Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1998

[p. 32]

Het bloed kruipt waar het niet gaan kan
Flebotomie en hematoscopie in enkele Middelnederlandse traktaten
Erwin Huizenga

I Inleiding

In de middeleeuwse medische wereld waren er voor de behandeling van ziektes twee methoden waarbij het bloed een belangrijke rol speelde: flebotomie en hematoscopie. Wat hielden deze methoden precies in? Wat was hun rol in de middeleeuwse geneeskunde? Het antwoord op dergelijke vragen was van groot belang voor de middeleeuwse arts, maar interesseert ook de hedendaagse onderzoeker. De omgang met bloed speelde een zeer belangrijke rol in de medische wereld van de late Middeleeuwen: beide methoden behoorden tot de meest toegepaste ingrepen.

De oorsprong van de aderlating is niet duidelijk.¹ Al in de Middeleeuwen deden hierover verschillende verhalen de ronde. Zo vertelt Maerlant in zijn Der naturen bloeme een verhaal dat ook al in de Historia naturalis van Plinius de Oudere te vinden is. De Egyptenaren zouden de kunst hebben afgekeken van het nijlpaard, dat in riet of doorns ging rondwentelen om zijn aderen te openen en zo overtollige vochten te verwijderen:

Als te vet es [nl. het nijlpaard] cant hem ghenesen:
Et gaet daer riet es ghesneden,
Of in doerne, ende daer ter stede
Wentelt hem so dicke achter een,
Dat et gheraect I adre ant been,
Daer hem dat bloet of sinct neder,
Ende aldus wortet magher weder.²

Feit is dat de etymologie van het woord flebotomie (ofwel aderlating) een weerspiegeling is van haar betekenis: het is afkomstig van de Griekse woorden ϕλεβόζ [= (slag)ader)] en τέμυω [=snijden].³ Met behulp van dit ‘snijden in aderen’ werd bloed uit het lichaam verwijderd. Dat gebeurde vooral uit preventief oogpunt, maar

1 Zie hierover o.a.M.A. van Andel, ‘De aderlating in theorie en practijk. I. De humoraal-pathologie’. In: Nederlandsch tijdschrift voor geneeskunde 76 (1932), IV, p. 4648-4668 [= p. 4648-4651]; J. Bauer, Geschichte der Aderlässe. Tweede, verm. druk. München, 1966, p. 1-2. [Herdruk van: München, 1870]; A. Castiglioni, ‘Der Aderlaß’. In: Ciba-Zeitschrift 67 (1954), p. 2185-2216 [= p. 2186]; K. Marcelis, De afbeelding van de aderlaat- en de zodiakman in astrologischmedische handschriften van de 13de en 14de eeuw. Brussel, 1986, p. 9-10. Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België [AWLSK], Klasse der Schone Kunsten 48 (1986), 43.

2 E. Verwijs (ed.), Jacob van Maerlant's “Naturen Bloeme”. Z.p., 1980, boek IV, lemma Iphotamus, p. 325, vss. 614-620. Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde. [Ongew. herdruk van 1878.] De passage wordt ook geciteerd in Van Andel (zie n. 1), p. 4649, en Marcelis (zie n. 1), p. 9, n. 3.

3 Het begrip ‘slagader’ was overigens veel minder nauwkeurig omschreven dan in de hedendaagse geneeskunde. Het kwam neer op een vage notie van ‘bloedbanen’. Zie hierover S. Kuriyama, ‘Interpreting the History of Bloodletting’. In: Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 50 (1995), p. 11-46 [= p. 19-20].

[p. 33]

natuurlijk ook ter genezing van een ziekte of kwaal. Feitelijk kon de aderlating worden toegepast in alle fasen die liggen tussen gezondheid en ziekte. Bij gezondheid kon het worden gedaan om het precaire evenwicht tussen de humoren te bewaren. Was de ziekte reeds ingetreden, dan konden met een aderlating overtollige humoren die de ziekte veroorzaakten (ook wel materia peccans genoemd) worden verwijderd. De plaats waar dit moest gebeuren was afhankelijk van de aard en de ernst van de ziekte. Er bestonden drie manieren van aderlating.⁴ De meest gebruikelijke was de venesectie. Met behulp van een scherp mesje werd, meestal op een afgebonden arm, in de lengterichting een snede gemaakt in een ader. Het bloed werd opgevangen in een schaal of bekken. Een andere methode was het plaatsen van ventosen, het ‘koppen zetten’. Een glazen kolf met één opening werd op een deel van de huid van een patiënt gezet waarin een klein sneetje was gemaakt. De kolf werd gevuld met brandbaar materiaal dat werd aangestoken. Door de kolf onmiddellijk op de huid te plaatsen ontstond een vacuüm met voldoende zuigkracht om het bloed uit het sneetje op te zuigen. Ook konden de ventosen doorboord zijn, waarbij door deze tweede opening het bloed kon worden weggezogen. De behandeling moest verschillende keren worden herhaald, wat vaak tot gevolg had dat er bloedzwellingen ontstonden. Een derde methode tenslotte was het gebruik van bloedzuigers. Bloedzuigers werden meestal toegepast wanneer het zetten van aderlaatkoppen niet kon plaatsvinden. Dit was het geval wanneer het oppervlak te klein was, zoals bij de lippen, of de plaats te benig, zoals bij de vingers.

Hematoscopie⁵ (eveneens een samenstelling uit Griekse termen: τό αίμα [=bloed] en σκοέω [=bekijken]) is het vaststellen en voorspellen van het verloop van ziektes en aandoeningen aan de hand van de kleur en de samensteling van het bloed. Het was dan ook een belangrijk instrument ter diagnosticering en prognosticering. Smaak en geur van het bloed waren van belang bij de diagnose, maar ook de warmte ervan, en zelfs de snelheid waarmee het stolde. Flebotomie en hematoscopie gingen vaak hand in hand, wanneer na een aderlating het bloed werd onderzocht en geanalyseerd.

Het belang van deze technieken blijkt ook uit de zeer talrijke teksten waarin ze beschreven staan en de frequentie waarmee zulke teksten gekopieerd werden. Dit geldt niet alleen voor het Latijn, maar vanaf de dertiende eeuw in toenemende mate zeker ook voor de verschillende volkstalen, waaronder het Middelnederlands.⁶ In dit artikel worden drie korte Middelnederlandse traktaten over flebotomie en hematoscopie uitgegeven. De teksten bevinden zich in het omvangrijke Middelnederlandse convoluut Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818 (voortaan: hs. 2818). Bij wijze van inleiding op de editie volgt nu eerst een bespreking van de plaats van beide methoden in de middeleeuwse medische theorieën, de dagelijkse praktijk ervan, het moment waarop ze werden uitgevoerd en degenen die zulke handelingen verrichtten, de verschillende groepen geneeskunstbeoefenaren.

4 Meer hierover in paragraaf 3.

5 De synoniemen flebotomie/ aderlating en hematoscopie/ bloedschouw zullen in het vervolg van dit artikel door elkaar worden gebruikt.

6 Zie voor de talrijke handschriften met Middelnederlandse teksten en fragmenten over de flebotomie, hematoscopie en aanverwante gebieden R. Jansen-Sieben, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur. Utrecht, 1989, p. 1, 32, 48, 55 en 194.

[p. 34]

De massale belangstelling voor de flebotomie en hematoscopie waardoor de geneeskunde van de late Middeleeuwen zo gekenmerkt wordt, heeft een lange geschiedenis. In de volgende paragraaf zal worden besproken waarom deze fascinatie voor het bloed zo belangrijk kon worden, en wat daarbij de achterliggende medische theorieën waren.

2 Het bloed in de middeleeuwse medische theorieën

Het fundament van de middeleeuwse geneeskunde was de zogenoemde humoraal-pathologie. Daarin was een belangrijke rol weggelegd voor de relaties tussen de macrokosmos en de microkosmos. De wereld in het klein, de mens (microkosmos), was nauw verbonden met de wereld in het groot, de planeten en sterren met de sferen waarin ze ronddraaiden (macrokosmos).⁷ De oorsprong van dit gedachtengoed ligt al in de antieke wereld. Het menselijk lichaam bestond in deze opvatting uit vier lichaamsvochten of humoren: het slijm of flegma, het bloed (sanguis), de gele gal (colera) en de zwarte gal (melancolia). Onder impulsen van vooral Galenus werden deze vier humoren gecombineerd met de astrologische invloeden van de dierenriemtekens en de planeten.⁸ Zowel voor de humoren als voor de vier elementen (water, lucht, vuur en aarde) waaruit de aarde was opgebouwd, gold immers dat ze ieder bestonden uit een combinatie van twee van de vier kwaliteiten of contrariën: koud, warm, vochtig en droog. Bij ieder mens waren alle vier humoren aanwezig, echter steeds in een andere verhouding. Het was deze verhouding die bepaalde welk karakter ieder individu heeft, ofwel welk temperament. Van deze temperamenten waren er ook vier, gekoppeld aan de humoren. Het sanguinische temperament werd beheerst door het bloed, en was warm en vochtig. Bij de flegmaticus domineerde het flegma, dat koud en vochtig was. Het cholerische temperament was gekoppeld aan de gele gal, en was warm en droog. Bij het melancholische temperament overheerste de zwarte gal, voorzien van de kwaliteiten koud en droog.⁹ Overheerste bij iemand bijvoorbeeld de gele gal, dan zou deze persoon een cholericus zijn, met een opvliegend en wraakzuchtig karakter.

Het essentiële van de middeleeuwse ziekteleer was nu dat bij gezonde mensen de humoren in een juiste en uitgebalanceerde verhouding aanwezig waren; het lichaam verkeerde in eukrasie. Bij zieken echter was een dergelijke verhouding zoek: er was een teveel of juist tekort aan één van de humoren, dyskrasie. Ziektes werden verklaard

7 Zie voor een beknopte inleiding in de relatie micro-/macrokosmos G. Keil (ed.), m.m.v. F. Lenhardt en C. Weißer, Vom Einfluß der Gestirne auf die Gesundheit und den Charakter des Menschen. Faksimile-Ausgabe des Manuskripts C 54 der Zentralbibliothek Zürich (Nürnberger Kodex Schürstab). 2 Dln. Luzern, 1981-1983, p. 127-30; daarnaast zie W.-D. Müller-Jahncke, Astrologisch-magische Theorie und Praxis in der Heilkunde der frühen Neuzeit. Stuttgart, 1985, p. 17-27. Sudhoffs Archiv Beihefte 25.

8 Zie hierover E. Schöner, Das Viererschema in der antiken Humoralpathologie. Wiesbaden, 1964. Sudhoffs Archiv Beihefte 4.

9 Zie over de rol van de melancholicus in de middeleeuwse literatuur en wetenschapsgeschiedenis uitvoerig R. Klibansky, E. Panofsky en F Saxl, Saturn and Melancholy. Studies in the History of Natural Philosophy, Religion and Art. London [etc], 1964.

[p. 35]

uit een verstoring van het evenwicht tussen de vier humoren. Voor zo'n verstoring konden allerlei oorzaken zijn: een verkeerd dieet, een verkeerde stand van de planeten of een verkeerd jaargetijde, maar ook zaken als de gesteldheid van de patiënt of zijn leeftijd.¹⁰ Volgens de humoraal-pathologie kon de zieke genezen worden door de balans tussen de humoren weer te herstellen.¹¹ De humor die een ziekte veroorzaakte, werd de materia peccans, de ‘vervuilende materie’ genoemd; met behulp van het bloed werd het door het hele lichaam vervoerd.¹² Belangrijkste voorwaarde voor genezing was nu dat de overtollige humoren in de vorm van de materia peccans konden worden afgevoerd naar buiten het lichaam. Dit kon bijvoorbeeld plaatsvinden via de urine. Daarom ook nam de uroscopie of urineschouw zo'n belangrijke plaats in binnen de middeleeuwse diagnosticering: de kleur van de urine was een aanwijzing of en, zo ja, in welke mate humoren met een slechte invloed werden afgevoerd, en hoe lang een ziekte nog zou duren. Maar het principe van de vier humoren-leer werd ook toegepast op alle menselijke excreties, zoals het spuwen, overgeven, zweten, purgeren, en, niet in de laatste plaats, ook op de aderlating.

In de Hellenistische wereld speelde de aderlating aanvankelijk een ondergeschikte rol in de therapie. Maar vooral door Galenus trad de flebotomie sterk op de voorgrond in de Griekse geneeskunde. Hij was het immers ook, die de aderlating verknoopte met de humoraal-pathologie en er zo voor zorgde dat ze één van de belangrijkste therapeutische ingrepen werd.¹³ Een belangrijk begrip in deze ontwikkeling van de flebotomie van een relatief onbelangrijk onderdeel tot hét belangijkste middel dat de laatantieke en middeleeuwse arts ter beschikking stond, is de plethora, de overvloed aan bloed. In Galenus' opvatting ontstonden veel ziektes doordat het lichaam teveel bloed aanmaakte, onder andere door een overdaad aan voedsel. Vasten kon hiertegen een middel zijn, maar de aderlating was vaak veel effectiever.¹⁴

De ziekteleer van Galenus, die in de middeleeuwse geneeskunde zo'n belangrijke rol bleef spelen, was in hoge mate gebaseerd op zijn ideeën over de bloedsomloop en de spijsvertering.¹⁵ Wanneer iemand voedsel had gegeten, werd dat in de maag voor de eerste keer verteerd. Daaruit ontstond de chylos, een door het verteerde voedsel gevormd sap. In de lever werd de chylos opnieuw verteerd. Daarbij werden onzuiverheden verwijderd, en werd de chylos in zuiver bloed veranderd. Vanuit de lever stroomde dit bloed naar het hart. Via de aorta en de andere slagaderen werd het bloed vervolgens naar de verschillende organen in het hele lichaam vervoerd. Daarbij werd in

10 Marcelis (zie n. 1), p. 10. Ook in de aderlaat- en bloedschouwtraktaten die in par. 7 worden geëditeerd, wordt regelmatig aan dit soort factoren gerefereerd (bijvoorbeeld in sectie I, 1).

11 Zie hierover o.a. Marcelis (zie n. 1), p. 33-49; H. Schadewaldt, ‘Astrologische Medizin’. In: L. Schrader (ed.), Alternative Welten in Mittelalter und Renaissance. Düsseldorf, 1988, p. 199-211. Studia Humaniora 10.

12 Voor alle duidelijkheid: bloed kon dus zowel het middel zijn waarmee de materia peccans door het lichaam werd vervoerd (namelijk wanneer één van de andere drie humoren in disbalans was), als die materia peccans zelf.

13 Castiglioni (zie n. 1), p. 2195; Kuriyama (zie n. 3), p. 31-36. Zie daarnaast over Galenus' ideeën over de aderlating, met een vertaling van diens traktaten die deze materie expliciet behandelen, uitvoerig P. Brain, Galen on Bloodletting. A Study of the Origins, Development and Validity of his Opinions. With a Translation of the Three Works. Cambridge, 1986.

14 Zie hierover Kuriyama (zie n. 3), p. 27-35, en, in het bijzonder over Galenus' ideeën met betrekking tot het aanmaken van bloed, Van Andel (zie n. 1), p. 4652-4654.

15 Het volgende is gebaseerd op Van Andel (zie n. 1), p. 4652-4655, en Marcelis (zie n. 1), p. 10-14.

[p. 36]

het hart aan het bloed het pneuma toegevoegd, een bezielende kracht die met de ingeademde lucht in de longen in het hart terechtkwam. Dit ‘gepneumatiseerde’ bloed bewerkstelligde bij de organen en lichaamsdelen waar het uiteindelijk terechtkwam een derde verteringsproces, waardoor de organen konden ontstaan en groeien. Er was in deze theorie dus sprake van een drietal vaatstelsels: de aderen die de chylos transporteerden; de slagaderen die het gepneumatiseerde bloed naar alle plekken in het lichaam vervoerden; en daarnaast nog het zenuwstelsel, dat als een apart vaatstelsel werd beschouwd. De drie systemen functioneerden onafhankelijk en gescheiden van elkaar; er was dus in deze opvatting geen sprake van een kringloop in de beweging van het bloed in het menselijk lichaam.¹⁶

Toch was het bloed in het lichaam nooit geheel zuiver. Het was

[...] een mengsel van zuiver bloed, zooals dit in de lever wordt gevormd, vermengd met slijm, gele en zwarte gal¹⁷, die bij de bloedvorming nooit volledig worden afgescheiden en verwijderd en bij de levensverrichtingen voortdurend in het bloed worden opgenomen. Bij den gezonden mensch heeft dit mengsel een vrijwel gelijkmatige samenstelling, waarvan het zuivere bloed verreweg het grootste bestanddeel vormt, de temperamenten worden bepaald door een menging der vier samenstellende humoren, die, binnen de grenzen van het normale, ten opzichte van een of meer van hen, van de ideale verhouding afwijkt.¹⁸

Wanneer de grenzen van deze onderlinge verhoudingen werden overschreden, ontstond ziekte, en konden gezonde organen worden aangetast. De materia peccans kon bijvoorbeeld de veroorzaker zijn van apostemen. Dit was in de Middeleeuwen een verzamelnaam voor veel uiteenlopende gezwellen en huidaandoeningen. De vervuilende humoren moesten derhalve verwijderd worden. Dit kon gebeuren door de darmen te zuiveren met behulp van purgeermiddelen. Veruit de belangrijkste methode om dit te bewerkstelligen was echter, als gezegd, de aderlating. Vaak werd na een aderlating het bloed onderzocht op samenstelling en kleur, op dezelfde wijze als met de urine gebeurde. Er is weinig bekend over de manier waarop deze hematoscopie concreet in zijn werk ging. Eén van de schaarse middeleeuwse afbeeldingen hiervan geeft echter een aardig beeld. Het is te vinden in een Duits handschrift uit het midden van de vijftiende eeuw (zie fig. 1). Een man met een punthoed, waarschijnlijk een doctor medicinae, reikt een vrouw, mogelijk een patiënt, een schaaltje met bloed aan. Het is waarschijnlijk de bedoeling dat ze ervan moet proeven, gelet op de lepel in haar hand. Op een tafel vóór de twee staan nog eens elf schaaltjes uitgestald, eveneens bedoeld om gediagnosticeerd te worden.

16 De kern van deze denkbeelden werd in de loop van de Middeleeuwen dan wel niet wezenlijk aangetast, maar wel voortdurend bijgesteld en genuanceerd. Zo maakt Bruno Longoburgensis in de Middelnederlandse vertaling van zijn Chirurgia Magna, dat zich ook in hs. 2818 bevindt, in het kapittel dat de bloedstelping behandelt melding van de vena capillaribus (de haarvaatjes), naast de arteriën (de slagaderen) en de gewone aderen (fol. 199rb). Onduidelijk blijft daarbij, welke status hij die haarvaatjes toedicht.

17 De andere drie humoren, zoals hierboven werd beschreven.

18 Van Andel (zie n. 1), p. 4654-4655.

[p. 37]

Fig. 1. Londen, British Library, Additional Ms. 17987, fol. 101r. Hematoscopie toegepast op twaalf schalen met bloed door een arts en een vrouw Uit: P.M. Jones: Medieval Medical Miniatures, London, 1981, p. 61, fig. 22.

3 De praktijk van de middeleeuwse aderlating en bloedschouw

De venesectie kon op twee manieren toegepast worden. Wanneer een lichaamsdeel nog niet lang ziek was, of wanneer de ziekte of aandoening nog dreigde plaats te vinden, kon men het beste revulsie toepassen. De overtollige humoren waren in dit stadi-

[p. 38]

um nog vermengd met het bloed, en hadden zich nog niet op de zieke plek ‘genesteld’. Door het openen van een ader die met de zieke plek in een organisch verband stond, maar wel op enige afstand daarvan gelegen was, werd de bloedsomloop gewijzigd en kon de materia peccans verwijderd worden zonder dat de ontstoken plaats nog verder werd aangetast. Wanneer de ziekte zich echter al een tijdlang had ontwikkeld en de humoren zich al hadden vastgezet, moest de aderlating zo dicht mogelijk bij de zieke of gekwetste plek op het lichaam gedaan worden, de evacuatie.¹⁹ De humoren die met hun materia peccans verantwoordelijk waren voor de ziekte, konden zo het snelste verwijderd worden.²⁰

De ader waarin gesneden moest worden was bij een evacuatie natuurlijk duidelijk: zo dicht mogelijk bij de zieke plek. Maar in het geval van een revulsie lag dat anders. Daar moest de plaats van de aderlating zorgvuldig gekozen worden. De talrijke laatmiddeleeuwse aderlaattraktaten besteden dan ook in woord en beeld veel aandacht aan de ader waar, bij een bepaalde ziekte, de venesectie moet worden toegepast. Ook de teksten in hs. 2818 besteden veel aandacht aan de verschillende aderen.²¹ Het aantal aderen dat geschikt werd geacht voor venesectie loopt in de verschillende traktaten nogal eens uiteen, maar ligt meestal tussen vierentwintig en tweeëndertig.²² Het meest gebruikelijk (en gemakkelijk) was het om de aderlating op een arm uit te voeren. Daarbij waren drie aderen favoriet: de vena cephalica, mediana, en basilica.²³

Soms geven teksten een erg duidelijk en indringend beeld van de werkwijze van de flebotomist, waaruit blijkt dat een aderlating een behoorlijke aanslag op het gestel van de patiënt kon betekenen. Er waren dan ook allerlei voorschriften die erop gericht waren de patiënt in een zo goed mogelijke conditie te brengen alvorens de ingreep uit te voeren. Zo werd het aangeraden dat de patiënt op de avond voorafgaande aan de aderlating uitgebreid zou gaan baden, om de beweging van het bloed te verbeteren. Hij zou zeker niet teveel moeten gaan eten (en soms werd geadviseerd niets te eten), en hij zou een rustige gemoedsgesteldheid moeten hebben.²⁴

Over de aderlating in kloosters zijn we goed ingelicht.²⁵ Binnen deze kloosters werd vooral praktische geneeskunde bedreven, waarbij één van de belangrijkste ingrepen de

19 Zie hierover L.E. Voigts en M.R. McVaugh, A Latin technical phlebotomy and its Middle English translation. Philadelphia, 1984, p. 36 en 56. Transactions of the American Philosophical Society 74, 2.

20 Van Andel (zie n. 1), p. 4655-4657; Marcelis (zie n. 1), p. 14.

21 Bijvoorbeeld in de secties I, 2 en III, 1.

22 Dit laatste getal wordt bijvoorbeeld genoemd door de Arabische arts en auteur Albucasis (tiende eeuw) in zijn Chirurgia. Zie M.S. Spink en G.L. Lewis (ed.), Albucasis on Surgery and Instruments. A Defenitive Edition of the Arabic Text with English Translation and Commentary. Berkeley/Los Angeles, 1973, p. 624. Wellcome Institute of the History of Medicine Publications. Er zijn, zowel in het Latijn als in de volkstalen, talloze zogenoemde ‘24-paragrafenteksten’ overgeleverd, waarin de voor venesectie geschikte aders elk apart worden beschreven. Zie O. Riha, ‘Der Aderlaß in der mittelalterlichen Medizin’. In: Medizin, Gesellschaft und Geschichte [= Jahrbuch der Robert Bosch-Stiftung] 8 (1989; versch. 1991),p. 93-118 [= p. 96-97].

23 N.G. Siraisi, Medieval and Early Renaissance Medicine. An Introduction to Knowledge and Practice. Chicago, 1990, p. 140. Zie ook Spink en Lewis (zie n. 23), p. 624-626.

24 Voigts en McVaugh (zie n. 19), p. 6.

25 Zie bijvoorbeeld M.A. van Andel, ‘De aderlating in theorie en practijk. III. Hygine en techniek’. In: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 77 (1933), I, p. 1015-1021 [= p. 1017-1018]; daarnaast vooral G. Zimmermann, Ordensleben und Lebensstandard. Die Cura Corporis in den Ordensvorschriften des abendländischen Hochmittelalters. Münster [etc], 1973. Beiträge zur Geschichte des alten Mönchtums und des Benediktinerordens 32; C. Brunner, Über Medizin und Krankenpflege im Mittelalter in Schweizerischen Landen. Zürich, 1922, p. 39-45. Veröffentlichungen der Schweizerischen Gesellschaft für Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaften 1 (tekst en vertaling van een aderlaatvoorschrift); G. Jaritz, ‘Aderlaß und Schröpfen im Chorfrauenstift Klosterneuburg (1445-1533)’. In: Jahrbuch des Stiftes Klosterneuburg N.F. 9 (1975), p. 67-108.

[p. 39]

aderlating in al zijn vormen was.²⁶ De voorgenomen inrichting van het hospitaal van het klooster van St. Gallen, waarover veel bekend is, laat dit duidelijk zien.²⁷ De kloosterartsen maakten vooral gebruik van eenvoudige farmacie en kleine chirurgische ingrepen zoals de cauterisatie²⁸ en de aderlating.²⁹ In de meeste kloosters was het gebruikelijk regelmatig uit voorzorg bloed te laten (bijvoorbeeld om plethora, de overvloed aan bloed, te vermijden), met een frequentie van ongeveer eens per maand of minder. Soms worden perioden van zes of zeven weken tussen de aderlatingen voorgeschreven; soms wordt gesproken over een vast aantal keren per jaar (bijvoorbeeld drie, vier of vijf keer), te bepalen door de prior.³⁰ Deze ‘aderlaatsessies’ konden heel massaal zijn.³¹ Nadat bij de kloosterlingen de ader was geopend, werd hun toegestaan het enige dagen rustig aan te doen. Bovendien ontvingen ze extra brood en wijn. Vaak ook werden extra eieren voorgeschreven, of soep. Daarnaast bestond er een soort nazorg, in de vorm van controles op eventuele nabloedingen, die zo nu en dan konden voorkomen.

Over de hoeveelheid bloed die werd afgetapt, zijn middeleeuwse auteurs zijn meestal rijkelijk vaag. Voorzichtige schattingen houden het erop dat zeker niet minder dan drie of vier deciliter werd afgenomen. Regelmatig wordt echter gesproken van meer dan een liter. Bij ernstige ziektes werd bovendien soms op opeenvolgende dagen adergelaten, zodat patiënten in korte tijd relatief veel bloed konden kwijtraken.³²

De omstandigheden waaronder de aderlating werd uitgevoerd, waren vaak niet erg hygiënisch. De lancetten waarmee werd gesneden, zullen niet zelden smerig zijn geweest en infecties hebben veroorzaakt. Zo is er het geval van een patiënt bij wie door een onbekwame kloosterarts de ader werd geopend, met als gevolg dat niet alleen zijn arm, maar zelfs zijn hele lichaam opzwol.³³ En typerend is ook een recept in een vademecum van een middeleeuwse arts tegen (kapot)gesneden aderen (Cura Venarum Incisarum). Gezwollen aderen moeten volgens dit recept behandeld worden met water, olie en enkele plantaardige geneesmiddelen.³⁴ Een recept als dit lijkt erop te wijzen dat ongelukjes tijdens de flebotomie niet zelden voorkwamen.

26 Zie L.C. MacKinney, Early Medieval Medicine. With Special Reference to France and Chartres. Baltimore, 1937, p. 38-40. Publications of the Institute of the History of Medicine. The Johns Hopkins University, Derde reeks, 3.

27 In de eerste helft van de negende eeuw werd het plan opgevat om het kloostercomplex te voorzien van een omvangrijke nieuwbouw. De nieuwbouw werd nooit gerealiseerd, maar de gedetailleerde bouwtekeningen zijn bewaard gebleven. Deze tekeningen maken duidelijk dat een niet onaanzienlijk deel van het complex bestemd was voor medische voorzieningen: er waren gebouwen voor de arts, voor de apotheek, voor de zwaar zieken, en er waren speciale ruimtes voor de aderlating (sanguinem minuentium). Zie hierover Brunner (zie n. 25), p. 14-26. (Reproductie van de bouwtekeningen op p. 20-21.)

28 Cauterisatie was een zeer pijnlijke ingreep, waarbij met gloeiende brandijzers opzettelijk brandwonden op het lichaam worden aangebracht. De achterliggende gedachte was dat door middel van de etterende wond bij ziekte diegene van de humoren die de veroorzaker van de ziekte was, werd afgevoerd, waardoor de balans tussen de vier humoren weer in evenwicht raakte.

29 Zie hierover Zimmermann (zie n. 25), p. 161-184.

30 Jaritz (zie n. 25), p. 73.

31 Zie Brunner (zie n. 25), p. 40.

32 Castiglioni (zie n. 1), p. 2199.

33 Brunner (zie n. 25), p. 48.

34 Editie met vertaling in C.H. Talbot, ‘A Mediaeval Physician's Vade Mecum’. In: Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 16 (1961), p. 213-33 [= p. 225 en 231].

[p. 40]

Naast de venesectie was het zetten van aderlaatkoppen (ventosen) als middel tot flebotomie heel gebruikelijk.³⁵ Ook hier was de keuze van de meest geschikte plaats belangrijk. Volgens Albucasis, die in zijn chirurgie een zeer uitvoerige beschrijving van deze methode geeft, waren er veertien plaatsen op het lichaam waar de koppen gezet konden worden.³⁶ De koppen mochten niet gebruikt worden om verlichting van de plethora te bewerkstelligen; dit moest door venesectie gedaan worden. Elke plaats bood remedie tegen verschillende kwalen. Zo kon het zetten van koppen op de zijkant van de nek helpen tegen hoofdpijn of migraine, en tegen ontstekingen van de tandwortels. De koppen moesten niet te lang op één plaats vastgezogen blijven zitten, maar regelmatig verplaatst worden zodat de humoren gelijkmatig naar de oppervlakte kwamen. Wanneer de huid van de patiënt dik was of weinig poriën had, moest hij eerst bewerkt worden met een mengsel van verschillende oliën. Op sommige plaatsen, zoals bij de lever, de buik, de nieren of de borsten, mocht de huid niet ingesneden worden omdat dit kwalijke gevolgen kon hebben.

Bloedzuigers werden alleen gebruikt wanneer de beide andere methoden minder geschikt waren. Dit was de manier om ze toe te passen, aldus Albucasis: Zoek enkele bloedzuigers die zich in vers, schoon water bevinden. Laat ze daar gedurende een dag en een nacht tot ze hongerig zijn en hun buiken leeg. Zuiver dan het lichaam van de patiënt, ofwel door middel van venesectie ofwel door aderlaatkoppen. Wrijf de plek waar de aandoening is tot hij rood ziet, en plaats dan de bloedzuigers erop. Wanneer ze vol zijn zullen ze eraf vallen. [...] Als het nodig is datje de handeling herhaalt, moet je daarvoor niet dezelfde bloedzuigers gebruiken, maar andere wanneer dat mogelijk is. Wanneer de bloedzuigers niet blijven vastzitten, moet je de plek deppen met vers bloed, of er met een naald in prikken zodat er wat bloed uitkomt. Breng ze dan op hun plaats, want als ze bloed ruiken zullen ze zich onmiddellijk vastzuigen.³⁷

Dat de flebotomie zo'n substantieel onderdeel van de laatmiddeleeuwse geneeskunde was, leidde vooral in de grotere steden tot problemen met het handhaven van de hygiëne. De talrijke aderlatingen leverden natuurlijk grote hoeveelheden bloed op, die op de één of andere manier moesten worden opgeruimd. In veel ordonnanties wordt beschreven hoe de barbiers, de medische beroepsgroep die het meest aderlatingen verrichtte, hiermee dienden om te gaan. Vooral het bewaren, tentoonstellen of opruimen van het bloed dat bij aderlatingen verzameld werd, wordt hierin duidelijk geregeld. In 1357 werd in Gent in een voorschrift met zesentwintig artikelen vastgelegd aan welke eisen een barbier diende te voldoen.³⁸

Om twee redenen zetten barbiers bekkens met bloed in of voor het raam van hun zaak. Ten eerste om voor zichzelf reclame te maken; ten tweede uit hygiënische overwegingen. Het bloed werd namelijk op een vast tijdstip ('s ochtends) opgehaald. Het was alleen in bepaalde gevallen toegestaan bekkens in het venster te zetten. De ordonnantie vermeldt: de barbier mocht geen bloed bewaren in zijn herberg, die klaar-

35 Zie voor een afbeelding van dergelijke aderlaatkoppen Van piskijkers en heelmeesters. Genezen in de Gouden eeuw. Leiden, 1993, p. 26. Mededeling Museum Boerhaave 258.

36 Voor het volgende zie Spink en Lewis (zie n. 23), p. 656-673.

37 Spink en Lewis (zie n. 22), p. 674.

38 Editie en vertaling in M. Daem, Van baardemaker tot barbier (Gentse chirurgijn-barbiers). Brussel, 1976, p. 15-23. Aurelia Folklorica No. 9. Het hiernavolgende is hieraan ontleend.

[p. 41]

blijkelijk onderdeel van zijn zaak vormde. Een barbier mocht pas bekkens met bloed voor het raam zetten wanneer hij meer dan tien pannen met bloed had. De bekkens voor het raam moesten tot vlak onder de rand gevuld zijn. Er mochten geen bloedsporen op de grond zijn. Bloed afkomstig van een aderlating aan hand of voet mocht niet tentoongesteld worden maar moest worden weggegoten. Lege pannen moesten in de buurt van het raam worden gestapeld.³⁹

Uit hygiënische overwegingen moest het verzamelde bloed na korte tijd natuurlijk weer worden opgeruimd. Hiertoe had elke stad in de late Middeleeuwen één of meer ‘bloedputten’; alleen daar mocht het bloed onder toezicht naar toe gebracht worden.⁴⁰ Daarvoor waren soms speciale ‘ophaaldiensten’ verantwoordelijk. Het storten van bloed in de bloedpitte kan voor Brugge bijvoorbeeld al vóór 1288 aangewezen worden.⁴¹ Op overtreding van dergelijke voorschriften konden strenge geldboetes staan, zoals een ordonnantie voor Middelburg uit de vijftiende eeuw vermeldt: Item, soe wie bloet uutdraecht ende hijt elder storte dan daer hijt sculdich es te stortene, te wete in den Molendijc, dat is op die boete van twintich gr.⁴²

Het aantal ziektes, aandoeningen en kwalen waarbij aderlating wenselijk werd geacht, was enorm. Zo werd het, behalve bij gevallen van plethora, toegepast bij onder andere dikke of rode urine, zweren en ontstekingen, koortsen, een snelle polsslag, hoofdpijn, aanvallen van waanzinnigheid, tuberculose, geslachtsziektes, onregelmatige menstruatie, waterzucht, rugpijn, steenvorming in de blaas, schurft, en alle mogelijke gezwellen. Ook hiervan getuigen de traktaten in hs. 2818.⁴³ Zelfs tegen de pest, waartegen de laatmiddeleeuwse samenleving over het algemeen volstrekt machteloos stond, konden, zo meende men, flebotomische maatregelen soelaas bieden. Halverwege de veertiende eeuw, de periode waarin de pandemieën het meest ongenadig toesloegen, stuurden enkele doctores medicinae een brief aan de burgemeester van Londen, waarin ze het belang van de aderlating benadrukten: Onder alle omstandigheden zou de aderlating binnen zes uur moeten worden uitgevoerd zodra de pest zich voor het eerst openbaart, of het nu dag of nacht is, of het nu een periode van vasten is of niet. Het zou in elk geval niet langer dan twaalf uur moeten worden uitgesteld, want dan begint het vergiftigde bloed te klonteren, vestigt de ziekte zich in het lichaam, en is het gevaar van de dood nabij.⁴⁴

39 Daem (zie n. 38), p. 21-22. Andere, overeenkomstige voorschriften zijn te geven voor Middelburg (eerste helft vijftiende eeuw, en 1536): W.S. Unger, ‘Ordonnantie voor de barbiers’, ‘Ordonnantie, vastgesteld door het chirurgijnsgilde’. In: Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg in den landheerlijken tijd. Den Haag, 1931, p. 94-96 en 372-73. Rijks Geschiedkundige Publicatiën, Grote Serie 75. Zie voor Leiden (1466): J.C. Overvoorde, ‘Ordonnantie voor de broederschap van de barbiers en chirurgijns. 1466 Augustus 2.’. In: Verslagen en mededelingen van de Vereeniging tot uitgaaf der bronnen van het oud-vaderlandsche recht 6 (1914), nr. 5, p. 542-545 [= p. 544].

40 Zie J. de Smet, ‘De stedelijke bloedputten’. In: Biekorf. Westvlaams Archief voor Geschiedenis, Oudheidkunde en Folklore 44 (1938), p. 306-308.

41 Zie A. Delva, Vrouwengeneeskunde in Vlaanderen tijdens de late Middeleeuwen. Brugge, 1983, p. 92.Vlaamse historische studies uitgegeven door het Genootschap voor Geschiedenis ‘Société d'Emulation’ te Brugge, 2.

42 Unger (zie n. 39), p. 95.

43 Zie in het bijzonder sectie I, 2.

44 C.H. Talbot, Medicine in Medieval England. Londen, 1967, p. 167-168. Oldbourne History of Science Library 6.

[p. 42]

4 Het moment van aderlating en bloedschouw

Het moment waarop een aderlating (en, al dan niet daaraan gekoppeld, een bloedschouw) moest worden uitgevoerd, diende natuurlijk met de grootst mogelijke zorgvuldigheid gekozen te worden. De humoraal-pathologie verbond macrokosmos en microkosmos met elkaar, en voor elk medisch ingrijpen waren er geschikte en minder geschikte momenten. Wanneer er sprake was van een acute ziekte die onmiddellijke flebotomie noodzakelijk maakte, viel er vanzelfsprekend weinig te kiezen. Deze vorm van aderlating, uit nood geboren, kon het hele jaar door plaatsvinden. Anders was het wanneer de aderlating plaatsvond uit profylactische overwegingen, en deel uitmaakte van een gezonde leefwijze. Hierbij kon de dag immers uitgekozen worden. Er was dan een heel stelsel van regels dat bepaalde wanneer de ingreep plaats moest vinden: sommige dagen waren er heel geschikt voor, andere totaal ongeschikt.

In talrijke handschriften worden zulke aderlaatvoorschriften gegeven. Soms gaat het daarbij om niet meer dan eenvoudige gedichtjes, andere keren zijn de beschrijvingen van de meest geschikte dagen voor een aderlating veel uitvoeriger. Dergelijke beschrijvingen kunnen zich richten op het negatieve (‘dan-en-dan is het verboden om te aderlaten’), of op het positieve (‘die-of-die dag is het meest geschikt om te aderlaten’). Meestal echter overheerst de negatieve omschrijving, dat wil zeggen een opsomming van de zogenoemde verworpen dagen, de dagen waarop je niet moest aderlaten. Ook in de hierna geëditeerde teksten is dat het geval. In sectie I, 1 bijvoorbeeld wordt gezegd dat het raadzaam is niet te aderlaten wanneer het te heet ofte warm is, of bij nieuwe maan. Ook zijn bepaalde dagen hiervoor riskant, zoals 13 juli of 10 augustus, of tijdens de hondsdagen in juli en augustus. Drie maandagen met name zijn bijzonder gevaarlijk, in april, augustus en december. In I, 3 volgt nogmaals de waarschuwing, dat je niet op de ‘verworpen dagen’ moet aderlaten, waarbij deze term ook bij name genoemd wordt.

De verworpen dagen vielen uiteen in twee soorten.⁴⁵ Binnen de eerste categorie werden de gevaarlijke dagen bepaald op grond van astronomische en astrologische berekeningen; omdat deze dagen afhankelijk waren van de onderlinge verhoudingen tussen de planeten, varieerde het aantal dagen per jaar en per plaats. De berekening van dergelijke dies critici, de ‘kritische dagen’ was een complexe, en niet altijd onomstreden zaak.⁴⁶ Ze vormden een belangrijk onderdeel van de antieke en middeleeuwse geneeskunde. De invloed van de kritische dagen strekte zich uit tot de gehele geneeskunde.

Dit in tegenstelling tot de andere categorie, die vooral betrekking had op de aderlating. Het betrof een vaste reeks dagen, die terugging op een oeroude traditie; ze werden dies aegyptiaci, de ‘Egyptische dagen’ genoemd.⁴⁷ Tot in de dertiende eeuw v. Chr. zijn er sporen van te vinden, en vanaf 354 n. Chr. hebben ze een vaste plaats in de Romeinse kalender. Er waren over het algemeen vierentwintig van zulke dies, twee

45 Het hiernavolgende is gebasserd op het belangrijke overzicht van G. Keil, ‘Die verworfenen Tage’. In: Sudhoffs Archiv 41 (1957), p. 27-58.

46 Zie bijvoorbeeld L. Thorndike, A History of Magic and Experimental Science. Dl. IV. New York, 1934, p. 139-142. History of Science Publications, New Series 4.

47 Zie over de herkomst van de dies aegyptiaci Thorndike (zie n. 46). Dl. I. Londen [etc], 1923, p. 685-689 en 695-696.

[p. 43]

voor elke maand. Een nadere bepaling was daarbij dat de eerste ongeluksdag van elke maand niet verder van het begin van die maand verwijderd mocht zijn, dan de tweede van het einde van die maand. In middeleeuwse handschriften wordt van het getal vierentwintig echter nog wel eens afgeweken, en bovendien was het niet de enige door traditie bepaalde reeks vaste gevaarlijke dagen. Er waren nog andere, waarvan de belangrijkste de Parijzer dagen werden genoemd. Zoals de naam al aangeeft, was deze reeks afkomstig uit het laatmiddeleeuwse Parijse universitaire milieu. Belangrijkste verschillen van deze veel jongere traditie met de Egyptische dagen waren het aantal (tweeëndertig in plaats van vierentwintig), en het feit dat er geen vaste verdeling van de dagen over iedere maand was; in plaats van de maand was het jaar de vaste basiseenheid waarover de dagen werden verdeeld.⁴⁸ Andere reeksen werden gevormd door de hondsdagen, of de drie bijzonder gevaarlijke aderlaatdagen, verworpen dagen waaraan zoals hierboven bleek ook door de teksten in hs. 2818 wordt gerefereerd. In zijn belangrijke artikel heeft Keil erop gewezen dat ook de van oorsprong flexibele dies critici konden verstarren tot een vastgeroeste traditie, vooral wanneer de functie van de beide systemen gelijk was: wanneer de kritische dagen beschouwd werden als dagen waarop beter geen aderlating kon worden gedaan, konden ze aangezien worden als onderdeel van de Egyptische dagen.⁴⁹

Naast al deze verworpen dagen waren er ook dagen die juist heel geschikt waren om te aderlaten, de dies minutiones of (ader)laatdagen. Evenals voor de dagen die niet geëigend waren voor de flebotomie, speelde hierbij de astrologische berekening een belangrijke rol. Laatdagen worden dan ook vaak vermeld in laatmiddeleeuwse kalenders en almanakken. Een heel bijzonder voorbeeld hiervan is een aderlaatkalender uit 1474, dat in gebruik was in het vrouwenklooster Klosterneuburg in Duitsland.⁵⁰ De kalender is geschreven op één blad van ongeveer vijfendertig bij drieëndertig centimeter. Dit blad is in gebruik geweest in de aderlaatruimte of de badkamer van het klooster, waar het op de muur was bevestigd zodat zowel de flebotomist(e) als de patiënt in één oogopslag konden zien welke dagen geschikt waren. Niet alleen worden in dit bijzondere document per maand de dagen die voor aderlating in aanmerking kwamen vermeld, maar ook wordt genoemd wáár dat diende te gebeuren.⁵¹

Vanaf het einde van de vijftiende eeuw werd het vermelden van de laatdagen enorm populair in de gedrukte almanakken die ieder jaar in hoog tempo het licht zagen. Daarmee ging een sterke verwarring gepaard over de vraag wat die laatdagen nu precies waren, en hoe ze moesten worden berekend. De samenstellers van de almanakken hadden het er moeilijk mee, en spraken elkaar met regelmaat tegen.⁵²

48 Zie voor een overzicht hiervan Keil (zie n. 45), p. 46.

49 Keil (zien. 45), p. 33-34.

50 Beschrijving en editie in Jaritz (zie n. 27).

51 Als voorbeeld de maand maart: Mercz. Sambstag nach Kunigundis [5 maart] an dy lendt [lendenen]. Mantag und erigtag vor Gregory [7 en 8 maart] an dy scham [schaamdelen]. Mitichen und phincztag vor Gregory [9 en 10 maart] an das hawbtt [hoofd]. Suntag und mantag nach Gregory [13 en 14 maart] an dy paynn [benen]. Sambstag nach Benedicti [26 maart] an dy lungader. Geciteerd naar Jaritz (zie n. 25), p. 106-107.

52 Vgl. bijvoorbeeld de problemen die de samensteller van een Brusselse almanak uit 1573 met het bepalen van de laatdagen heeft. Zie M.A. van Andel, ‘De aderlating in theorie en practijk. II. De astrologie’. In: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 76 (1932), IV, p. 5164-5179 [= p. 5174].

[p. 44]

5 Beoefenaars van aderlating en bloedschouw

De medische beroepsgroepen in de late Middeleeuwen waren hiërarchisch geordend, waarbij de maatschappelijke status van een groep één van de distinctieve kenmerken was. De verschillende onderdelen van de geneeskunde (dieet, geneesmiddelen en chirurgische ingrepen) raakten in deze periode steeds sterker verstrengeld met de verschillende beroepsstanden. Heel beknopt, en voor wat betreft de maatschappelijke status in aflopende volgorde, konden de volgende groepen onderscheiden worden.⁵³

De universitair opgeleide doctores medicinae waren door hun kennisvoorsprong en organisatievermogen de dominante groep. Zij streefden ernaar niet alleen hun eigen standaarden en ethische normen vast te stellen, maar ook die van de andere groepen. De doctores hielden zich bezig met de interne geneeskunde, met prognostiek, diagnostiek, en het voorschrijven van diëten. Ze lieten de externe geneeskunde, de operaties waarbij wonden behandeld en geheeld moesten worden, over aan de chirurgen. De chirurgenstand was meestal niet academisch opgeleid, maar deed haar kennis op via het leermeester-leerling systeem. Afgezien van de inwendige geneeskunde behoorde zowat iedere denkbare uitwendige behandeling tot de competentie van de chirurg.⁵⁴ Tot de belangrijkste ingrepen van de middeleeuwse chirurgen behoorde aanvankelijk ook de aderlating. In de loop van de veertiende en vijftiende eeuw werd dit echter, evenals sommige andere chirurgische ingrepen, meer en meer overgelaten aan de barbiers voor wie het, zoals nog zal blijken, de belangrijkste medische ingreep zou worden. De voornaamste taak van de apotheker was vanzelfsprekend het verzamelen, prepareren, opslaan en verkopen van geneesmiddelen. Daarbij was hij in eerste instantie handelaar; naar alle waarschijnlijkheid zijn de apothekers voortgekomen uit de kruidenhandelaars, die zich in een latere fase gingen specialiseren. Ze bekleedden een bijzondere positie vanwege hun speciale relatie met de doctores, die aan hun de recepten gaven die ze moesten bereiden.

Barbiers verrichtten de meest eenvoudige ingrepen. Een barbier was in de late Middeleeuwen (en daarna) verantwoordelijk voor de eenvoudige lichaamsverzorging van de mens, zowel op medisch gebied als op het gebied van de uiterlijke verzorging (het kapperswerk).⁵⁵ In medisch opzicht hield hij zich bezig met de eenvoudigste chirurgische ingrepen, waarvan de belangrijkste de aderlating en de tandheelkunde waren. Riskante operaties zoals het genezen van staaramputaties of hernia's werden aan chirurgen of specialisten overgelaten.⁵⁶ De barbiers streefden vaak naar een gelijkwaardige rang als de chirurgen, maar in sociaal opzicht zouden ze deze status nooit bereiken.

53 Zie voor het volgende, met talrijke literatuurverwijzingen, uitvoerig hoofdstuk 6 van mijn proefschrift: E. Huizenga, Een nuttelike practijke van cirurgien. Geneeskunde en astrologie in het Middelnederlandse handschrift Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818. Diss. Groningen. Hilversum, 1997, p. 221-273. Middeleeuwse Studies en Bronnen LIV.

54 Een compact overzicht is te vinden in G. Keil, ‘Mittelalterliche Chirurgie’. In: Acta Medicinae Historiae Patavina 30 (1983/84), p. 45-64.

55 Zie hierover Daem (zie n. 38), m.n. p. 11-59.

56 S. Sander, ‘Bader und Barbiere’. In: R. Reith (ed.), Lexikon des alten Handwerks. Vom Spätmittelalter bis ins 20. Jahrhundert. München, 1990, p. 17-22 [= p. 19].

[p. 45]

Van de overige medische standen kenden slechts de vroedvrouwen enige vorm van opleiding. Behalve de gebruikelijke gynaecologische en obstetrische hulp was het niet ongewoon dat ze evenals de barbiers enkele eenvoudige medische handelingen verrichtten. Afgezien van de kwakzalvers, die geen serieuze geneeskunde bedreven, stonden de badmeesters het laagste in aanzien. Ook zij verkregen hun kennis uitsluitend via praktijkervaring. De badmeesters oefenden in toenemende mate invloed uit op de lichaamsverzorging van de doorsnee burger. Onder deze lichaamsverzoring vielen behalve scheren en knippen ook onderdelen van de geneeskunde, zoals eenvoudige wondverzorging en aderlating, maar ook het gebruik van eenvoudige medicamenten (purgeermiddelen). In medisch opzicht verrichtten ze dezelfde taken als de barbiers.

Bij al deze medische beroepsgroepen was de aderlating, en daaraan vaak gekoppeld de bloedschouw, veruit de meest populaire ingreep. De redenen hiervoor zijn duidelijk: aderlating was eenvoudig en snel uit te voeren, met onmiddellijk resultaat (in ieder geval in de beleving van de patiënt). Bovendien waren er als vermeld vele fasen in het ziekteproces waarbij de flebotomie toepasbaar was: profylactisch, ter voorkoming van ziektes, maar ook diagnostisch en prognostisch (in de vorm van de hematoscopie), en therapeutisch, wanneer een ziekte reeds was ingetreden.

Aanvankelijk werden flebotomie en hematoscopie zeer veelvuldig uitgevoerd door alle rangen en standen van de medische beroepsbevolking, en was de ingreep populair onder alle lagen van de bevolking. Het lijkt er echter op dat er in de loop van de Middeleeuwen een proces plaatsvond waarbij de hoger op de medische hiërarchie staande beroepsgroepen het uitvoeren van de aderlating steeds meer beneden hun stand vonden, en overlieten aan de groepen op een lagere trede. Zo is bekend dat de doctores medicinae, die aanvankelijk zelf vaak de flebotomie verrichtten, al gauw de aderlating lieten uitvoeren door chirurgen en barbiers.⁵⁷ En iets dergelijks speelde zich ook relatief vroeg af tussen de chirurgen en de barbiers, zoals een passage in de inleiding van de Middelnederlandse tekst van de Chirurgia magna van Bruno Longoburgensis in hs. 2818 laat zien: Men sal in desen boeck spreken generaliken van allen dingen die behoren ter cirurgien, uutgedaen bloet laten ende ventosen, ende te hanteren der scorfder onder der lasersche mensche. Want die meesters hebbense gevloen om haer onsuverheit, ende gelaten den berbiers ende den wijven. [In dit boek zal in het algemeen gesproken worden over alle zaken die tot de chirurgie behoren, met uitzondering van de aderlating en het zetten van laatkoppen, en de omgang met de schurftigen onder de melaatsen. Want de chirurgen hebben (deze zaken) vermeden vanwege hun onzuiverheid, en overgelaten aan de barbiers en de vroedvrouwen; cursivering EH] (fol. 169va)⁵⁸

Dit is een opvallende uitspraak over de taakverdeling binnen de verschillende medische beroepsgroepen. Er blijkt uit dat ook chirurgen, voor wie de aderlating toch heel lang een zeer veelbeoefende praktijk was geweest, er in later eeuwen de voorkeur aan

57 Riha (zie n. 22), p. 94.

58 Hoewel de Middelnederlandse tekst in hs. 2818 pas tegen het einde van de vijftiende eeuw is gekopieerd, stamt het originele Latijnse traktaat al uit 1252. Ook daarin komt deze opmerking al voor: ac ipsorum operationem noluerunt medici propter indecentia exercere; sed illas barberiorum in manibus relinquerunt [en deze zelfde ingreep willen de artsen niet uitvoeren vanwege de onbehoorlijkheid (ervan); maar ze hebben hem overgelaten in handen van de barbiers]. Geciteerd naar de druk Venetië, 1498, fol. 83rb; exemplaar: Londen, BL, Inc. IB 22989. Zie over de Chirurgia magna van Bruno Longoburgensis uitvoerig Huizenga (zie n. 53), p. 159-176.

[p. 46]

konden geven deze alledaagse werkzaamheden af te schuiven op barbiers en vroedvrouwen. Een beeld dat zich bovendien heel goed laat inpassen in het meer algemene steven van vooral de bovenlaag van de chirurgen naar meer status en erkenning, door zich te richten op de veel theoretischer studies van de doctores medicinae.⁵⁹

Al met al zijn de flebotomie, en in mindere mate de hematoscopie, dus vooral een zaak geweest van de lagere medische beroepsgroepen, zoals de barbiers, de vroedvrouwen, en niet te vergeten ook de badmeesters. Doordat doctores medicinae en zelfs chirurgen gedurende een groot deel van de Middeleeuwen schaars waren, kwam het overgrote deel van de bevolking ook nooit met hen in aanraking.⁶⁰ Voor het barbierof badmeesterschap was daarentegen geen lange theoretische opleiding nodig; de overdracht van praktijkervaring binnen een leermeester-leerjongen-systeem volstond.⁶¹ Uit de gildevoorschriften en eisen voor het uitoefenen van een eigen praktijk voor barbiers blijkt welke vooraanstaande rol de flebotomie binnen hun werkzaamheden vervulde. Zo bestond de meesterproef uit een (zeer eenvoudig) theoretisch deel, waarbij de aanstaande barbier enkele vragen over tandheelkunde of aderlating werden gesteld, en een praktisch deel. Het praktische examen kon wel enige tijd in beslag nemen. In Leuven bijvoorbeeld diende de kandidaat vier vlijmscherpe lancetten, het belangrijkste instrument voor een barbier, te kunnen smeden en bewerken, één voor elke examinator. Wanneer deze goedgekeurd waren door te testen of ze gemakkelijk door proefleer sneden, moesten met deze lancetten bepaalde aangewezen aders geopend worden.⁶²

59 Zie hierover Huizenga (zie n. 53), p. 232-238 en 302-305.

60 N.G. Siraisi, ‘The Faculty of Medicine’. In: H. de Ridder-Symoens (ed.), A History of the University in Europe. Vol. I: Universities in the Middle Ages. Cambridge, 1992, p. 360-387 [= p. 361]. In gebieden die reeds vroeg verstedelijkt waren kon het aandeel van de doctores op het totaal van geneeskunstbeoefenaren echter incidenteel sterk oplopen. Zie voor Nederland F.G. Huisman, Stadsbelang en standsbesef. Gezondheidszorg en medisch beroep in Groningen 1500-1730. Diss. Rotterdam, 1992, p. 49. Nieuwe Nederlandse bijdragen tot de geschiedenis en der natuurwetenschappen nr. 43. Pantaleon Reeks nr. 8.

61 Zie hierover A. Meulemans, ‘Leuvense ambachten. De Barbiers en Chirurgijns’. In: Eigen Schoon en de Brabander. Maandschrift van het geschied- en oudheidkundig genootschap van Vlaams-Brabant 39 (1956), p. 49-63, 123-140, 197-212, 295-303; Daem (zie n. 38), p. 32-36.

62 Meulemans (zie n. 61), p. 133. Zie voor de rol van de aderlating in Nederlandse barbiersgildevoorschriften o.a. C.W. Bruinvis, ‘Gildebrief der chirurgijns te Alkmaar’. In: De Navorscher 56 (1906), p. 345-349, en Daem (zie n. 41), p. 15-18 en 20-23. Talrijke voorbeelden zijn ook te vinden in Th. Boesman, De examens in de chirurgijnsgilden. Diss. Utrecht, 1942, p. 5-29.

6 Aderlating en bloedschouw op schrift en in beeld

De vooraanstaande rol van de aderlating en in wat mindere mate van de bloedschouw in de middeleeuwse geneeskunde wordt weerspiegeld in de medische handschriften uit deze periode. Er is vrijwel geen medisch verzamelhandschrift, waarin niet op de één of andere manier aandacht geschonken wordt aan de flebotomie en/ of de hematoscopie.⁶³ En ook in hs. 2818 is dit het geval. De informatie met betrekking tot de praktijk van het aderlaten is beschrijvend, in de vorm van korte teksten, opsommingen en dergelijke, maar - met name vanaf 1300 - ook visueel, in de vorm van afbeel-

63 Riha (zie n. 22), p. 93.

[p. 47]

dingen.⁶⁴ Een belangrijk onderdeel van zowel de teksten als de illustraties vormt altijd de vraag wáár op het lichaam onder bepaalde omstandigheden de ader moest worden geopend. Ook de teksten in hs. 2818 die hierna geëditeerd worden, gaan hierop uitvoerig in: in het bijzonder in deel I, 2 worden de verschillende aderen benoemd waar een aderlating wenselijk kan zijn.

In de vorm kunnen aderlaatteksten zeer uiteenlopen. In verzamelhandschriften gaat het vaak om anonieme compilaties of verzamelteksten⁶⁵, die individueel zijn bepaald en in hun concrete verschijningsvorm, dat wil zeggen in deze samenstelling, slechts éénmalig voorkomen.⁶⁶ Vaak ook zijn aderlaatteksten prominent aanwezig in kleinere medische en medisch-astrologische boekjes, zoals aderlaatboekjes⁶⁷, vademecums⁶⁸, almanakken⁶⁹ of kalenders⁷⁰. Vooral na de uitvinding van de boekdrukkunst rond het midden van de vijftiende eeuw werden deze laatste vormen enorm populair.

De aderlaat-illustraties leenden zich natuurlijk bij uitstek om de plaats aan te geven waar het beste kon worden adergelaten. De basisvorm van dergelijke zogenoemde aderlaatmannen is als volgt. Het centrum van de afbeelding wordt gevormd door een meestal staande, naakte mannelijke figuur.⁷¹ Soms zijn zijn armen gespreid, soms hangen ze langs het lichaam. Vanuit de ader die geopend kan worden lopen één of meerdere lijnen naar buiten, naar tekstelementen die cirkel- of ovaalvormig rondom de figuur zijn gegroepeerd. De omvang van de tekstelementen kan nogal verschillen. Soms ontbreekt iedere vorm van tekst geheel; in andere gevallen wordt alleen de naam van de ader genoemd. Ook komt het echter voor dat de ziektes en aandoeningen waartegen de flebotomie plaatsvindt, erbij vermeld worden, of dat voor de aderen nog andere infor-

64 Marcelis (zie n. 1), p. 52 e.v.

65 Zie voor een omschrijving van dit begrip R. Jansen-Sieben, ‘Iets over Artes in verzamelhandschriften’. In: G. Sonnemans (red.), Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden. Congres Nijmegen 14 oktober 1994. Hilversum, 1996, p. 79-89 [= p. 79-81]. Middeleeuwse Studies en Bronnen 51.

66 Riha (zie n. 22), p. 99.

67 Voor wat betreft de inhoud waren dergelijke kleine boekjes minder eenzijdig dan hun naam doet vermoeden: vaak is er ook aandacht voor uroscopie, gezondheidsregels en astrologie. Ze zijn in dat opzicht vergelijkbaar met vademecums. Zie over aderlaatboekjes m.n. G. Bauer, Das ‘Haager Aderlassbüchlein’. Diss. Würzburg. Pattensen/Hannover, 1978. Würzburger Medizinhistorische Forschungen 14. Studien zum ärztlichen Vademecum des Spätmittelalters I; en Riha (zie n. 22), p. 107.

68 Een bijzondere vorm van het medische verzamelhandschrift: een klein boekje met heel beknopt een naar individuele belangstelling samengestelde hoeveelheid gegevens, naar alle waarschijnlijkheid bedoeld om door een geneeskunstbeoefenaar ter plekke, dat wil zeggen tijdens het consult bij de patiënt, te worden geraadpleegd. Zie Bauer (zie n. 67), p. 171, n. 20. Soms waren vademecums zo klein dat ze in een gordel konden worden meegedragen, bijvoorbeeld door ze op een systematische manier te vouwen. Zie hierover C.H. Talbot, ‘A Mediaeval Physician's Vade Mecum’. In: Journal of the History of Medicine and Allied Sciences 16 (1961), p. 213-233, m.n. p. 213-214.

69 Het betreft hier prognosticaties, vooral gebaseerd op astrologische principes, in jaarlijks gedrukte boekjes. De almanak kende vanaf het einde van de vijftiende, maar vooral in de zestiende eeuw een zeer grote populariteit. Over de aard van de voorspellingen, de inhoud van de almanakken en hun productie en verspreiding in de Nederlanden, zie J. Salman, Populair drukwerk in de gouden eeuw. De almanak als handelswaar en lectuur. Diss. Leiden, 1997. Daarnaast: H. van Kampen, H. Pleij, B. Stumpel, A. Venmans en P. Vriesema (ed.), Het zal koud zijn in 't water als 't vriest. Zestiende-eeuwse parodieën op gedrukte jaarvoorspellingen. Den Haag, 1980, p. 9-29. Nijhoffs Nederlandse Klassieken. Barbiers en chirurgen gebruikten ze vaak als richtlijnen voor de aderlating. Zie A.J.M. Brouwer Ancher, ‘Oude ordannantiën betreffende genees-, heel- en verloskundigen, apothekers, kwakzalvers enz.’. In: Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde 35 (1899), p. 1173-1197 [= p. 1186]; vgl. Müller-Jahncke (zie n. 7), p. 176-186.

70 Jaritz (zie n. 25); Müller-Jahncke (zie n. 7), p. 181.

71 Zie voor het volgende uitvoerig Marcelis (zie n. 1), p. 97-128, met een groot aantal afbeeldingen. Andere afbeeldingen met aderlaatmannen uit middeleeuwse handschriften zijn verder nog te vinden in Jones (zie fig. 1), p. 120; en in L.C. MacKinney, Medical Illustrations in Medieval Manuscripts. Londen, 1965, p. 232. Publications of the Wellcome Historical Medical Library, N.S. 5.

[p. 48]

matie gegeven wordt. Dit laatste is bijvoorbeeld het geval bij de aderlaatman in een incunabel met de tekst van de Fasciculus medicinae van Johannes de Ketham (zie fig. 2).

Met name wanneer het formaat van de afbeelding groot is, kan er zóveel tekstuele informatie zijn toegevoegd, dat er in feite sprake is van een versmelting van een aderlaattraktaat en een illustratie.⁷² Daarnaast kunnen afbeeldingen van aderlaatmannen onderdeel vormen van een reeks anatomische tekeningen van het menselijk lichaam, die in de late Middeleeuwen zeer in trek was.⁷³ Degene die er voor het eerst serieuze studie naar maakte, de Duitse medisch-historicus en filoloog Karl Südhoff, gaf er de naam fünfbilderserie aan, naar het aantal dat het meest voorkomt.⁷⁴ Karakeristiek is daarbij dat de figuur in het midden niet staat, maar een soort gehurkte houding heeft aangenomen. De meeste reeksen tonen vijf afbeeldingen, met op elke afbeelding één orgaansysteem: de slagaderen, de aderen, de botten, de zenuwen en de spieren.

Hoewel in het Middelnederlands de overlevering van flebotomie- en hematoscopietraktaten zeer rijk is, is het aantal handschriften met aderlaat- of zodiakmannen veel geringer. Het Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur vermeldt slechts drie handschriften en enkele drukken met een aderlaat-, en zes met een zodiakman.⁷⁵

72 Iets dergelijks is bijvoorbeeld aan de hand in de Middelnederlandse incunabel Der scaepherders kalengier uit 1513. Facs. ed. in W.L. Braekman (ed.), Der Scaepherders Kalengier. Een Vlaams volksboek, naar het unieke exemplaar van de Antwerpse druk door Willem Vorsterman van 1513. Brugge, [1985]. Vroege Volksboeken uit de Nederlanden 5.

73 Zie Marcelis (zie n. 1), p. 112-128.

74 Zie o.a. K. Sudhoff, Tradition und Naturbeobachtung in den Illustrationen medizinischer Handschriften und Frühdrucke vornehmlich des 15. Jahrhunderts. Leipzig, 1907, p. 49-65; Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter, speziell der anatomischen Graphik nach Handschriften des 9. bis 15. Jahrhunderts. Leipzig, 1908, p. 1-10. Studien zur Geschichte der Medizin 4; ‘Abermals eine neue Handschrift der anatomischen Fünfbilderserie. Versuch einer Wiederherstellung des lateinischen Textes dieses illustrierten Leitfadens der Anatomie’. In: Archiv für Geschichte der Medizin 3 (1910), p. 353-368 [Ongew. herdruk: Wiesbaden, 1964].

75 Jansen-Sieben (zie n. 6), pp. 1 en 47.

7 Editie:Wenen, ÖNB, 2818, fol. 263vb-266rb

Het Middelnederlandse handschrift Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, 2818, is een omvangrijke codex met een groot aantal medische, astrologische, astronomische en alchemistische traktaten.⁷⁶ Het - Brabantse - handschrift is ontstaan in de periode rond 1490 en kort daarna. De flebotomie- en hematoscopietraktaten hierin die hieronder geëditeerd worden, behoren in hs. 2818 tot een groep teksten waarin allerlei aspecten van de laatmiddeleeuwse geneeskunde behandeld worden: een beetje chirurgie; een gezondheidsleer; prognosticaties aan de hand van urine, zweet en polsslag; iets over ziektes en koortsen; gynaecologie, pediatrie en de voeding van kinderen; teksten over medicinale wateren en de bereiding van oliën, siropen en zalven; én dus de traktaten over aderlating en bloedschouw. Het betreft drie opeenvolgende teksten. Twee daarvan kunnen onderscheiden worden op grond van de erboven geschreven titels (I, III), de andere op inhoudelijke gronden (II).⁷⁷

76 Zie hierover zeer uitvoerig mijn proefschrift: Huizenga (zie n. 53).

77 In de inventarisatie van de teksten in mijn proefschrift nummers 99,100 en 101. Zie Huizenga (zie n. 53), p. 408-409.

[p. 49]

Fig. 2. Johannes de Ketham, Fasciculus medicinae. Venetië, 1491. Aderlaatman met melothesia-elementen (in de vorm van de invloed van de tekens van de dierenriem op de verschillende lichaamsdelen). Uit: K. Sudhoff, Tradition und Naturbeobachtung in den Illustrationen medizinischer Handschriften und Frühdrucke vornehmlich des 15. Jahrhunderts. Leipzig, 1907, p. 34, fig. 10.

[p. 50]

In de teksten zijn de afkortingen opgelost, zijn interpunctie, hoofdletters en witregels aangebracht, zijn woorden samengevoegd dan wel van een spatie voorzien, en is het gebruik van de letters u/v/w en i/j aangepast aan de moderne conventies. De witregels scheiden de verschillende onderdelen van de teksten van elkaar, en zijn evenals de indeling in alinea's van mijn hand. Telwoorden zijn weergegeven zoals in het handschrift, met Romeinse cijfers, maar gezet in klein kapitaal. Eventuele punten voor en achter de cijfers zijn weggelaten, daar hun functie al door middel van klein kapitaal wordt weergegeven.⁷⁸ Alles wat in de tekst tussen vierkante haken [] staat, is door mij aangebracht. De woordverklaringen zijn gebaseerd op het Middelnederlandsch Woordenboek, het Middelnederlandsch handwoordenboek en, in een enkel geval, het Woordenboek der Nederlandse Taal. Uit praktische overwegingen is ervoor gekozen om zowel de strikte woordverklaringen als het commentaar bij de passages die enige uitleg vergen, onder te brengen in één notenapparaat, waarbij, om de editie van de teksten zelfstandig te kunnen laten functioneren, de nummering van de noten opnieuw bij 1 begint. Voor een duidelijk onderscheid tussen tekst en notenapparaat is bovendien een lijn over de gehele breedte van de pagina aangebracht.

78 Hiermee worden de principes nagevolgd in Th. Mertens (red.), ‘Richtlijnen voor de uitgave van Middeleeuwse verzamelhandschriften uit de Nederlanden’. In: M.-J. Govers, M. Goris, P. van Heusden, A. Schippers, G. Sonnemans, W. Wissink en H. Kienhorst (ed.), Het Geraardsbergse handschrift. Hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 837-845. Hilversum, 1994, p. 173-191 [= p. 186]. Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden i.

Hier beghint een boeck van meesterscap des latens

[I, 1]

[263vb] Soe wie wil weten van gerechter¹ meesterscap des latens², die sal mercken³ vier punten. Dat ierste den tijt. Dat ander die gewoente⁴. Dat dorde dat regement der planeten.⁵ Dat vierde siet aen⁶ die cracht des menschen dien du laten wils. Men sal proeven den tijt. Want als die tijt al te heet is, soe en [264ra] sal men nyet laten. Want van der heyten verkeert hem⁷ dat bloet in die nature des menschen. Want hy mocht vallen in al te grote siecte, ende crancken al te seer.⁸ Ende waer hy cranck, soe waert hy al te cranck, ende mocht daer af sonder twijvel sterven.

Item in al te couder tijt en sal men oeck nyet laten, want in al te groete coude soe houdt⁹ die coude, ende dwinct des menschen bloet in naturen te samen¹⁰, dat dick ende groff¹¹ wort. Wat mensche die dan latet, die laet dat goede bloet ende behout dat quade bloet.

Item oeck en sal men nyet laten als die mane al te out is, want die mensche al te seer sijn cracht verliest int wanen¹² van der manen. Men sal nyet laten eer dat die mane iii dage of iiii out is, soe heeft die mensche cracht weder genomen.

1 ‘volkomen’.

2 ‘aderlating’.

3 ‘letten op’.

4 Hier: ‘gesteldheid’.

5 ‘invloeden van de planeten’.

6 ‘let op’.

7 ‘verandert’.

8 Want van [...] te seer: Er wordt hier gezegd dat door overmatige hitte het bloed van mensen kan veranderen tegen de aard van die mensen in (dat wil zeggen dat de samenstelling van de humoren verandert), waardoor ze erg ziek kunnen worden.

9 ‘volhardt’ (nl. in het bloed).

10 ende [...] samen: ‘en laat het menselijk bloed in de aderen stollen’.

11 ‘zwaar’.

12 ‘afnemen’.

[p. 51]

Item oeck sal men proeven van Sunte Margrieten dage¹³ die tijt tot viii dage na Sunte Lauwereyns dage.¹⁴ Soe en sal nyemont laten noch arsedien¹⁵, want die tijt al te cranck is om eenre sterren wille die dan regneert van xv dage bynnen oexst¹⁶ tot xl dagen daer na. Die sterre heit Canicula¹⁷, dat heiten die hontsdagen.¹⁸ Want alle honden enen venijnden tant hebben, ende dat bloet is dan al gemenget.

Item die heilige man Sunte Beda¹⁹ scrijft drie dagen int jaer.²⁰ Wie dan laet in die iii dagen, hy moet sonder [264rb] twijvel verderft wesen. Daer om sal men die harde dagen²¹ mercken dat men daer op nyet en laet, want die aderen dan vervult sijn met bloede. Die ierste dach is des maendages na Sunte Matheeus des Ewangelisten.²² In aprille coemt oeck die dach op die maendach, soe is hy dat selve. Die ander dach is die maendach na Sunte Peters dach in den oexst.²³ Die dorden dach is die maendach voer den nyeuwen jaersdach.²⁴ Want wie op ennygen van desen drien bloet laet, hy cort sijn leven al te seer.²⁵

13 Sunte Margrieten dage: 13 juli. Zie E.I. Strubbe en L. Voet, De chronologie van de Middeleeuwen en de moderne tijden in de Nederlanden. Brussel, 1991, p. 178-79, en 499. [Fotomechanische herdruk van de editie Antwerpen (etc.), 1960.] Zie hiervoor en voor de volgende genoemde dagen ook de talrijke verwijzingen in de Middelnederlandse kalenders die door De Vreese en Gaillard zijn geëditeerd: W. de Vreese en E. Gaillard, ‘Dietsche kalenders’. In: Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 21 (1907), p. 5-36; 22 (1908), p. 5-45; 23 (1909), p. 5-66; 24 (1910), p. 5-86; 25 (1911), p. 5-164; 27 (1913), p. 17-115; 28 (1914), p. 5-89.

14 Sunte Lauwereyns dage: 10 augustus. Zie Stubbe/Voet (zie n. 13), p. 180 en 493, en vgl. de voorafgaande noot. De periode waarin men niet moet aderlaten ligt dus tussen 13 juli en 17 augustus.

15 ‘Een medische handeling/ingreep verrichten’.

16 ‘vijftien dagen voorafgaand aan de oogstmaand’ [augustus], dus vanaf 17 juli.

17 Eig. ‘hondje’; bedoeld wordt Sirius, de Hondsster, die in het sterrenbeeld Grote Hond ligt. In de hierboven genoemde periode gaat deze ster samen met de zon op.

18 van xv dage [...] hontsdagen: De beschreven periode beslaat volgens deze telling dus 17 juli tot 25 augustus. Het begin van deze hondsdagen (Dies caniculares) markeerde voor de Romeinen het begin van de warmste en ongezondste periode van het jaar, en de opkomst van Sirius met de zon was een voorbode van ziektes. Officieel wordt voor de hondsdagen in Nederland en België tegenwoordig de periode van 19 juli tot 18 augustus gerekend.

19 Beda Venerabilis (geb. 673/74; † 735). een priester die in zijn klooster Wearmouth in Engeland in de vroege Middeleeuwen een groot aantal traktaten schreef die de stand van de wetenschap in zijn tijd weerspiegelen. Zie over hem inleidend H. Bacht, W. Becker, M. Folkerts en H. Schmid, ‘BedaVenerabilis’. In: Lexikon des Mittelalters I. München [etc], 1980, kol. 1774-1779.

20 En wel in zijn korte traktaat De minutione sanguinis, sive de phlebotomia. Ed. in J.-R Migne, Patrologiae Latiae. Turnhout, 1980. Dl. 90, kol. 959-962. [Ongew. herdruk van: Parijs, 1850.] Zie over Beda als autoriteit voor deze drie bijzonder gevaarlijke dagen ook M. Förster, ‘Die altenglischenVerzeichnisse von Glücks- und Unglückstagen’. In: K. Malone en M.B. Ruud (ed.), Studies in English Philology. A Miscellany in Honour of Frederick Klaeber. Minneapolis, 1929, 258-277 [= p. 270-77]; G. Keil, ‘Die verworfenen Tage’. In: Sudhoffs Archiv 41 (1957), p. 27-58 [= p. 51].

21 harde dagen: hier ‘problematische dagen’; vgl. ook eenzelfde passage in het zgn. ‘Bremer Arzneibuch’: darumme scal me se merken harde degher [...]. Geciteerd naar Keil (zie n. 20), p. 51.

22 des maendags [...] Ewangelisten: ‘de maandag na 21 september’. Zie Strubbe/Voet (zie n. 13), p. 186 en 502. Het is echter aannemelijk dat de kopiist zich hier verschreven heeft: Matheeus i.p.v. Marcus. Deze dag viel op 25 april (Strubbe/Voet, p. 499). De maandag na St. Marcus de Evangelist behoort, in tegenstelling tot St. Mattheus' dag, namelijk wel tot de traditie van de drie zeer gevaarlijke dagen voor de aderlating (zie n. 25 hieronder). En mogelijk wijst ook de volgende zin in de tekst erop dat de kopiist door had dat er iets niet klopte.

23 die maendach [...] oexst: ‘de maandag na 1 augustus’. Zie Strubbe/Voet (zie n. 13), p. 180 en 515.

24 maendach [...] jaersdach: ‘de maandag voor nieuwjaarsdag’.

25 Deze alinea over de dies Egyptiae is rechtstreeks ontleend aan Beda's tekst: Plures sunt dies AEgyptiaci, in quibus nullo modo nee per ullam necessitatem licet homini vel pecori sanguinem minuere, nec potionem impendere, sed ex his tribus maxime observandi, octavo Idus April. illo die lunis, intrante Augusto; illo die lunis, exeunte Decembri; illo die lunis, cum multa diligentia observandum est, quia omnes venae tunc plenae sunt [Er zijn veel Egyptische dagen, waarin het voor mens noch dier, op geen enkele wijze noch vanwege welke noodzakelijkheid ook, gepast is het bloed te aderlaten, en ook niet geld aan een drankje uit te geven. Maar op deze drie [dagen] moet hij het meest letten: de achtste dag na de Idus van april [= 20 april]; die maandag [lett.: dag van de maan] na het begin van augustus [= 1 augustus]; die maandag bij het verlaten van december [= 31 december]. Deze maandag is heel zorgvuldig onderzocht, aangezien alle aderen dan gevuld zijn.] Migne, PL 90 (zie n. 20), kol. 959. Dezelfde tekst, met enige afwijkingen, wordt gegeven in Förster 1929 (zie n. 20), p. 275. De voor de aderlating gevaarlijke dagen waarover hier gesproken wordt, gaan dus terug op een lange schriftelijke traditie. Ze worden bijvoorbeeld al genoemd in een negende-eeuws handschrift; zie hierover L. Thorndike, A history of magic and experimental science, I. Londen/New York, 1923, p. 685-686. Zie ook Keil (zie n. 20), p. 50-52. Voor dezelfde dagen worden als autoriteit soms ook Hippocrates en Isidorus van Sevilla genoemd. Zie de editie van het Haagse handschrift 73 J 8, het zgn. ‘Haager Aderlassbüchlein’: G. Bauer, Das ‘Haager Aderlassbüchlein’. Diss. Würzburg. Pattensen/Hannover, 1978, 66, r. 20-24. Würzburger medizinhistorische Forschungen 14. Studien zum ärztlichen Vademecum des Spätmittelalters I.

[p. 52]

Item Galienus²⁶ seit opten xvii dach in merte, ende in den vi dach in aprille: die dan die adere laet in den rechteren arm, die en verliest nummermeer dat sien van den ogen.²⁷

Ipocras²⁸ seit, ende Galienus: wie opten iiii dach in meye ende opten vi bloet laet, die en mach nummermeer den sage gecrijgen.²⁹

Item hier na saltu proeven die gewoente van den mensche. Want waer een mensche al te sieck, begerden hy des latens.³⁰ Ende en pleech hy nyet te laten, soe waer hy anxstelic te leven, want hy des latens ongewoen is. Oeck en sal men bynnen xii jaren nyemonden laten, ende oeck die gene die al te out sijn en sullen nyet laten. Mer die vol bloets sijn, die mogen laten of³¹ sy heet³² sijn. Mer die mager, cout, ende cranck sijn, die en sullen nyet laten. Die [264va] sterck ende vet van lijve sijn, die mogen laten. Item die mager sijn, die sullen luttel laten. Item du salst proeven meer die tijt dan die crancheit of die gewoentheit. Item du salst proeven van laten na gerechter meesterscap, of die siecte verout is of nyet.³³ Mer is sy verout, soe saltu hem laten aen die selve sijde daer hem wee is. Mer is die suycte nyet verout, noch lange geweest, soe saltu hem laten aen die ander sijde.³⁴

Item ic lere dy oeck of ennich diere dat venijn heeft den mensche steket, het sy worm of adere of slange. Wiltu den mensche daer af verlossen sonder anxste des lijfs, soe laet hem aen die selve sijde daer hy den steke heeft, aen die adere die du proefst daer die steke naest³⁵ is. Mer nyet en laet hem over die ander sijde. Want laetstu hem over die ander sijde, soe trect dat venijn in die leden die daer gans ende gesont sijn, ende soe moet hy sonder twijvel verderft sijn. Item het sijn som luden van soe crancker materien³⁶, dat sy bezwymen³⁷ als sy bloet laten. Die sullen hem wel laven³⁸ eer dat sy bloet laten, met eenre lactuarien³⁹ die starcket.

Item du sulst mercken dat jonge luden die heet sijn: laet des morgens vroch in der priem tijt⁴⁰, in der couder stonde. Item die out ende cout sijn ende seer, die saltu laten bi der noenen⁴¹, of een luttel na der noenen. Item het sijn som luden die al te dicken bloet hebben dat nyet [264vb] uut en wil gaen. Die saltu laten gaen⁴², of arbeiden dat sy werm werden. Dan saltu se te hants⁴³ laten. Item het sijn som luden al te cranck. Die en saltu nyet vele laten, ende sonderlinge aen den arm, mer anders waer.

26 Galenus van Pergamon (ca. 130-190 n. Chr.) was na Hippocrates de belangrijkste antieke medische auteur, met enorme invloed in de Middeleeuwen.

27 ‘gezichtsvermogen’.

28 Hippocrates van Kos (ca. 460 - ca. 370 v. Chr.), de belangrijkste antieke medische auteur. Zijn werk werd uitvoerig becommentarieerd door Galenus.

29 ‘koorts oplopen’.

30 begerden [...] latens: ‘dan zou hij [vaak] willen worden adergelaten’, d.w.z. eraan gewend zijn. Dit in tegenstelling met de tekst van de volgende regel.

31 ‘wanneer’.

32 Een verwijzing naar de humoraal-pathologie.

33 of die siecte [...] nyet: ‘of de ziekte al geruime tijd aanhoudt of niet’.

34 De laatse regels in deze alinea beschrijven de principes van revulsie en evacuatie. Zie hierover par. 3. Vgl. ook de volgende alinea, waar voor gif in het bloed dezelfde principes gelden.

35 ‘het meest dichtbij’.

36 ‘zwakke gesteldheid’.

37 ‘in onmacht vallen’.

38 ‘aansterken’.

39 Lees electuarium: een stroopachtige substantie van suiker of honing, waarin een geneesmiddel is opgelost; in later eeuwen aangeduid als ‘likkepot’.

40 inder priem tijt: Hier en in het vervolg wordt verwezen naar de bekende tijdsindeling van de canonieke uren.

41 ‘rond het middaguur’.

42 ‘rondlopen’.

43 ‘onmiddellijk’.

[p. 53]

[I, 2]

Item die ader aen dat voerhoeft ende aen den nacke⁴⁴, tegen den hoeftzwer.⁴⁵

Item die ader aen die dummynge⁴⁶, tegen dovende suyct.⁴⁷

Item die ader tussen der nasen ende den ogen, tegen bloedige ogen.

Item die ader after die oren, teghen qualick horen.

Item die ader onder die tonge, tegen gezwel van den halse.

Item die mediaen⁴⁸ aen beiden armen, tegen quade borst.⁴⁹ Die selver ader aen den rechteren arm, tegen cotidiaen rede.⁵⁰

Item die mylt ader aen den lochteren⁵¹ arm, tegen quartaen.⁵² Ende constu se nyet vijnden aent middel in den arm, soe soeck se byden cleynnen vinger.

Item en canstu die hoeft ader aen dien rechteren arm nyet vijnden, soe soect se aen die dummynge, daer leet sy oeck.

Item die ader onder den kynne, tegen dat evel in die leynden.⁵³

Item die ader onder dat enckel van den voeten, tegen bestopt menstruum⁵⁴, ende tegen dat zij evel⁵⁵, ende tegen den steen⁵⁶, ende tegen dat water.⁵⁷

Item die ader buyten aen den voet onder dat enckel, tegen dat hoop evel.⁵⁸

Item die ader opten voet bij den cleynnen [265ra] thee⁵⁹, tegen dat rugge seer.⁶⁰

Item die lever ader, voer dat bloet pissen. Ende voer dat die nase seer bloet, soe laet die selve ader aen den arm daer hy meest bloet.

Item die hoeft ader, tegen den bernende tantzwer.⁶¹ Of laet hem aen die nagel daer hem dat meest kellet.⁶²

Item die den tantzwer heeft gehadt, die laet aen die dummynge die hem meest doeft⁶³ ende hart is, in der tijt als hem die tant meest kellet. Ende hy mach oeck laten die ader die hem bij den oren nedergaet.

Item die een gezwel heeft int lijf, die sal laten aen die lever ader. Ende is dat gezwel beneden aent lijf, soe laet hem die mediaen ader.

44 ‘nek’.

45 ‘hoofdpijn’.

46 l. dunnynghe: ‘de slaap’ (van het hoofd).

47 ‘waanzinnigheid’.

48 Een ader in het midden van de arm.

49 ‘longtuberculose’.

50 cotidiaen rede: Een vorm van koorts waarbij de koortsaanvallen dagelijks (cotidianus) plaatsvonden. Koortsen werden onderscheiden naar de frequentie van de koortsaanvallen. Deze verschijnselen konden zich in een golfbeweging voordoen. Andere veel voorkomende koortsen waren daarnaast de quartaen (febris quartana), waarbij de koorts op iedere derde dag afnam, om op de vierde dag terug te keren; de febris tertiana of terciana, met koortsaanvallen om de drie dagen; en de ononderbroken koorts (febris continua, Mnl. gestadigen corts).

51 ‘linker’.

52 vierdedags-koorts. Zie n. 50.

53 dat evel in die leynden: aandoening van de geslachtsdelen (lendenen).

54 ‘onregelmatige menstruatie’.

55 ‘pleuritis’, een ontsteking van het borstvlies, waardoor bij het inademen een stekende pijn in de zijde wordt gevoeld.

56 ‘nierstenen’.

57 ‘waterzucht’, ook wel hydropsie. Daarbij is sprake van een ziekelijke opeenhoping van water in bepaalde delen van het lichaam.

58 ‘kwaal aan de heupen’. Mogelijk wordt hier een luxatie, een ontwrichting bedoeld.

59 ‘teen’.

60 ‘rugpijn’.

61 ‘intense kiespijn’.

62 daer [...] kellet: ‘waar hij het meest gekweld wordt’.

63 die [...] doeft: ‘waar hij het meest tot razernij wordt gedreven’.

[p. 54]

[I, 3]

Item alle tijt maechstu laten in den jaer [om] dijnen lijve mede te helpen. Des⁶⁴ en laet nyet doer heyte noch doer coude, eer dy die siecte aengaet. Ende bistu gesont, soe hoede dy van allen verworpen dagen⁶⁵, ende van allen ongansser⁶⁶ spijsen ende drancke.

Item die gesonde mensche ende sal nyet laten als die mane out is enen dach of v of x of xv of xx of xxv of xxx. Wie dan laet, dat is vrese ende anxste.

Item wiltu weten wanneer du laten sulst of moechs: int ierste des sondaechs na priem tijt ende na midmorgen⁶⁷ ende na middage.⁶⁸

Item des donredages na midmorgen ende voer noenen ende des after noenens.

Item des saterdages voer midmorgen ende te vespertijt.

64 ‘Daarom’.

65 de dagen waarop je niet mocht aderlaten. Zie ook par. 4.

66 ‘ongezonde’.

67 Bedoeld zal zijn: na de sexten.

68 ‘12 uur's middags’.

[II, 1]

¶ Nu mercket van grove⁶⁹ bloede ondersceyt [265rb] ende van bloede.

Item is dat bloet soet ende wael ruket, dats goet bloet.

Item ruket dat bloet qualick, dats quaet bloet.

Item scumet dat bloet, hy hevet quaet in die borst.

Item eest blau, hy hevet quaet in die mylte.

Item is dat bloet groeve, hy hevet quaet int harte.

Item is dat bloet gele, hy hevet quaet aen die levere.

Item is dat bloet hart ende zwart, het is te lange gehouden.⁷⁰

Item is dat bloet roet ende heeft enen zwarten rinck omgaende, die is geset totter malaetsheit.⁷¹

Item eest zwart ende drijft daer water op, die is geset totten cotidiaen rede.⁷² Mer drijft daer op water ende bloet gemenget, die is geset totten water te laden.⁷³

Item is dat bloet roet ende een luttel waters daer op drijft, ende eest claer⁷⁴ water, dat is goet bloet.

¶ Nu mercket voert is dat waterich, ende na dattet gelaten ende nyet haestelick bestaen⁷⁵ en is, dat beteykent grove humoren⁷⁶ in den lichaem. Mer eest alsoe datter, na dat bestaen is, vele waters daer op vliet, dat beteykent coude humoren vochtich. Voert is daer luttel waters op, of eest al droge, dat is een teiken dat die natuerlike vochticheit al vertert⁷⁷ is. Mer is die nyet vele, dat is een teiken van middel complexien.⁷⁸

[265va] Item is dat bloet zwarter dan roder, dat is rechte melancolie⁷⁹; soe zwarter, soe meer melancolien.

Item bestaet dat bloet haestelick, het en ware dat van coude bestonde⁸⁰, dat is quaet bloet. Wies bloet wel scumet, die is vol van onverterder humoren.⁸¹

Item goet bloet sal wesen slecht⁸² ende claer ende roet. Waert ongelijck is van veruwen⁸³, daer eest ongelijck van humoren.

69 ‘dik’.

70 ‘bewaard’.

71 ‘voorbeschikt voor lepra’.

72 cotidiaen rede: zie n. 50.

73 ‘waterzucht te krijgen’. Zie n. 57.

74 ‘helder’.

75 ‘niet zo snel gestold’.

76 ‘dikke humoren’. Zie par. 2.

77 ‘geheel en al verteerd’.

78 ‘gemiddelde complexie’. Zie par. 2.

79 ‘daadwerkelijke melancholie’. Zie par. 2.

80 het [...] bestonde: als het tenminste niet van de kou zou stollen.

81 Zie par. 2.

82 ‘gelijkmatig’, ‘zonder oneffenheden’.

83 ‘kleur’.

[p. 55]

Item wes⁸⁴ bloet geverwet is als sepe, die sal dicke laten totter tijt dan dat bloet wael geverwet is ende bet wort gedaen, want hy is geset ter quartanen⁸⁵ alst gheproeft is van den genen die den rede⁸⁶ hebben.

84 ‘wiens’.

85 Zie n. 50.

86 ‘koorts’.

[II, 2]

Item die sekerste ader te laten, dat is die hoeft ader, eest dat sy wel wort gevonden. Want die ader des harten heeft enen zene⁸⁷ onder haer. Hier om eest vreselick dat men se nyet en raect. Daer om sal men die wonde of die steke der ader lanck ende ondiep maken.

Item dat ader laten is een begyn van boutheit.⁸⁸ Ende verclaert dat gedacht des menschen, ende gevet gedenckenisse.⁸⁹ Ende reynniget die blase des menschen. Ende verheytet⁹⁰ dat edelste dat die mensche heeft, als dat merch in den beenen. Ende gevet dat horen den oren, ende afneemt⁹¹ die traen den ogen. Ende helpet der magen, ende voet dat goede bloet, ende dat quade uut trect, ende lenget dat leven, ende gevet gesontheyt.

¶ Nu marcket als du lates en salstu nyet slapen, want du moste blijnt worden, ende den hoeftzwer crijgen. Hier [265vb] om: slaept luttel totten mi dage na der ader.⁹²

¶ Nu mercket voert dat in den laten of in die wonde een zwer⁹³ worde of wee⁹⁴, of wort sy gescoert: dan sal men nemen rute⁹⁵ ende olivarum.⁹⁶ Siede te gader⁹⁷ ende legt op die ader.

87 ‘zenuw’.

88 ‘zelfvertrouwen’.

89 ‘geheugen’.

90 Hier: ‘stimuleert’.

91 ‘vermindert’.

92 ‘na de aderlating’.

93 ‘zweer’.

94 ‘pijnlijke plek’.

95 ‘wijnruit’ (Ruta graveolens).

96 ‘olijven’.

97 ‘Kook het samen’.

Van coppen te laten

[III, 1]

DIe ventosen⁹⁸ purgeren⁹⁹ cleyne bloet dat in die aderen is tusschen vel ende vleysche, vele meer dan bloet laten doet, sonder dere ende sonder vrese. Ende daer om: die groff bloet hevet is hem sculdich¹⁰⁰ ierst te baden in heeten baden. Ende om dat die ventosen wercken nersteliken¹⁰¹, soe wil ic noemen den tijt dat ventosen goet sijn. Dats als die mane vol is in die middelt van der maent, want dan sijn die leden alder volste van quaden bloede, meer dan in anderen tijden. Ende die wijle¹⁰² van ventosen is dat ierste ofte prijme, of tussen tween.

Item ventosen aen die sijde van den hoefde, tegen die sot werden van quaden saken, ende tegen apostemen¹⁰³ ende ander siechede die aen die vorseide leden comen mogen.

¶ Avicenna¹⁰⁴ seit ventosen aen dien nacke¹⁰⁵ van den halse, die destrueert vroetscappe¹⁰⁶ van mannen ende wijven.

98 Bedoeld worden hier de aderlaatkoppen; zie par. 3.

99 ‘zuiveren’.

100 is hem sculdich: moet.

101 l. nernsteliken: geruime tijd.

102 ‘uur’.

103 Veel gezwellen en huidaandoeningen werden in de Middeleeuwen aangeduid met de verzamelnaam apostemen.

104 Al-Husain b. 'Abdallāh Ibn Sinā, één van de bekendste en in de Westeuropese Middeleeuwen meest invloedrijke Arabische medische auteurs. Hij werkte in Baghdad en Isfahan, waar hij in 1037 stierf. Zijn meest beroemde werk is de Canon medicinae. Zie hierover N.G. Siraisi, Avicenna in Renaissance Italy. The Canon and Medical Teaching in Italian Universities after 1500. Princeton, 1987.

105 ‘nek’.

106 ‘vernietigt het verstand’.

[p. 56]

Item ventosen aen den halsknoeck¹⁰⁷ van den halse, tegen droecheit van der kelen ende van den aensichte ende van den scouderen.

Item ventosen onder die kyn, purgeert [266ra] die tande ende dat hemelte dat gerne bloet ende die kele ende dat hoeft.

Item ventosen aen die sijde, tegen pijne of seericheit van den scouderen ende armen nederwaerts.

Item ventosen voer die sijden, tegen die tonge, ende die vol sijn van quaden bloede in die hande, ende tegen scorfte¹⁰⁸ handen die groet gezwollen sijn van rooven.¹⁰⁹

Item ventosen opten rug, tegen apostemen in die dieen, tegen quetsinge van der borst, tegen die vijt¹¹⁰, tegen die spenen¹¹¹, tegen quaet wijnt¹¹² in die mylte.

Item ventosen aen die dien, tegen apostomen in die cullen¹¹³ ende tegen rappige¹¹⁴ beenen.

Item ventosen buten aen die dyen, tegen apostemen in die haexzen¹¹⁵ ende tegen die siecte int fondament.¹¹⁶

Item ventosen aen dat vette van den beene, tegen quetsinge van den rug ende van der blasen, ende tegen apostemen in die sijde, ende tegen bedecte siecte¹¹⁷ van bynnen.

Item ventosen onder die brayde van den beenen¹¹⁸, rumet¹¹⁹ bloet van al den lichaem ende is goet tegen al dat ingeweyde¹²⁰, ende tegen apostemen, ende tegen siecheit die men ontfaet.¹²¹

Item ventosen onder dat enckel, tegen die pijne in die voeten ende in die knyen, ende tegen bedecte siecheit van wijnde.¹²² Ende dese latinge is gemaect¹²³ om drie saken.

¶ Die ierste is om te rumen elck lyt.¹²⁴ ¶ Die ander om dat sy den [266rb] syn wacht ende die natuerlike heyte.¹²⁵ ¶ Dat dorde om datter gene vrese en is in wat leden dat zy.

107 ‘halswervel’.

108 ‘schurftige’; schurft is een besmettelijke huidziekte die door bepaalde insekten veroorzaakt wordt.

109 van rooven: door een schurftachtige uitslag.

110 l. vijc: verzamelnaam voor verschillende gezwellen.

111 ‘aambeien’.

112 ‘slechte opgeblazenheid’.

113 ‘teelballen’.

114 ‘schurftige’.

115 Het is niet duidelijk, wat hiermee precies bedoeld wordt. Het MNW geeft geen uitsluitsel. Mogelijk moet aan hake/haak gedacht worden, in de betekenis van ‘gekromde vingers’, of ‘handen’; zie het WNT, dl. 5, kol. 1352-53.

116 ‘aandoening aan de aars’.

117 bedecte siecte: een moeilijk te ontdekken kwaal.

118 die brayde van den beenen: kuiten.

119 ‘zuivert’.

120 ‘ingewanden’.

121 ‘ondergaat’.

122 bedecte siecheit van wijnde: winderigheid.

123 ‘wordt gedaan’.

124 ‘alle ledematen’.

125 om dat [...] heyte: omdat ze de begeerte en de natuurlijke hartstocht bevordert.

[III, 2]

¶ Ventosen die men laet sonder bloeden, dat doet men om vi saken.

¶ Die ierste om te trecken die quade humoren die een van den anderen, soe men den wijven laet op die teen om te dwingen die bedecte siecheit.¹²⁶

¶ Die ander om¹²⁷ trecken apostemen die te vele gesoncken sijn.¹²⁸

¶ Die dorde om te trecken die apostemen van den principalen ter neder stede¹²⁹, ende ter lever stede.

¶ Die vierde om die vergeten leden dat die geeste te trecken plegen ter ventosen.¹³⁰

126 Onduidelijk is welke ziekte precies bedoeld wordt; mogelijk was deze van gynaecologische aard.

127 lees: om te.

128 om [...] sijn: om gezwellen naar de oppervlakte te brengen die te diep onder de huid liggen.

129 van den [...] ter neder stede: van de belangrijke plaatsen [in het lichaam] naar een lager gelegen plaats.

130 om [...] ventosen: Het gaat hierbij om onbezielde lichaamsdelen waarvan de eigenschappen door het verstand naar de plek van de aderlaatkop worden overgebracht.

[p. 57]

¶ Die vijfste om die leden te trecken tot hoer proper stede¹³¹, als¹³² die darme in den buyck qualick bereyt¹³³ sijn ende gequets.

¶ Die seste om te trecken die quetsinge van der schenen, van der magen, van den buycke, van den maris¹³⁴ die van quaden wijnden coemt. Ende men is die ventosen nyet te vele sculdich te houden¹³⁵, mer een luttel te slaenne¹³⁶ ende mennichwerff, soe dat bloet uut den lichame sy getrect suyverlijck. Ende als die ventose af is gedaen, soe suldy die stede smeren met enen natten clede¹³⁷, in borne genet.¹³⁸ Ende men is geen kijnt sculdich te ventosene voer dat drie leden heeft¹³⁹, etcetera.

131 tot hoer proper stede: naar hun juiste plaats.

132 Hier: zoals wanneer.

133 qualick bereyt sijn: er slecht aan toe zijn.

134 Waarsch. een afleiding van mare [moeras, stilstaand water], hier in de betekenis van opborrelend maagzuur.

135 nyet [...] houden: niet al te zeer stil te houden.

136 een luttel te slaenne: een kleine snede aan te brengen. Er wordt hier dus verwezen naar de praktijk van, in plaats van louter de aderlaatkoppen zich op een bepaalde plaats vast te laten zuigen, daaraan voorafgaand ook een kleine snee in de huid aan te brengen, zodat er niet alleen een bloedopeenhoping ontstond, maar ook bloed uit het lichaam werd gezogen. Zie ook par. 3.

137 smeren [...] clede: helen met een natte lap stof.

138 in borne genet: in bronwater natgemaakt.

139 voer [...] heeft: voordat het drie ledematen heeft. Het is niet duidelijk wat hier precies bedoeld wordt. Ongetwijfeld betekent het dat bij een al te jong kind geen ventosen mogen worden gezet.

Summary

This article pays attention to three medical tracts on the subjects of phlebotomy (blood letting) and haematoscopy (blood diagnosis) preserved in a fifteenth-century Middle Dutch codex: Vienna, ÖNB, 2818. The first part of the article provides a brief outline of the medico-historical background of these tracts by addressing questions such as: What is the place of blood in medieval medical theories? What does the actual practice of blood letting and blood diagnosis entail? Who performed this type of medical treatment in medieval society? The second part of the article presents an edition of the tracts, preceded by a brief description of the manuscript and the place of the three tracts in this codex.

Adres van de auteur:

Albrondaheerd 27

nl-9737 rb Groningen