Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1996

Ezel in hertehuid
Dini Hogenelst

Naar aanleiding van: J.A. Schippers, Middelnederlandse fabels. Studie van het genre, beschrijving van collecties, catalogus van afzonderlijke fabels. Nijmegen, 1995, Dissertatie Katholieke Universiteit Nijmegen. (363 blz.) ISBN 90-9008746-X. Prijs: f 49,50 + f 6,- verzendkosten (te bestellen bij de auteur, Van Broeckhuysenstraat 42, 6511 PJ Nijmegen).

Een esel hadde aenghetoghen
eens nerts huut, des was hi bout.

Zo begint de fabel die in de fabelcatalogus van Anda Schippers voorkomt onder nr. 98 (Ezel in hertehuid). Een ezel trekt de huid van een hert aan en gelooft zelf zozeer in zijn nieuwe identiteit dat hij weigert om naast een eenvoudige muilezel te lopen. Op een dag wordt er gejaagd en terwijl al het wild zich uit de voeten maakt, blijft de ezel staan, omdat hi stedich was van arde. De honden springen om hem heen en de jagers scheuren hem niet alleen zijn nieuwe, maar ook zijn oude jas van het lijf.

Ik begin deze bespreking natuurlijk niet met deze fabel om mij aan te sluiten bij de jagers die

[p. 93]

ezel Anda de jas van het lijf scheuren. Maar wel is er naar mijn mening enige overeenkomst tussen de situatie waarin de ezel in deze fabel zich bevindt en die van de schrijfster van dit boek. Als literatuurhistoricus koos zij een proefschrift-onderwerp op het terrein van de Middelnederlandse letterkunde, maar zij voelde zich door de gekozen invalshoek genoodzaakt om de huid van een literatuurtheoreticus aan te trekken. Ik meen mij overigens de goedbedoelde vergelijking van de schrijfster met een ezel te mogen permitteren, omdat zij een verklaard liefhebster van dieren in het algemeen en van ezels in het bijzonder is. Zij draagt haar boek zelfs aan hen op.

Schippers' studie over Middelnederlandse fabels bestaat uit twee delen, die ieder weer uit drie hoofdstukken bestaan. Het eerste deel (p. 7-129) bevat een theoretische studie over het genre van de fabel. Na een algemene inleiding (p. 9-27) volgt een hoofdstuk over de mogelijkheden van de post-structuralistische literaire theorie voor de bestudering van Middelnederlandse teksten, in het bijzonder de Middelnederlandse fabel als genre. Hieraan is een bijlage toegevoegd waarin de post-structuralistische theorie voor leken verklaard wordt (p. 29-78). In hoofdstuk 3 (p. 79-127) wordt nagegaan wat de middeleeuwse genreterminologie en genrebeschrijvingen te zeggen hebben over Middelnederlandse fabels. En tenslotte worden contemporaine Middelnederlandse (niet-fabel-) auteurs aan het woord gelaten over het fabelgenre.

Deel twee (p. 129-327) bestaat uit een beschrijving van de zes in het Middelnederlands overgeleverde fabelbundels (p. 129-203), een hoofdstukje (p. 205-217) over de totstandkoming van de catalogus van fabels en een handleiding voor het gebruik. Het laatste hoofdstuk behelst de catalogus van Middelnederlandse fabels zelf (p. 219-327). Het boek besluit met een samenvatting in het Engels, een literatuuropgave, een register op het boek plus een register op de catalogus, en een curriculum vitae.

De wijze waarop de literatuuropgave gealfabetiseerd is, vind ik wel wat ongelukkig: doordat steeds de voornamen van auteurs voor de achternaam zijn opgenomen, is het lastig zoeken. De meeste hoofdstukken worden voorafgegaan door een leuke houtsnede met een fabel als onderwerp, die afkomstig lijken uit de Twispraec der creaturen. Dat leid ik af uit de tekst Dyalogus die boven elke houtsnede zichtbaar is, maar verantwoord wordt het nergens. Ook uit welke druk en uit welk exemplaar de houtsnedes afkomstig zijn, valt niet te achterhalen.

In het eerste deel van het boek komt de auteur met zwaar theoretisch geschut om de prangende vraag naar wat een fabel precies is te kunnen beantwoorden. Dat Schippers die vraag belangrijk vindt, is alleszins begrijpelijk. Wie een repertorium van welk genre dan ook wil samenstellen, moet immers weten welke teksten hij repertoriëren moet. En zo iemand raakt verzeild (en niet zelden verstrikt) in de genre-problematiek. In hoofdstuk I. 2 wordt een aantal studies over de fabel als genre besproken. De meeste onderzoekers gaan uit van de gedachte dat ieder genre een bepaalde wetmatigheid bezit, dat elk genre bepaalde kernelementen, een ‘systemprägende Dominante’ bezit.

Schippers stelt vast dat het genre van de fabel zich aan een dergelijke benadering onttrekt. Zij beschouwt het genre als per definitie veranderlijk, waardoor noch de fabel noch het fabelcorpus scherp gedefinieerd kunnen worden. De theoretische basis voor deze benadering wordt gevonden in het poststructuralisme. Anders dan de meeste onderzoekers gaat Schippers uit van de middeleeuwse opvatting over wat een fabel is. Ze beschouwt alle teksten uit de zes door haar gerepertorieerde Middelnederlandse fabelbundels principieel als fabels, omdat ze in de middeleeuwen zelf als zodanig beschouwd werden. Dat blijkt uit de titels, prologen en naschriften in die bundels: Esopet, de Parabelen van Cyrillus, de Twispraec der creaturen, Dye historien ende fabulen van Esopus, Van Esopus leven en Esopus fabulen, Dleven ende fabulen van Esopus. In deze Middelnederlandse fabelcollecties komen ook teksten voor waarin dieren niet de belangrijkste personages zijn (om maar eens een geliefde ‘systemprägende Dominante’ te noemen). De meeste onderzoekers zouden er voor kiezen om deze teksten niet als fabels te beschouwen, Schippers doet dat wel. Ze worden dus opgenomen in de fabelcatalogus.

Schippers' keuze mag onconventioneel zijn, zij is wel heel helder en goed verdedigbaar. Maar

[p. 94]

hoe nu verder? Nergens wordt expliciet uiteengezet wat de middeleeuwse criteria precies zijn. Waarschijnlijk omdat die ook nauwelijks te achterhalen zijn. ‘Uit de bronnen die in dit hoofdstuk verzameld zijn [= de zes fabelbundels, dh], zal blijken dat de grootste overeenkomst ligt in de werking die middeleeuwse auteurs aan de fabel toekennen. Die werking geldt echter ook voor andere genres, zodat een scherpe begrenzing van het fabelgenre onmogelijk blijft’ (p. 79). Maar als de teksten in de zes fabelbundels voortaan de norm zijn voor wat een fabel is, dan moeten dus ook allerlei anekdotes waarin mensen hoofdpersonen zijn en die een of andere vorm van lering verstrekken, tot de fabels gerekend worden. Nu worden de deuren wel heel wijd open gezet. Dan zouden ook alle tweehonderd teksten uit Een nyeuwe clucht boeck opgenomen moeten worden. Schippers repertorieert echter slechts een klein aantal teksten uit deze anekdotenbundel. En dat zijn net die teksten waarin dieren de hoofdrol spelen... Ook uit het handschrift-Van Hulthem was veel meer materiaal te repertoriëren geweest dan de handvol dierenverhalen die nu de catalogus gehaald hebben. Bovendien valt op dat in alle ‘losse fabels’ (fabels die niet in de zes bundels zijn overgeleverd) die in de lijst zijn opgenomen, het dier opnieuw de hoofdrol speelt. Via een achterdeur is dus toch weer de moderne idee van de fabel binnengeslopen, terwijl we net van het post-structuralisme geleerd hadden dat dat principieel niet deugde.

De samenhang tussen het eerste en het tweede deel van Middelnederlandse fabels overtuigt mij dus niet. Er wordt in deel één veel werk gemaakt van het opzetten van een theoretisch kader, dat niet wezenlijk van belang is voor deel twee. Ook zonder de vele tientallen bladzijden genre-theorie zou men de catalogus in deel twee hebben kunnen samenstellen. Gewoon alle fabels uit de fabelbundels verzamelen, en de overige Middelnederlandse korte teksten met dieren als hoofdpersoon eraan toevoegen. (Tijdens de verdediging van haar proefschrift liet de promovenda trouwens weten dat zij eerst de catalogus had samengesteld en daarna pas het eerste deel geschreven had.) Het heeft er veel van weg dat het opbouwen van het post-structuralistische raamwerk als alibi gefunctioneerd heeft om geen definitie van het genre te hoeven geven. Maar wie een repertorium wil maken komt nu eenmaal niet om het definitieprobleem heen, zelfs niet als hij zich tooit met de hertehuid van de literatuurwetenschap.

Toch verdient de manier waarop het theoretische kader in deel een is opgezet respect. Al overtuigt het belang ervan voor het boek als geheel mij niet, het is natuurlijk wel zo dat theorievorming een waarde in zichzelf heeft, die als het goed is, een vak ten goede komt. Dat geldt zeker ook voor een theoretische benadering van de studie van de Middelnederlandse letterkunde. Daarvan probeert Schippers ons dan ook uit alle macht te overtuigen. Maar ze gaat wel ver in het terechtwijzen van in haar ogen al te pragmatisch ingestelde geesten. Zelfs geleerden van naam en faam als Hugo Kuhn en Hans-Robert Jauss worden niet ontzien. Ook Van Oostrom, die (ongetwijfeld tot zijn eigen verbazing) ingedeeld wordt bij de stroming van het New Criticism, krijgt een veeg uit de pan. Op een congres over ‘interdisciplinariteit’ zette hij ooit uiteen waarom hij een discussie over dit begrip liever achterwege wilde laten. Hij vond dat zulke discussies vaak iets rijkelijk academisch hielden en zelden vruchtbaar waren in een vak dat zelf niet theoriegericht is. Schippers: ‘Hier doet zich de merkwaardige situatie voor dat academici een discussie te academisch vinden; daarnaast ontbreekt het hier aan inzicht in het feit dat ieder vak, en iedere methode van onderzoek, bepaald wordt door een theoretische stroming. Bovendien is de theorie van het New Criticism juist in het afwijzen van feministische, marxistische of psychoanalytische theorie exact zo dogmatisch als genoemde stromingen verondersteld worden te zijn’ (p. 53).

De lijst van 530 fabels die in het boek is opgenomen onder de titel Catalogus van Middelnederlandse fabels tot 1550 is naar mijn mening geen catalogus, maar een repertorium. Het is heel wel mogelijk, zelfs heel waarschijnlijk, dat er nog verschillende fabels ongerepertorieerd rondzwerven, dat neemt niet weg dat Schippers wel naar volledigheid gestreefd heeft. Van een catalogus spreekt men als men een welomschreven deelverzameling van iets op het oog heeft, zoals bij een bibliotheek-, of een veilingcatalogus. Het is voor iedereen onmiddellijk duidelijk wat er in zo'n geval bedoeld wordt, de boeken uit een bepaalde bibliotheek of de voorwerpen uit een bepaalde collec-

[p. 95]

tie. Een repertorium is een lijst die de pretentie van volledigheid heeft. Die pretentie maakt (denk ik) geen enkel repertorium waar. Maar daarom blijft het nog wel een repertorium. Iets anders is of een repertorium aanspraak mag maken op de kwalificatie ‘goed repertorium’. Dat is een vraag die alleen door terzake-kundigen beantwoord kan worden. Mij zijn geen fabels bekend die niet in Schippers' repertorium voorkomen; in mijn lekenoptiek is het een goed repertorium. Wel heb ik een tweetal aanvullingen. De hierboven aangehaalde fabel over de ezel in de hertehuid komt niet alleen voor in het (door Schippers vermelde) handschrift-Van Hulthem, maar ook in handschrift Brussel, kb, ii 144. En bij de fabel Wolf en onvrije hond (nr. 495) ontbreekt een verwijzing naar Hulthem-tekst nr. 149 (Deen gheselle calengiert den anderen die wandelinghe, vs. 88-95).

Nu ik toch bij de details ben aangeland: het is jammer dat de vele Middelnederlandse citaten nergens geannoteerd worden. Zelfs bij een uitermate lastig Boëthius-citaat, dat vanwege het belang van deze passage in zijn geheel geciteerd wordt en ruim drie bladzijden druks in beslag neemt, wordt nergens woordverklaring of grammaticale uitleg gegeven. Onhandig is ook dat bij de bespreking van fabels in deel een, niet consequent naar het nummer in de catalogus verwezen wordt. Zo moet je toch even zoeken voor je doorhebt dat ‘fabel nr. 62’ verwijst naar het nummer in de Esopet, en niet naar de catalogus achterin, waar deze fabel onder nr. 468 is opgenomen. En het gaat mij ook wat ver om de Middelnederlandse vertaling van het Ludus scaccorum door een niet bij naam bekende auteur in een bronnenlijst onder de naam van Jacobus de Voragine op te nemen. Te meer daar het hier een bewerking van de Latijnse tekst en geen letterlijke vertaling betreft. Hetzelfde geldt voor het opnemen van een titel als: ‘Maarten Luther, Van dat heylighe pater noster’.

Er wordt in het eerste deel veel materiaal aangedragen dat betrekking heeft op de genreproblematiek van de fabel. In paragraaf 3.1 wordt een uitputtend overzicht gegeven van het gebruik van genre-aanduidingen in de gebruikte fabelbundels. In paragraaf 3.2 komt de genreterminologie in andere Middelnederlandse bronnen aan bod. Zo komen we te weten dat in de bestudeerde teksten diverse kenmerken aan de fabel worden toegeschreven, in het ene geval zeer positief, in het andere geval zeer negatief. De enige conclusie die uit deze variatie getrokken wordt, is dat het voor de hand ligt dat de samenstellers van fabelbundels het genre positief presenteren, terwijl auteurs van andere genres, zoals Maerlant en Boendale, ‘zich wat minder enthousiast tonen’. Dit alles levert een overzicht op ‘van een aantal (toevallig) bewaard gebleven meningen over het fabelgenre’ (p. 115). Daar was meer van te maken geweest. Zo lijkt het mij geen toeval dat er in de proloog van de oudste fabelbundel, de Esopet, anders dan in de overige vijf (veel latere) fabelbundels geen enkele aandacht wordt besteed aan het onderhoudende karakter van het genre, maar dat de fabel hierin uitsluitend als instrument voor wijsheid wordt gepresenteerd. Bovendien ontbreekt het woord fabel alleen in de proloog van de Esopet, terwijl het in de prologen van de andere bundels wel voorkomt. De Esopet is waarschijnlijk ontstaan tussen 1250 en 1375 (p. 139), de andere bundels zijn alle laat-vijftiende- of zestiende-eeuws. Tegen de achtergrond van de boutades van Willem van Affligem, Maerlant en Boendale in de dertiende en veertiende eeuw, die de fabel unaniem als waardeloos leugenverhaal afschilderen, vind ik het niet onbegrijpelijk dat de Esopet-auteur (want het is er hoogstwaarschijnlijk maar één, en geen twee zoals lang gedacht is) er voor gekozen heeft om het educatieve aspect van zijn bundel op de voorgrond te plaatsen, en in plaats van het besmette woord fabel in zijn proloog voor het neutraler exempel te kiezen.

Dit voorbeeld is typerend voor de gevolgde werkwijze in het algemeen. Er wordt wel veel beschreven en geproblematiseerd (en op zichzelf is dat waardevol), maar niet altijd evenveel verband aangebracht. De onderzoeksdoelstelling die Schippers op p. 64 formuleert, wordt dan ook maar ten dele waargemaakt: ‘Het doel van mijn onderzoek naar het Middelnederlandse fabelgenre bestaat uit het verkrijgen van een zo volledig mogelijk overzicht van het Middelnederlandse fabelcorpus en een zo genuanceerd mogelijk beeld van de verschijningsvorm, functie en werking van de Middelnederlandse fabel.’ Over met name die laatste twee aspecten, de functie en de wer-

[p. 96]

king, had ik graag meer vernomen (en daar had ik best een paar bladzijden genre-theorie voor willen inleveren). Hoe functioneerde de fabel in de preek, en hoe in het onderwijs? Wat is de betekenis van de (losse) fabel in het werk van verschillende Middelnederlandse auteurs? Wat is de relatie tussen de fabel en het dierenverhaal? Is er in de middeleeuwen een ontwikkeling aan te wijzen in het gebruik van de fabel? Dit soort vragen worden in de studie van Klaus Grubmüller wel aan de orde gesteld. Maar al gaat Schippers op deze vragen (nog) niet of nauwelijks in, ze heeft met haar boek wel een basis gelegd voor de toekomstige beantwoording ervan. De lijst van 530 gerepertorieerde fabels en de uitgebreide beschrijvingen van de afzonderlijke bundels (met een overzicht van de bestaande onderzoeksvragen) bieden een schat aan informatie voor nader onderzoek op dit terrein.

Adres van de auteur: Marijkestraat 14a, nl-2316 rs Leiden