Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

Een begheven Willemijn geeft Willem Wilmink het laatste woord A.G. van Melle

Naar aanleiding van: Beatrijs. Een middeleeuws Maria-mirakel. Vertaald door Willem Wilmink. Met een inleiding en een teksteditie door Theo Meder. Amsterdam, Uitgeverij Prometheus/Bert Bakker, 1995. isbn 90-351-1453-1 (geb.), 90-351-1454-x (paperback). (112 blz.) Prijs: f45,- (geb.), f24,90 (paperback).

Wie hertaalt, herhaalt de tekst. Elke vertaler is gedoemd tot het herhalen van de ‘legger’, maar geen enkele vertaler wordt gedreven door het verlangen zijn contrafact te laten samenvallen met het origineel. De nieuwe tekst die als vertaling wordt gegenereerd zou echter het stempel van onbetrouwbaarheid moeten krijgen, als de relatie tot het origineel tot niet meer dan een flauwe herinnering zou verbleken. De oorspronkelijke tekst moet ook in de versie van de vertaler duidelijk herkenbaar blijven; de nieuwe lezer mag niet in de verleiding komen de hertaling voor het origineel te houden, de vertaler mag de eerste dichter niet verdringen. Maar de herhaalde tekst proclameert zich in een nieuwe tijd en eist een eigen ruimte op in de literatuurgeschiedenis. Die ruimte is begrensd door de vragen die de vertaler stelt aan het oorspronkelijke werk, door zijn tijdgebonden taalgebruik en niet in de laatste plaats door zijn persoonlijke affiniteit met het verhaal dat hij niet met rust kon laten. Zijn rusteloze bemoeienis met de literatuur van vroeger of elders leidt onherroepelijk en onmiskenbaar tot een aantal hoogst particuliere formuleringen waarin de vertaler, bewerker, hertaler zich onderscheidt van de eerste auteur en van zijn voorgangers. Aan dit verschil ontleent hij zijn bestaansrecht.

In het geval ‘Beatrijs’ ligt de zaak gecompliceerder. Niet alleen waren er voor Wilmink eerdere pogingen tot hertaling van de tekst (zie hieronder), maar de Middelnederlandse Beatrijs zelf is een herhaling van een ouder verhaal, van twee verhalen om precies te zijn. Immers, de lange versie uit Libri octo miraculorum over de anonieme non mag dan het sterkst overeenkomen met het verhaal uit de Haagse codex, aan de korte versie uit Caesarius' Dialogus miraculorum is in elk

[p. 181]

geval de naam Beatrijs ontleend. Heeft de auteur van de bron (zichzelf?) dus reeds herhaald (de verleider werd van geestelijke getransformeerd tot wereldlijk jongeling) ‘onze’ Beatrijs wordt zo een herhaling die tot stand kwam via verschillende paradigmata. En pas goed ingewikkeld is het netwerk van de Europese Beatrijs-overlevering, dat volgens Guiette (1927) 54 redakties telt.

Wat heeft hen allen bezield, die vertellers van de Beatrijs-legende, van de cisterciënzer Caesarius van Heisterbach tot onze tijdgenoten Gabriël Smit en Willem Wilmink? Welke vragen hebben zoveel vertellers aan het onderwerp gesteld, dat dit hen steeds opnieuw inspireerde tot eigenzinnige herhalingen van het mirakelverhaal? Misschien is dat voor de middeleeuwse auteurs nog eenvoudig te beantwoorden door uit te gaan van een collectieve Maria-verering als verbindende schakel. Maar interesse voor de gedragscode van een hoofse non (visie-Zemel) en voor haar pogingen onder alle omstandigheden haar zelfrespect te bewaren (visie-Lulofs) leidt tot een ander verhaal dan de Latijnse bron bevat.

Beatrijs' moederschap van twee kinderen kan te danken zijn aan een kopiistenfout (corruptie is immers overal en volgens Duinhoven vooral in r. 439!), maar het gedrag van de ontaarde non roept minder vragen op wanneer men haar moederlijke verplichtingen mee laat klinken. Dat zal ook voor een middeleeuws publiek gegolden hebben. Een publiek dat ook vragen stelde waaraan de moderne lezer voorbijgaat: de symboliek van getal en kleur, het wankel evenwicht tussen ‘dubitatio’ en ‘desperatio’, de onontkoombare noodzaak van de biecht. Vragen waarop de tekst antwoord geeft, voor de goede verstaander.

Editeur Meder is geen voorstander van de theorie dat het deel na r. 864 toegevoegd zou zijn. Dat viel op grond van hoofdstuk 13 in Nederlandse literatuur, een geschiedenis (Groningen, 1993) pp. 67-73 ook niet te verwachten. Hij suggereert dat de beide Latijnse versies uit 1223 en 1227 tot de geestelijke bagage van de Middelnederlandse auteur (een sprookspreker?) behoord hebben. Wat een ander ‘heet hangijzer’ betreft: de zes al dan niet verdwaalde verzen (r. 477-482) handhaaft hij met de conjectuur Die leste voor Dierste (r. 481), wat een logisch verloop van de tekst garandeert. Overigens doet Meder geen pogingen om de tekst regressief te herstellen. Wat het geïntendeerde publiek betreft: het hof van de hertogen van Brabant past uitstekend in het veronderstelde publieksprofiel. Een opmerkelijk receptie-detail: in de cisterciënzer abdij van Vrouwenpark in Rotselaar zou zich het enig echte Mariabeeld bevinden waar Beatrijs' gebeden aan gericht waren. En dat beeld is klaarblijkelijk de trekpleister van innige devotie geweest.

Meders editie kent dezelfde typografie als de Brandaan van Gerritsen/Oppenhuis de Jong/ Wilmink uit dezelfde reeks van deze uitgever. Dat wil zeggen een opmaak over vier kolommen (resp. Middelnederlands - woordverklaring - hertaling - commentaar & illustraties), voorafgegaan door een uitvoerige inleiding en afgesloten door een beredeneerd literatuuroverzicht. Voor zover ik kan overzien worden daarin alle kwesties die in het Beatrijs-onderzoek figureerden, aan de orde gesteld. Een literatuurlijst van zes pagina's nodigt de gebruiker uit tot zelfstandig onderzoek van de behandelde problematiek. Voor deze grondige inventarisatie past alleen maar waardering. Minder geslaagd acht ik een grappig bedoelde uitgelijder in de inleiding (p. 19). Citaat: ‘Bij de lieflijke plek in het bos ontbreekt het de jongeling duidelijk aan geduld en weet hij zijn hormonen niet te bedwingen. Vergelijk de hele situatie maar hiermee: als een pasgetrouwd stel naar de bruidssuite van het Holiday Inn rijdt, vraagt een nette jongen onderweg ook niet om een wip op de achterbank van zijn Fiat Panda.’ Ik denk niet dat de snelle jongeling zijn lief in het equivalent van een Fiat Panda ontvoerde, een Golf gti Cabriolet lijkt mij meer in overeenstemming met zijn status; zo'n anachronistische grap past misschien tijdens een college voor eerstejaarsstudenten, in een serieus bedoelde uitgave hoort zij niet thuis. Hetzelfde bezwaar kan worden aangevoerd tegen Wilminks inleidende pagina's. Een captatio benevolentiae, gericht aan het grote publiek, die in mijn ogen zijn doel voorbij schiet. Te gewild van toon en ontsierd door een overbodige parallel met Achterbergs Bekering.

Wilminks hertaling is echter nauwkeurig genoeg om de Beatrijs terug te horen en voldoende

[p. 182]

meeslepend voor de lezer van onze dagen. In r. 559-561 zegt Wilmink toch meer dan er staat: ‘Soe langhe dolede si achter dlant/ Dat si den cloester weder vant/ Daer si hadde gheweest nonne’ wordt weergegeven als: ‘Ze doolde zo lang de wereld rond/ tot ze bij toeval (curs. v.M.) het klooster vond/ waar ze verbleven had als non.’ ‘Witheet’ is kennelijk een favoriet Wilminkwoord. Zowel Beatrijs in het foreest (r. 363) als de weduwe extra muros (r. 596) worden ermee getypeerd in hun aanval van woede. Ter vergelijking laat ik hieronder twee stalen van bewerking volgen. Die van Gabriël Smit (Baarn, 1979) en die van Willem Wilmink uit 1994, ontleend aan de passage r. 346-354, waarin Beatrijs zich verzet tegen het imago van een willig herderinnetje uit de pastourelle, dat zich als een hoer gedraagt:

Gabriël Smit	Willem Wilmink
‘Wat wilt ge, lummel,’ sprak zij fel,	‘Boerenkinkel,’ zei ze, ‘wat denk je wel!
‘dat ik ga liggen in het groen	Moet ik vrijen in het open veld,
gelijk het ook de sletten doen	zoals vrouwen het doen, voor geld
die hun lichaam verkopen voor geld?	met hun ordinaire lijven?
't Zou met mijn eer slecht zijn gesteld.	Ik zou niet weten waar ik moest blijven
Waart gij niet van lage aard	van schaamte. Nu weet ik, vent,
dan had gij mij dit woord bespaard.	dat je een boerenhufter bent.
Helaas, 'k heb van mijn vlucht al spijt.	God zal je om dit voorstel haten
Gods haat straffe u uw schofterigheid.	en met zo iemand heb ik me ingelaten.

Dat Wilmink zich heeft ingelaten met Beatrijs behoeft niemand te betreuren. Dat de redactie van Nederlandse literatuur, een geschiedenis haar aanvankelijk over het hoofd had gezien, kan alleen verklaard worden uit het geforceerde pogen om de canon te vermijden. De editie-Meder demonstreert hoe verkeerd zo'n herschrijving van de literatuurgeschiedenis kan uitpakken: Beatrijs heeft daarin recht op haar eigen beeld; met deze herhaling van de legende is de tekst opnieuw toegankelijk gemaakt en keerde Beatrijs terug op de plaats waar zij behoorde.

Adres van de auteur: Olympus 10, nl-1186 cb Amstelveen