Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1998

Een kudde sproken: genre of repertoire?
Theo Meder

Naar aanleiding van: Dini Hogenelst, Sproken en sprekers. Inleiding op en repertorium van de Middelnederlandse sproke. Amsterdam, Prometheus, 1997. (Dissertatie RU Leiden 1997) Twee delen (1: Studie; 2: Repertorium; 284 & 305 blz.) ISBN 90-5333-602-8. Prijs: f 75,-

Op bladzijde 37 van Sproken en sprekers (deel 1) vergelijkt Dini Hogenelst sproken met schapen, en de onderzoekster betoont zich al ras een strenge herderin: je hebt ook schapen met vijf of met drie poten - en dat zijn heus ook wel schapen -, maar die mogen dus niet in haar kudde. Zo vergaat het ook de sproken: die te veel of te weinig hoefjes hebben, krijgen geen toegang tot haar repertorium. Alvorens hier dieper op in te gaan, sta ik eerst stil bij de inhoud van de dissertatie van Hogenelst.

Het proefschrift is in twee banden uitgegeven. In deel 1 treffen we een studie naar het genre der sproken aan. Deel 2 behelst een repertorium van sproken. Het proefschrift beoogt een genremonografie te zijn die de Middelnederlandse sproke in kaart brengt. En de dissertatie is ook nadrukkelijk bedoeld als bron voor voortgezet onderzoek.

Het studiedeel opent met onderzoek naar het begrip ‘sproke’. Het begrip is door literatuurhistorici veelvuldig gehanteerd, zonder dat ooit overeenstemming is bereikt over de vraag welke teksten tot het sprokengenre gerekend moeten worden. Die ongrijpbaarheid van het begrip zet zich voort bij de bestudering van het gebruik van het woord ‘sproke’ in Middelnederlandse teksten. Het enige dat deze teksten met elkaar gemeen lijken te hebben, is dat ze relatief kort zijn en rijmen.

Aangezien er geen vastomlijnd middeleeuws genrebegrip valt te onderkennen, is Hogenelst genoodzaakt zelf invulling te geven aan de definitie van de sproke. Sproken zijn volgens haar: zelfstandig overgeleverde, korte, Middelnederlandse, meestal paarsgewijs rijmende, niet-lyrische teksten, die geschikt zijn om door een spreker te worden voorgedragen (dl. 1, p. 40, ook p. 202).

Hierna gaat Hogenelst dieper in op de diverse aspecten waaruit haar definitie is opgebouwd. De precieze afbakening van het genre - het bleek ook tijdens de promotieplechtigheid al de neteligste kwestie - is een buitengewoon lastig probleem. Wat betreft de lengte van de sproken moet Hogenelst bijvoorbeeld om praktische redenen knopen doorhakken: een sproke is niet langer dan 700 verzen, en niet korter dan zo'n 20 verzen. Mogelijk uit de kluiten gewassen sproken als Van der feesten een proper dinc (864 vss.), de Beatrijs (1038 vss.) en de Borchgravinne van Vergi (1127 vss.) vallen hiermee buiten de boot, maar niet zonder dat Hogenelst dit expliciet aangeeft - de laatste twee teksten noemt ze later in haar studie overigens ‘proto-sproken’ (p. 151). Problematischer nog is het schemergebied tussen sproken en teksten met een zekere lyrische inslag of een mogelijk gezongen voordrachtspraktijk. Hier geeft Hogenelst nogal wat teksten het nadeel van de twijfel: verhalende teksten waarin over een gezongen voordracht wordt gerept (Van eenre haghinen ene goede boerde!), verhalende teksten met ballade-kenmerken en voordrachtsteksten met een inhoudelijk lyrische inslag - ze vallen allemaal af. Sproken mogen wel strofisch zijn, als ze maar

[p. 79]

niet lyrisch zijn of gezongen werden. En strofische sproken moeten ook weer onderscheiden worden van rederijkers-refreinen. Ook hier treedt Hogenelst streng op: strofische teksten uit handschriften na 1450 worden niet in het repertorium opgenomen, want de kans is te groot dat het rederijkersteksten zijn. Op p. 87 vernemen we voorts: ‘Gedrukte teksten die een vroeger leven als sproke achter zich hebben, worden uit praktische overwegingen niet gerepertorieerd.’ Een nadere toelichting ontbreekt helaas.

In het hoofdstuk over de overlevering van sproken staat Hogenelst onder meer stil bij schriftelijke en mondelinge overlevering, en het ontstaan van verschillende soorten varianten. Voorts houdt zij een beschouwing over de schriftelijke vastlegging van (het in principe toch orale genre der) sproken. Erg inzichtelijk is haar overzicht van tekstdragers, van grote verzamelhandschriften tot sproken op rollen en losse bladen. Terecht stelt zij vast dat de huidige overlevering een vertekend beeld geeft. De optekening op losse bladen en katernen zal tot de meest gebruikelijke vorm van vastlegging hebben behoord, maar de verzamelhandschriften hadden nu eenmaal de beste kansen om de tand des tijds te doorstaan. Sommige grote handschriften bevatten hele reeksen sproken, in andere staat slechts een enkele sproke als bladvulling. Naast een primaire, mondelinge verspreiding heeft er ook een ‘vrij levendige schriftelijke sprokentraditie bestaan’ (p. 112). Dat sproken meer dan eens schriftelijk zijn overgeleverd is geen zeldzaamheid. Bovendien valt op dat juist top-sprekers als Willem van Hildegaersberch en Augustijnken prominent in de schriftelijke overlevering terecht zijn gekomen.

Wat betreft de inhoud van de sproken stelt Hogenelst vast dat een neiging tot belering de sprekers niet vreemd is geweest, en ze omschrijft treffend hun ‘passie voor “poenten”’ (p. 117 e.v.). Ook als de sprekers geen betoog afsteken, maar een verhaal vertellen, dient dit vaak een exemplarisch doel. Maar ook de amuserende aspecten van de sproken komen in dit hoofdstuk over de inhoud aan bod. De meeste pagina's gaan evenwel heen met beschouwingen over de ‘stofverwerving’. Hogenelst constateert een tendens om voor verhalende sproken vaker uit het orale circuit te putten, en voor beschouwende sproken vaker uit schriftelijke bronnen. Volkomen terecht verklaart de onderzoekster dit verschijnsel

vanuit de aard van het episch materiaal. Anekdotes maakten veel meer deel uit van een mondelinge cultuur van vermakelijke en sterke verhalen en ze zijn (althans in hoofdlijnen) veel gemakkelijker te onthouden dan verhandelingen die meer beschouwend van aard zijn. (dl. 1, p. 133-134)

Interessant is voorts de bespreking van ‘subtypen’ van de sproke (‘subgenres’ zou hier mijn voorkeur genieten, om verwarring met volksverhaal-typen te vermijden). Interessant omdat dan al snel blijkt hoe divers van inhoud de sproken toch kunnen zijn. In deel 2, op p. 281, onderscheidt Hogenelst maar liefst 27 ‘subtypen’, en die uitsplitsing blijkt helemaal geen overdreven haarkloverij. De meeste ‘subtypen’ vallen uiteen in een verhalende en een betogende variant: in een profaan-ethische sproke kan de spreker een verhaal ontvouwen, maar ook een betoog afsteken. Hogenelst onderscheidt onder meer boerde, ererede, minneraadsel, minnerede, mirakelsproke, politieke sproke, profaan-ethische sproke, religieuze sproke en spotsermoen.

In het hoofdstuk over de sprekers stelt Hogenelst vast dat rondtrekkende voordrachtskunstenaars er wel altijd geweest zullen zijn. Niet zonder reden meent zij dat de korte voordrachtsteksten tegen het einde van de 13e eeuw al ontstaan zijn. Het is bepaald niet ondenkbaar dat de klerk-auteurs - van wie Jacob van Maerlant mogelijk het vroegste voorbeeld is - het genre tot ontwikkeling hebben gebracht. De klerken zouden dan het pad hebben geëffend voor de latere sprooksprekers (maar de overlevering zou ons hier natuurlijk ook parten kunnen spelen). Mede aan de hand van het gedicht Deen gheselle calengiert den anderen die wandelinghe kan er wat betreft de sociale positie een tweedeling worden aangenomen; vaste en vrije sprekers. Van de sprekers met een vast dienstverband bij een heer veronderstelt Hogenelst dat zij vooral lof- en minnedichten maakten. De vrije sprekers vervaardigden de meer serieuze, belerende sproken. Als typisch voorbeeld van een vrije spreker noemt zij terecht Willem van Hildegaersberch, al kan ze niet nalaten te suggereren dat Willem misschien toch een vast dienstverband bij de Hollandse graaf heeft gehad. Niets is uitgesloten natuurlijk, maar de schrijvers van de grafelijke rekeningen hebben dit feit dan toch wel bijzonder knap weten te verbergen. Waar heraut Beyeren regelmatig wordt aangeduid als ‘mijns heren heraude’ wordt Willem nimmer ‘mijns heren spre-

[p. 80]

ker’ genoemd. Overigens betwijfelt Hogenelst enerzijds of zelfs een regelmatig optredend spreker als Hildegaersberch wel van zijn voordrachten kon leven, anderzijds blijft ze er toch maar van uitgaan dat er beroepssprekers waren, zoals (de veel minder vaak in de rekeningen voorkomende) Pieter Vreugdegaer, die wellicht van adel was (resp. p. 161-162 en p. 167). Van het bestaan van adellijke amateurs en professionals worden verscheidene voorbeelden gegeven, en het lijkt erop dat zij zich vooral hebben bekwaamd in gedichten over minne en ridderschap.

De vaststelling van Hogenelst dat sprekers zowel gehoor vonden bij het adellijke hof, als bij de elite in stad en klooster, sluit naadloos aan bij eerder onderzoek. Maar er wordt ook aangetoond dat voordrachtskunstenaars evengoed op markten en in kroegen gesproken hebben - ze móesten waarschijnlijk ook wel als ze met hun kunst hun dagelijks brood wilden verdienen. Terecht wordt daaraan toegevoegd: ‘Het pretentieuze repertoire van Hildegaersberch en Augustijnken of de teksten uit het Haags liederenhandschrift zullen zeker niet dagelijks in het drinklokaal te horen zijn geweest’ (p. 192). Teksten als ereredes, minneredes en sproken over regeerkunst ziet Hogenelst toch vooral aan de adellijke hoven functioneren. Boerden kunnen in verschillende publiekskringen zijn voorgedragen, en kunnen ook in de kroeg ten gehore zijn gebracht. Sproken over geloofszaken kunnen een breed publiek hebben bereikt. De grootste bloei maakt het sprooksprekerschap door in de periode 1340-1420. Terecht stelt Hogenelst vast dat zeker na 1450 een tendens in de steden ontstaat om rederijkers de honneurs van de stedelijke representatie te laten waarnemen. De traditionele sprookspreker lijkt dan snel in belang af te nemen en verwordt meer en meer tot straatdichter.

Het studiedeel van Sproken en sprekers wordt afgesloten met een samenvatting van de bevindingen. Hierop volgen dan de noten, de bibliografie, een algemeen register en een register op repertoriumnummers (een verwijzing naar het tweede deel voor wat betreft de in het eerste deel behandelde - en erkende - sproken).

Deel twee is een repertorium met 358 sproken en hun varianten. Van elke sproke wordt telkens informatie verschaft over: de titel, incipit, explicit (inclusief het aantal versregels), de vindplaats (bibliotheeksignatuur), het sproketype (subgenre), rijmschema, datering, het voorkomen in edities, repertoria en secundaire literatuur, eventuele opmerkingen en de korte inhoud van de sproke. Het repertoriumdeel sluit af met registers op opschriften en incipits, op handschriften, op sprokenauteurs, op sprokentypen en op rijmschema's, nogmaals gevolgd door een bibliografie.

In het navolgende wil ik mijn (triviale) detailkritiek laten voor wat het is, niet in de laatste plaats omdat Hogenelst zich zelden of nooit vergaloppeert, en zij zich bij de meeste netelige kwesties retorisch ook nog eens goed weet in te dekken. Ik wil mij hier beperken tot een drietal meer fundamentele kritiekpunten. Kort gezegd betreft dat de mate waarin het studiedeel innovatief kan worden genoemd, de weerbarstigheid van het repertoriumdeel als naslagwerk, en de keuze om in de dissertatie het genre van de sproke centraal te stellen, en niet het repertoire van de sprookspreker.

Hogenelst is uitstekend op de hoogte van de secundaire literatuur over sproken, zowel uit binnenals buitenland. De onderzoekster valt er niet op te betrappen een relevante publicatie te hebben gemist, en zelfs de bevindingen uit zeer recente proefschriften als die van Lodder en Brinkman heeft zij nog in haar studie weten te verwerken. Maar de studie is bij vlagen wel erg een samenvatting van recent gepubliceerd onderzoek van anderen, zoals Van Anrooij, Van Oostrom, Lodder, Van Buuren, Sleiderink en - niet in de laatste plaats - Meder. Alleen al in het studiedeel verwijzen welgeteld 82 noten naar mijn proefschrift Sprookspreker in Holland uit 1991, en die hoeveelheid had gemakkelijk nog kunnen worden uitgebreid. Het is natuurlijk buitengewoon vleiend dat mijn dissertatie zo goed gelezen is en dat er zo veelvuldig naar wordt verwezen - doorgaans ook nog eens in positieve zin. Bovendien slaagt Hogenelst er veel beter in om onderzoeksresultaten bondig te formuleren, een stijldeugd die ik zelf maar niet onder de knie kan krijgen. Maar... zoveel noten die naar recent onderzoek verwijzen, die vormen toch ook een indicatie hoezeer het studiedeel van Hogenelst soms vooral een vaardige synthese is van andermans onderzoek, en minder vaak een verslag van nieuw eigen onderzoek. Er is wat dat betreft de afgelopen jaren wel het nodige gras voor haar voeten weggemaaid, maar waarom is Hogenelst af en toe niet wat gretiger ingegaan op haar eigen onderzoeksuggesties? Op p. 98 behan-

[p. 81]

delt zij bijvoorbeeld het aan spreker Augustijnken toegeschreven oeuvre: de vraag of alle teksten daadwerkelijk van Augustijnken zijn ‘kan hier niet nader onderzocht worden’. Een kort verslag van onderzoek naar woordgebruik, taal en stijl van Augustijnken zou op deze plaats niet misstaan hebben. Het hoofdstuk over sprekers gaat voor een deel over onderwerpen die in de periferie thuishoren, zoals klerikaal geschoolde sprekers, sprekers met bijbaantjes en adellijke sprekers. Een voor de hand liggend overzicht als ‘welke sprekers kennen we, wat weten we van ze, en wat was hun repertoire?’ ontbreekt hier.

De meest innovatieve onderdelen van het proefschrift zijn het hoofdstuk over de vraag wat een sproke is, en het repertoriumdeel waarin talloze sproken bijeen zijn gebracht: niet alleen uit de voor de hand liggende handschriften als het handschrift-Hildegaersberch en het handschrift-Van Hulthem, maar ook uit allerhande duistere hoeken en gaten. De waarde van het repertorium staat in principe buiten kijf: vanaf nu kan een sprokenonderzoeker domweg niet om het repertorium-Hogenelst been.

De gebruiksvriendelijkheid van het repertorium staat evenwel niet buiten kijf. Een proefschrift mag wat mij betreft taai, langdradig en moeilijk zijn, wat de studie van Hogenelst gelukkig allerminst is. Maar van een repertorium verlang ik dat het een algemeen bruikbaar naslagwerk is. Dat je er betrekkelijk snel in vindt wat je zoekt. Stel: iemand zoekt die ene sproke waarin aan het eind verwezen wordt naar het feit dat de paus op dat moment in Avignon zetelt. Hoe vindt hij die sproke dan bij Hogenelst? Er is in het repertoriumdeel geen naam- of zakenregister waarin hij bij ‘paus’ of ‘Avignon’ kan kijken, om aldus doorverwezen te worden naar het juiste sprokenummer in het repertorium. Ófwel men moet weten dat de sproke in het Haagse Liederenhandschrift staat, en dat de signatuur van dit handschrift is: Den Haag KB 128 E 2. De gezochte sproke bevindt zich dan het meest waarschijnlijk ergens in de reeks R288 tot en met R326, aldus het register op handschriften. Ofwel - en dit zou nog handiger zijn - de zoeker moet al weten dat het gedicht aanvangt met de regel ‘Dje ene stede bezeten heeft’, want het register van opschriften en incipits verwijst hem dan meteen naar het gezochte nummer R293 op p. 211 door. Wie echter over zulke specifieke feitenkennis als handschriften en beginverzen beschikt, is een sprokenspecialist die het repertorium van Hogenelst minder snel nodig zal hebben. Maar hoe vindt de doodgewone onderzoeker in het repertorium de sproken waarin de vos Reinaert een rol speelt? Hoe vindt hij sproken waarin het sprekerschap gethematiseerd wordt, of waarin de ridderschap vermanend wordt toegesproken? Waar zijn de rijmteksten over Luilekkerland in het repertorium te vinden? Waar vind ik de sproke waarvan ik toch zeker weet dat deze in het handschrift-Van Hulthem (fol. 146ra-147rb) staat en dat deze begint met het opschrift Deen gheselle calengiert den anderen die wandelinghe (vgl. deel 1, p. 157-160, 167-168, 188, 205)? Het zal toch niet waar zijn dat Hogenelst juist deze welhaast programmatische sproke niet tot de sproken rekent? Helaas: de sproke staat er echt niet in, en dat is geen vergissing, want de tekst bevat een dialoog die te veel op toneelspel lijkt - en een sproke mag geen drama zijn, volgens Hogenelst. Zelfs niet als de sprookspreker beide rollen zelf voor zijn rekening neemt...

Om terug te keren naar de gebruiksvriendelijkheid van het repertorium: dat blijkt vooral raadpleegbaar voor diegenen die al betrekkelijk goed zijn ingevoerd in het sprokengenre (en zelfs de specialist zal zijn neus nog stoten), en dwingt de niet-gespecialiseerde onderzoekers om bij elke vraag het hele repertorium door te bladeren. Totdat hij of zij bijvoorbeeld op p. 196 eindelijk de Luilekkerlandteksten tegenkomt (R271). Aan gebruiksgemak laat het repertorium dus nogal wat te wensen over.

Tot slot het verschil tussen sproken-genre en sprekers-repertoire. De lezer moet zich terdege realiseren dat we in Sproken en sprekers vooral te maken hebben met een literatuurwetenschappelijke exercitie, en minder met een literair-sociaal of cultuurhistorisch werk. Het gaat om een studie en een repertorium van een specifiek genre, namelijk sproken. Dat zijn die teksten die voldoen aan de door Hogenelst geconstrueerde (moderne) definitie, niet aan een duidelijk middeleeuws genrebesef. Het genre is een probleem voor wetenschappers, zelden of nooit voor vertellers en luisteraars. Sproken en sprekers is jammergenoeg geen studie en repertorium van sprooksprekers-repertoire. Zodra een sprookspreker te lang aan het woord is, voorgaat in gebed, aan het acteren of zingen slaat, of iets te lyrisch naar zijn eigen navel begint te staren, gaat zijn performance de perken van de sproke volgens Ho-

[p. 82]

genelst te buiten, en daarmee haar repertorium. Ik keer nog eens terug naar de schaapmetafoor: Een schaap kenmerkt zich onder andere door het feit dat het vier poten heeft. Mocht het er nu (door een speling van de natuur) vijf hebben, of (door een ongeluk) slechts drie, dan zal het in een ‘schapenrepertorium’ niet voorkomen. Maar het is en blijft een schaap. (dl. 1, p. 37)

Die typering is raak voor het werk van Hogenelst. Maar ik zie dus liever dat in de repertoriumkudde naast de makke schapen ook de manke schapen een plaats krijgen. En als in die kudde ook nog wat verdwaalde lama's rondscharrelen, dan zou ik ze daar rustig laten rondlopen - zolang ze maar wol geven! Hogenelst claimt wel dat aan haar repertorium een sociologische dimensie zit - sproken moeten door sprekers voorgedragen zijn - maar die wordt door haar soms zeer strenge andere selectiecriteria weer tenietgedaan. Resultaat: veel teksten van sprooksprekers zijn sproken, maar niet allemaal.

Een repertorium dat het meest recht zou doen aan het sprokenrepertoire van sprekers, bevat in mijn optiek gewoon alle korte berijmde voordrachtsteksten van Willem van Hildegaersberch en Augustijnken, al het korte rijmwerk van heraut Gelre, alle ‘boerden’ en al wat daar verder nog op lijkt, zoals Deen gheselle calengiert den anderen die wandelinghe. Daarmee ontstaat een repertorium van Middelnederlandse (semi-)professionele voordrachtsteksten van sprooksprekers, en dat repertorium kan men dan weer onderwerpen aan repertoire-onderzoek. Ongetwijfeld komt er op deze manier af en toe een lied of een gebed in het repertorium terecht dat ik wél, maar Hogenelst géén sproke zou noemen. Dat zijn dan de zwarte schapen in de familie. Maar het blijven wel schapen.

Adres van de auteur: Meertens Instituut, Joan Muyskenweg 25, nl-1096 cj Amsterdam