kinderen) en Fransoyse van Waes hebben met Johannesse den Clerc besluiten de schepenen op advies van enige erfsceedren dat eist dat Johannes den Clerc ghelieft sijnen muur te vermakene vp de zijde ter scrijfcameren waert, met kauen ofte andersins, die sal hij moghen maken naer den huutcant van sijnen muure, also hij staet neuen dhende, recht vp te bede, sonder yet naerre der scrijfcameren te commene dan de vors. muur bewijst nellinc derde enen berre dat de scrijfcamere gaet, mids dat de scrijfcamere hare aysements heeft ghehadt van houden tijden an den vors. muer. Ende als eenich van partien die deel hebben in de vors. scrijfcamere begheert tghebrec dat an de scrijfcamere es te vermakene, dat sullen hem dandre helpen maken: van daken, van ghoten ende van allen andren houden aysemente daer ghebrec an es, sonder eenich nieu aysement te makene. Ende jnt anlegghen van dien costen, so sal elc ghelden naer dauenant en deel dat hij in de vors. scrijfcamere heeft. Ende wille yement eenich nieu aysement maken in de vors. scrijfcamere, dat sal hij moghen maken met sinen coste, sonder grief vander vors. cameren. Actum sexta die septembris anno xiiii septimo (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 19 (Jaarregister van de keure 1406-1407), f. 2r/1).

53 Wanneer Jan de Clerc een lijfrente verkoopt aan Clais van Waes, verzekert hij dit bedrag op sine behuusde stede met allen den ghelaghen diere toebehoiren van voren tote achter, also ghestaen ende gheleghen es voer scepen huus, tusschen den nieuwen huus dat toebehort der wedewe ende den hoyre van Willemme ser Symoens an deen zijde, ende der scrijfcameren naest Fransois van Waes steene an dander sijde, vp derue toebehoirende eenre capelrien voer Sente Janne euangeliste tSente Jacops in de kerke, de welke ter tijt van nv besittende es Jan de Wachtre, priester, met vier ponden par. tsiaers vutgaende te landcheinse der capelrie vors. (d.d. 11 augustus 1408; Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 19 (Jaarregister van de keure 1407-1408), f. 71v/5). Een Johan Henricszn die wachter, een onnutte priester is bekend als kopiist van de f. 1-69 van het bijbelhandschrift Münster, Nordrhein-Westfälisches Staatsarchiv, Altertumsverein 47, uit 1450. Aangezien hij waarschijnlijk het ex libris noteerde, veronderstellen K. Stooker en Th. Verbeij dat hij in het Rijke Fraterhuis te Zwolle woonde, waar het handschrift vandaan komt (K. Stooker & Th. Verbeij, Collecties op orde. Middelnederlandse handschriften uit kloosters en semi-religieuze gemeenschappen in de Nederlanden. Deel 2. Repertorium. Leuven, 1997, nr. 1343). Identiteit met de Gentse priester is niet erg waarschijnlijk. Anderzijds vinden we in een handschrift uit het Heer Florenshuis te Deventer (Brussel, KB, 8849-59) een Petrus de Gandavo als mogelijke kopiist terug (Stooker & Verbeij, nr. 315).

[p. 108]

Aanspraken van zijn vrouw op een lucratieve erfenis die hij namens haar voor de schepenen verdedigt, worden niet gehonoreerd.⁵⁴ Niettemin gaat het hem steeds meer voor de wind: hij weet zelfs het grote stenen huis van zijn buurman, genaamd De Drake, en gelegen aan de andere zijde van de schrijfkamer, deels in eigendom te verkrijgen.⁵⁵ Hoe lang hij er profijt van heeft gehad is moeilijk te zeggen: tussen 1411 en 1415 moet hij zijn overleden.⁵⁶ De rechten die zijn vrouw en kinderen in De Drake hadden, worden verkocht aan een andere schrijver: Claeys van Roden.⁵⁷ Tot Jan de Clercs bezittingen moeten ook twee aanpalende schrijfhuisjes hebben behoord, aan de overzijde van de straat, gebouwd tegen de oude lakenhal: in 1418 staan zij geregistreerd op naam van Jan de Clerc, een van zijn zoons.⁵⁸

Van de omgang met literaire handschriften door andere scribenten uit deze periode is veel minder bekend.⁵⁹ We kunnen vaststellen dat hun werkzaamheden zich uit-

54 De akten dateren uit resp. 14 juni en 21 november 1410 (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 20 (Jaarregister van de keure 1409-1410), f. 79v/1 (J. Dewulf, Regesten op de jaarregisters van de Keure. Schepenjaar 1409-1410. Gent, 1984 (Inventarissen en indices gepubliceerd door het Stadsarchief), nr. 1526) en idem, nr. 21 (Jaarregister van de keure 1410-1411 ), f. 13r/2) .Vermeldenswaard is dat Olivier de Lanois, heer van Arondeele, zich voor Jan de Clerc borg stelt (zie voor zijn titel R. Nowé, Regesten op de jaarregisters van de Keure. Schepenjaar 1408-1409. Gent, 1984 (Inventarissen en indices gepubliceerd door het Stadsarchief), nr. 1038).

55 Zien. 51.

56 De laatste verwijzing naar een tijdstip dat hij nog in leven was, stamt uit een akte van 2 december 1416, waarin gerefereerd wordt aan eenre kennessen ghedaen voer scepenen van ghedeele jnt jaer xiiii^c ende xi [...] jn welke kennesse Johannes de Clerc, Robbrechts wijfs eerste man, borghe was (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 24 (Jaarregister van de keure 1416-1417), f. 28v/1).

57 Zie n. 51.

58 Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 6 (Erfelijke-renteboek 1418), f. 71v.

59 Willem de Wintere, die verderop in dit artikel nog ter sprake komt in verband met toneelactiviteiten, was in 1465 eigenaar van het vijfde en het zesde schrijfhuisje (gerekend vanaf de hoek Hoogpoort-Plaetsche) (Gent, Stadsarchief, Reeks 152, nr. 7 (Erfelijke-renteboek 1442), f. 195v). In 1475 was hij verwikkeld in een geschil met Jehan van Huusse, de boekhandelaar van de universiteit van Leuven (J. Th. de Smidt & E.I. Strubbe, Chronologische lijsten van de geëxtendeerde sententiën en procesbundels (dossiers) berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen. Deel I. 1465-1504. [Arnhem], 1966, 109).

[p. 109]

strekten op administratief vlak: zij werkten soms voor schepenen, maar ook voor particulieren.⁶⁰ Zij waren calligrafisch onderlegd,⁶¹ verstonden soms het boekbindersvak,⁶² stelden zelf stukken op,⁶³ maakten desgevraagd getekende ontwerpen,⁶⁴ en leenden zich voor het maken van vertalingen.⁶⁵ De randvoorwaarden voor literaire arbeid waren in deze groep zeker aanwezig. Sterker nog, het blijkt dat van sommigen kan worden aangetoond dat zij zich ook als literair auteur hebben gemanifesteerd. De eerste kopiist bij wie we dit (zij het onder voorbehoud) kunnen vaststellen is de eerder genoemde Geraard van Woelbosch.⁶⁶ Aan het begin van de jaren dertig werkte hij als ‘scrivein’ voor het schepenhuis. Van hem is o.m. een planovel bewaard gebleven met daarop, in kladschrift, drie kolommen met een fragment van een toneelspel over de strijd tussen de zomer en de winter.⁶⁷ De vele, soms in de tekst ingrijpende correcties brachten W. de Vreese tot de overtuiging dat Van Woelbosch niet slechts de kopiist, maar de auteur van het stuk moet zijn, een gedachte die overigens door P. Leendertz niet werd overgenomen.⁶⁸ Een andere ‘scrivein’, Jan Valke, die omstreeks 1450 werkzaam was in het schrijfhuisje De Rape, is ook bekend als leider van een delegatie van de rederijkerskamer De Fonteine bij een bezoek aan Oudenaarde.⁶⁹ Er is van hem

60 Voorbeeld van een opdracht van de magistraat: Item Jhohannes Stulpaerde van eere rekeninghen te copihierne die in Walsche was ij s. viij d. gr. (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 11 (Stadsrekening 1409-1410), f. 206r). Schrijfwerk voor een particulier: Kenlic zij etc. dat Jan Scuerman, dhoude, commen es etc, kende ende lijde, dat hii schuldich es Janne van der Lueghenhaghen van ghescriften te makene de somme van xxxvi s. gro. tor., te betaelne deene helft te Lichtmesse ende dandere helft tSente Marien Magdalenen daghe, beede eerst commende, versekert up hem etc. Actum vltima die octobris anno xiiii^c xvi^o (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 24 (Jaarregister van de keure 1416-1417), f. 18v/2).

61 Item ghegheven Robeerte vanden Hove vanden berdekine te scrivene daer scepenen in ghenoumt staen ende schildene metter stede wapene, 10 gr. (Van Tyghem (zie n. 17), II, 82, geciteerd naar de stadsrekening over 1448-1449). Zie ook n. 74.

62 De Vreese (zie n. 16).

63 Item den hoyre van Clayse van Roden betaelt houer sijn moyte ende vele pijnen die hij dede om de eeruelike rente te gaderne achterstraten te vele dijuersen tijden, ende van een ghedeel van den ontfanc bouc te scriuene xxx s. gro. (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 12 (Stadsrekening 1418-1419), f. 252v).

64 Van zowel Johannes de Scheppere (zie Van Tyghem (zie n. 17)) als van Johannes (van der) Lueghenhaghen kunnen er verscheidenen voorbeelden worden gegeven. Hier haal ik slechts aan: Item Jhohannes Luegheaghen van ghescriften ende bewerpe van brugghen te scriuene, betaelt x s. gr. (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 12 (Stadsrekening 1417-1418), f. 218r).

65 Zoals bijvoorbeeld Johannes Stulpaert, die ghescriften van der hallen van Brugghe vten Walsche trac in Vlaemsche (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 11 (Stadsrekening 1410-1411), f. 233r).

66 De gegevens over Van Woelbosch zijn ontleend aan P. de Keyser, ‘Het renteboek van den “Heleghen Gheest” van St.-Jakobskerk te Gent (1436), in: Het Boek 17 (1928), 257-264 en De Vreese (zie n. 16), 223-228.

67 Gent, UB, hs. 29 I; literatuur vindt men via de recente beschrijving in J. Reynaert, Catalogus van de Middelnederlandse handschriften in de bibliotheek van de Universiteit te Gent. II/1. De Handschriften verworven na 1852 (deel 1). Gent, 1996, 11-12.

68 Leendertz zag in Van Woelbosch slechts een zeer slordige afschrijver (Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden, [1907], cxl-cxli). Een afzonderlijke studie op basis van een diplomatische editie naar het autograaf-karakter van dit blad is zeer gewenst, temeer daar dit fragment het oudste Middelnederlandse wereldlijke toneel representeert dat buiten het handschrift-Van Hulthem is overgeleverd.

69 Het huisje De Rape werd op 24 maart 1447 door Jan Valke verkocht: Kenlic etc. dat Jan Valke, filius Arends, bekende vercocht hebbende wel ende redelic Janne van Duermelaer een huussekin alsoet ghestaen ende gheleghen es etc., ertuast ende naghel vast, voor scepenhuus van der kuere, an de plaetse dat hij nu besijdt tusschen den huussekinne toebehorende Hein Dancke [?] van [Bauichoue?] an deen zijde ende huusse gheheeten De Rape, daer Jan van der Couteren in gherecht es, an dander [...] (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 39 (Jaarregister van de keure 1446-1447), f. 124r/9). In 1482 geven de schepenen van Gent opdracht tot het organiseren van vreugdefeesten door heel Vlaanderen, ter gelegenheid van de vrede van Atrecht. De Fonteine bezocht Oudenaarde en werd er goed ontvangen: men spendeerde twaalf pond par. voor zekere costen [...] vertheert by Her Catelaen, Jan Valke, ende andre ghesellen vander Retorijke van Ghend, die alhier, ter feesten van den paise, quanten spelen, ende die de stede deffroyhierde, ter eerbaerheit vander goede stede van Gent (D.J. vander Meersch ‘Kronyk der rederykkamers van Audenaerde’, in: Belgisch museum 6 (1842), 398; zie ook Ramakers (zie n. 41), 149, 381). Zie over Jan Valke ook het in n. 39 aangekondigde artikel.

[p. 110]

zelfs een processietoneelstuk (De Duerlijdende Man) bewaard gebleven.⁷⁰ Ook andere namen van kopiisten die in de latere vijftiende eeuw in de schrijfhuisjes werkten kunnen soms direct verbonden worden met toneelopvoeringen of met de Gentse rederijkerskamers.

Een interessant bericht vinden we in het vijftiende-eeuwse Dagboek van Gent. In deze tekst is een kopie opgenomen van een brief die werd onderschept bij de bode van een pensionaris van Sluis. De pensionaris had de brief op 15 maart 1452 geschreven aan zijn stadsbestuur en daarin allerlei wetenswaardigheden vermeld over het toen opstandige Gent. In een opmerkelijke passage rapporteert hij wat hem ter ore is gekomen over de enscenering van een toneelstuk: Intschelycx, zo zecht men oock dat cortelynghe te Ghendt ghespeelt heeft ghezyn een waghenspel up 't strate openbaerlic, daer mede ghespeelt zoude hebben de cleerck van Lievin Boone, die nu vele audientien heeft, ende was de materie van vier ghezusteren hebbende eenen vader, daer of d'oudste gherochte in de indignatie ende gramscepe van den zelven haren vadre, zo dat se nyet ghelooft en was haren vader ter spraken te commene, noch zyne vriendscepe te vercryghene, omme dwelcke d'andre drie ghesusteren verzocht waren als middelarighen tusschen te sprekene, ende wat beden zy daer toe ghedaen hadden, het en hadde nyet moghen prouffyteren, noch die voorschreve oudster zustre te hulpen moghen commen, noch haer ter vrientscepen brynghen van haren voorschreven vader, by den welken ze de hulpe zoude moeten nemen van den Witten Leeuwe, ende vele andre manieren van redenenen (sic) daer mede zy haerlieder spel cleedden ende haerlieder handelynghe by fygueren ende voormen van spele bewysden; dat daer inne te ymagineerne es, mach elc beseffen; nyet goet en heeftet in; alzo vele lieden dynct.⁷¹

Wat dit laatste nu aangaat: dat er een stuk is gespeeld met een sterke politieke lading moge duidelijk zijn. Het is hier echter niet de plaats om commentaar op de achtergrond van dit overigens niet overgeleverde spel te geven. Van belang in deze beschouwing is echter wel dat de enige nader aangeduide speler wordt omschreven als ‘de cleerk van Lievin Boone’. Lievin Boone was een der hoofdmannen van het rebelse bewind. Diens klerk was Willem de Wintre, iemand die we eerder zijn tegengekomen als eigenaar van een schrijfhuisje en als betrokkene in een conflict met een Leuvense boekhandelaar.⁷²

Met toneel zal ook zeker de ‘scrivein’ Cornelis van den Keerchove te maken hebben gehad, die we kennen als prominent lid van de kamer Sint Agnete.⁷³ En ook zijn

70 W.M.H. Hummelen, Repertorium van het rederijkersdrama, 1500- ca. 1620. Assen, 1968, nr. 1Y2; zie ook Ramakers (zie n. 41), 149, 381.

71 Geciteerd naar V. Fris (ed.), Dagboek van Gent van 1447 tot 1470 met een vervolg van 1477 tot 1515. Opnieuw uitgegeven. Deel I. Gent, 1901, 303.

72 Zie n. 59.

73 Hij wordt vermeld als lid (soms als een van de weinige bij name genoemde) in akten van 24 april 1469 (F. de Potter, Gent van den oudsten tijd tot heden. Dl. 5. [Gent], z.j., 470-471), 22 oktober 1471 (aldaar, 472-473) en 3 december 1479 (aldaar, 474). In 1467 bezat hij het huisje dat eertijds toebehoorde aan Johannes Stulpaert. In 1472-1473 werd dit huisje, samen met drie andere afgebroken om plaats te maken voor het nieuw te bouwen onderkomen van het Sint-Jorisgilde. In dit gebouw werd echter plaats ingeruimd voor twee, op de straat uitkomende schrijfkamers.

[p. 111]

collega Jan Boccaert, wiens vader Laureins zijn schrijfhuisje in zijn jonge jaren nog gekocht had van de erven van Jan de Clerc,⁷⁴ was lid van deze kamer.⁷⁵

Denken we nu terug aan het Comburgse handschrift, en in het bijzonder aan de Rijmkroniek, dan komt de vraag op: zijn er ook samenwerkingsverbanden tussen schrijvers aantoonbaar? Als antwoord zou ik willen geven: samenwerking tussen schrijvers ligt erg voor de hand, maar is moeilijk aantoonbaar. In principe werkten de schrijvers zelfstandig in hun schrijfhuisje,⁷⁶ maar dikwijls, zo blijkt uit enkele huurcontracten, zat men er met zijn tweeën.⁷⁷ Soms schemert in de bronnen iets van de arbeidsverhoudingen door. In een akte uit 1416 lezen we dat de schrijver Johannes de Sceppere, die drie jaar later het voormalige huis van Johannes de Clerc zou betrekken, geld tegoed heeft voor werkzaamheden die hij verricht had int scrifhuus van Gillis van Brecht.⁷⁸ Het voorbeeld van Jan de Clercs bedrijf demonstreert overigens dui-

74 De verkoop vond plaats op 30 april 1443: Kenlic dat Gillis de Clerc ende Jan de Clerc, ghebroeders, Jans kindre, commen zijn, kenden vercocht hebbende Laukine Boccaert, alias De Cautere, filius Claeis, een huusekin gheheeten Den Drake, alzoot ghestaen es anden platse bij Scepenen huus van der keure, tusschen den huusekine toebehorende der wedewe ende hoyre van Aubert Steemare an deen zijde ende den houchuusekine voor Symoen Bets an dandere [...] (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 37 (Jaarregister van de keure 1442-1443), f. 123r/9).

75 Jan Boccaert, filius Laureins, geeft op 6 oktober 1508 te kennen geen deken of proviserer van de rederijkerskamer Sint Agnete meer te willen zijn (De Potter (zie n. 73), 482 n. 1). In 1517-1518 leent hij zijn schrijfhuisje tijdelijk uit aan de stedelijke griffie (Van Tyghem (zie n. 17) II, 168).

76 Vergelijk het volgende huurcontract van 8 oktober 1443 Kenlic etc. dat Liisbette vanden Broucke, wedewe van Aubeert Steemaer, commen es etc., kende ende lijde, dat zoe heeft verhuert wel ende redelic Robbert vanden Houe haer scrijfcamere staende voor scepenen huus vander kuere, gheheeten Bourgognen, den termijn van drie jaren lanc gheduerende, die jngaen sal te Kerssauende eerstcommende omme de somme van twee lb. xiii d. gr., elcx jaers te betaelne telken Kerssauende waer vp de voors. wedewe kende ghereed ontfaen hebbende xx s. iii d. gr. ende dat vp de huere die vallen sal te Kerssauende jnt jaer xliiii wel verstaende dat de vors. Robeert ghehouden wert den vorn. wedewe vp de huere te leeuene een jaer te voren telken xx s. gr. Besciet wesende dat de voors. Robbert altoes de naeste wesen moet vanden seluen scrijfcamere jn huere of jn coope, omme den penninc datter een ander af gheuen soude zonder fraude, welke huere de voors. Robert versekert heeft etc. Ende voort kende de voors. wedewe dat haer de voors. Robert te vullen betaelt heeft vander huere van Kerssauende eerstcommende ende voort van alder voorledener huere. Actum viii^a octobris anno xliii (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 37 (Jaarregister van de keure 1443-1444), f. 188v/2). Zie ook n. 61.

77 Als voorbeeld citeer ik een huurovereenkomst van het later als De Rape bekend staande schrijfhuisje uit 1436: Kenlic etc., dat Johannes van der Cautren commen es etc., kende dat hij heeft ghehuert wel ende redelic jeghen Gheerolue van Oereghem, als machtich voer Janne van Ouerheet svors. Jans scrijfhusekin, staende ande plaetse bij scepenen huus, dat nv besitten Pieter de Pottere ende Johannes van Dalouuere, ende dit den termijn van zes jaren lanc duerende, die beginen ten eersten dach van maerte anno xxxvii eerst commende, omme xxx s. gr. siaers ende den lantcheins gheweert die vut den huusekine gaet, zonder svors. Jans van Ouerheet cost te betaelne, te ii paeymenten jn elc jaer, daraf deerste paeyment vallen zal den eersten dach jn september anno xxxvii eerst commende ende dander den eersten dach jn maerte daer naer ende alzoe voert etc. Actum xxii die marcij anno xxxv (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 33 (Jaarregister van de keure 1435-1436), f. 137r/12). Ook in andere steden, buiten de Lage Landen, was het niet ongebruikelijk dat schrijvers getweeën in een huisje werkzaam waren (zie bijv. voor Londen: C.P. Christianson, ‘Evidence for the study of London's late medieval manuscript book trade’, in: J. Griffiths & D. Pearsall (red.), Book production and publishing in Britain 1375-1475. Cambridge, 1989, 96).; vgl. ook de opmerkingen van J.W. Klein (in B. Besamusca & A. Postma (ed.), De Middelnederlandse vertaling van de ‘Lancelot en prose’ overgeleverd in de ‘Lancelotcompilatie’. Pars I (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment). Met een verantwoording van de editie door W.P. Gerritsen en een beschrijving van de handschriften door J.W. Klein. Hilversum, 1997, 94), waarbij evenwel een kanttekening moet worden geplaatst bij diens visie dat het bij kopiistenarbeid buiten de kloosterscriptoria voornamelijk om ‘thuiswerk’ zou gaan. De schrijfhuisjes van Jan de Clerc waren althans niet bestemd voor reguliere bewoning.

78 Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 24 (Jaarregister van de keure 1416-1417), f. 13r/10. Het kan overigens niet worden uitgesloten dat Gilles slechts de ruimte in zijn schrijfhuis had verhuurd aan de verder onafhankelijke Johannes.

[p. 112]

delijk een streven naar bezitsuitbreiding dat ook bij latere ‘scriveins’ zich soms manifesteert.⁷⁹ Maar een permanent samenwerkingsverband komt in de Comburg-periode nog niet voor. Zoiets zien we inderdaad pas als de ‘ghesellen van der pennen’ in de stadsrekeningen opduiken. Dat blijkt overigens al wel zeventien jaar eerder te zijn dan uit de steekproeven van Reynaert is gebleken, namelijk in 1432-1433. Dat achter deze gezellen, zoals Reynaert nog voor mogelijk hield, de Hiëronymieten schuil zouden gaan, blijkt onjuist te zijn. De rekeningpost vertelt ons dat het dan gaat om een groep scribenten rond de klerk van een zekere meester Lodewijk.⁸⁰

Ik zou nu kunnen besluiten met de vaststelling dat in Gent wel degelijk de omstandigheden worden gevonden waarin juist handschriften als die waaruit het Comburgse is samengesteld, ontstaan kunnen zijn. Toch ontbreekt - het moet gezegd worden - nog steeds de schakel van het bewijs.

Dat bewijs kan ik hier niet leveren. Maar wel kunnen we nog eenmaal teruggaan naar de codex en bezien of er in de inhoud toch niet enkele verbanden met Gent en in het bijzonder met de Gentse schrijvers voor het schepenhuis zijn te vinden.

Er is allereerst de aanwezigheid van enkele teksten waarvan een Gentse herkomst kan worden vermoed: de continuaties van het oorspronkelijke deel van de Rijmkroniek werden al genoemd; verder natuurlijk de Reinaert, die al dikwijls in verband met Gent is gebracht, maar ook de Brandaan, die door E. van den Berg onlangs op grond van taalkundige argumenten in Gent of omstreken is gelokaliseerd.⁸¹ En zelfs de aanwezigheid van het enig bekende afschrift van de Dispitacie van Janne ende van Rogiere, geschreven door de Ieperse chirugijn Jan de Weert, wordt ineens iets minder vreemd in een omgeving waar er juist een grote boekenverzameling is geïmporteerd, afkomstig uit een Iepers hospitaal.

Tenslotte is er nog een intrigerende draad die het Comburgse handschrift via een van de teksten daarin toch verbindt met de ‘ghesellen van den Ringhe’, de erfgenamen en opvolgers van de schrijvers tegenover het schepenhuis aan het begin van de eeuw Een van die gezellen, Cornelis van den Keerchove, was - het kwam reeds ter sprake - vooraanstaand lid van de rederijkerskamer Sint Agnete. Hij was dat reeds tien jaar, toen in 1479 op het altaar van de kamer, in de crypte van de Sint-Janskerk (nu Sint-Baafskathedraal) een jaarlijkse mis werd ingesteld op de feestdag van niemand minder dan de heilige Brandaan.⁸² Op zichzelf beschouwd is dit gegeven al interessant genoeg: Brandaanverering is weliswaar in verschillende delen van het Europese vasteland aanwijsbaar (namelijk in Bretagne, aan de Noord- en Oostzeekust, in het Rijngebied en ook in Vlaanderen (namelijk in Brugge en Sluis), maar telkens is dat als

79 Dit verschijnsel wordt door C.P. Christianson (zie n. 77), p. 94 ook opgemerkt in het vijftiende-eeuwse Londen.

80 Item ghegheven den ghesellen van der pennen ten beveelne van scepennen, te wetene meester Lodewijcx cleerc ende zijnen ghesellen den VI^sten dach in october iiii s. gro. (Gent, Stadsarchief, Reeks 400, nr. 14 (Stadsrekening 1432-1433), f. 323r). Overigens wees M. Boone er reeds op, dat de ‘ghesellen vander pennen’ in de stadsrekeningen aantoonbaar zijn vanaf de jaren 1430 (M. Boone, ‘Openbare diensten en initiatieven te Gent tijdens de Late Middeleeuwen (14de-15de eeuw)’, in: Het openbaar initiatief van de gemeenten in België. Historische grondslagen (Ancien Régime). 11de Internationaal Colloquium. Spa, 1-4 sept. 1982. Z.p. 1984, p. 84.

81 E. van den Berg, ‘Op reis met Sint Brandaan: van Rijnland via Gent naar Brussel’, in: Taal en tongval 48 (1995), 165-185.

82 De akte is uitgegeven in De Potter (zie n. 73), 430. Voor Brandarin leze men evenwel Brandaris (Gent, Stadsarchief, Reeks 301, nr. 55 (Jaarregister van de keure 1478-1479), f. 108v/2).

[p. 113]

beschermheilige tegen brand, koudvuur, of, zoals in Brugge, als patroon van kaarsengieters.⁸³ Nergens is, voor zover mij bekend, Brandaan ooit vereerd geweest in een kring van letterkundigen. Het valt niet licht om dit speciale geval van Brandaandevotie, waar nu net een van de ‘ghesellen van den Ringhe’ bij betrokken is, los te zien van de aanwezigheid van de Brandaantekst in Comburg-IV.

Tot slot. Maken we de balans op, dan mogen we wel stellen dat er beslist enige aanknopingspunten zijn waarmee de Comburg-handschriften in verband kunnen worden gebracht met het Gentse milieu van boekproducenten aan het begin van de vijftiende eeuw. Door het Comburgse convoluut hebben we opnieuw kennis gemaakt met een eertijds bloeiend en dynamisch centrum van boekhandel, voordrachtskunst en literaire productie. Wellicht kunnen we, door dit milieu nader te beschouwen - de rijke Gentse archieven hebben bij lange na nog niet alles prijsgegeven -, de Comburg-handschriften in een nieuw perspectief plaatsen.

83 Verering van Brandaan is met name in Brugge aanwijsbaar (W.R Gerritsen, ‘IV. In Brandaans kielzog. Van de Middeleeuwen naar de Nieuwe Tijd’, in: W.P. Gerritsen, D. Edel & M. de Kreek, De wereld van Sint Brandaan. Utrecht, 1986, 71-82; zie ook het berijmde gebed Van sinte Brandaris (J.B. Oosterman, De gratie van het gebed. Overlevering en functie van Middelnederlandse berijmde gebeden. Amsterdam, 1995, rep. nr. 44), dat alleen is overgeleverd in het Brugse handschrift Brussel, KB, IV 414). Voorts J.F. van der Meulen, ‘Bruges, Brendan et Baudouin de Sebourc’, in Queeste 3 (1996), 1-17. Toch zijn er andere gevallen van Gentse aandacht voor Brandaan te noemen. In een blijkens de kalender uit Gent afkomstig handschrift (Loppem, Caloen, 85; gedateerd 1428) komt een gebed voor met daarboven de vermelding dit orisoen plach mijn heere sente Brandaen die abt te houdene [...]. Het gebed is alleen uit deze bron bekend (Oosterman 1995, 85 en R135).Voorts is er de (zeldzame) opname van deze heilige in de kalender in het Brouwersboek uit 1453 (Gent, Stadsarchief, Reeks 160, nr. 6) en in het Stapelboek uit 1484 (Gent, Stadsarchief, Reeks 93, nr. 11) (W. de Vreese & E. Gailliard, ‘Dietsche kalenders’, in: Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 23 (1909), 19 en idem, 24 (1910), 21). In beide laatste gevallen wordt, evenals in de akte uit 1479 (zie n. 79) 17 mei als feestdag genoemd. Brandaan komt niet voor in het overzicht van heiligenkalenders van de Lage Landen in E.I. Strubbe & L. Voet, De chronologie van de middeleeuwen en de moderne tijd in de Nederlanden. Antwerpen, 1960.

Summary

This article considers the conditions under which books were produced in Ghent around 1400 and during the following decades. The question is raised to what extent the so-called ‘Comburg-manuscript’ (Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, Cod. poet. et phil. 2^o22) may have originated there. Special attention is given to the workshop of the scribe and book-trader Jan de Clerc, as well as to the activities of the Ghent poet Everaerd Taybaert. A number of public scribes, united in the course of the fifteenth century in the corporation called ‘ghesellen van den Ringhe’ appears to have been active in the production of literary texts.

Adres van de auteur:

NLCM

Rijksuniversiteit Leiden

Postbus 9515

nl-2300 ra Leiden