Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

Regelnummers proza verbergen

[p. 125]

De metamorfose van twee vrienden
Het verhaal van Sabina en Floridamas bij Dirc Potter
A.M.J. van Buuren

Voor Hans van Dijk

1 Inleiding

Dirc Potter is een geboren verteller. Dat bewijst hij keer op keer, met name in zijn hoofdwerk Der minnen loep¹. Maar ook in Blome der doechden² laat hij zich wat dat betreft niet onbetuigd. Steeds wanneer hij zijn theoretische uiteenzettingen in beide werken onderbreekt om ter toelichting een concreet voorbeeld te geven krijgt zijn tekst meer vaart en laat de lezer zich bij wijze van spreken als vanzelf meevoeren. Zijn derde werk Van Mellibeo ende van sinre vrouwen Prudencia³ bevat geen vertellingen. Wel is het werk zelf, bij alle beschouwelijkheid, in feite één doorlopend verhaal, maar daar gaat het nu niet om.

Aan die vertellingen is nog betrekkelijk weinig aandacht besteed. In 1979 heb ik in mijn dissertatie een overzicht gegeven van de vrij magere stand van zaken met betrekking tot de verhalen die in Der minnen loep verteld worden.⁴ Op enkele ervan is toen in het boek wat nader ingegaan.⁵ Sedertdien is er wat het onderzoek van de verhalen betreft niet zo heel veel gebeurd. De vertellingen uit het derde boek van Der minnen loep zijn ter sprake gebracht in de in 1983 verschenen editie van dat boek.⁶ Warnar is nader ingegaan op het verhaal over Semiramis en haar zoon (Boek iii, vs. 833-909) en heeft ook gewezen op de geschiedenis van Vergilius

1 Dirc Potter, Der minnen loep. Uitgeg. door P. Leendertz, Wz. Leiden, 1845-1847. Werken uitgegeven door de Vereeniging ter bevordering der oude Nederlandsche letterkunde 2de jrg. (1845), 1ste afl., 2de jrg. (1845), 3de afl., 3de jrg. (1846), 1ste afl. en 4de jrg. (1847), 1ste afl. Er zijn twee handschriften bekend. Leendertz gebruikte als teksthandschrift: 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 128 E 6. Varianten geeft hij naar handschrift Leiden, Universiteitsbibliotheek, Letterkunde 205. Ik volg Leendertz' editie, ook in de interpunctie, en vermeld eventuele afwijkingen in de noten.

2 Uitgegeven, zonder auteursnaam, als: Dat bouck der bloemen. Handschrift der xve eeuw, in 't licht gegeven door S. Schoutens. Hoogstraten, 1904. Schoutens wist niet dat het om een werk van Potter ging. De uitgave is onbetrouwbaar: de editeur liet stukken weg zonder dat aan te geven en maakte bovendien fouten in het afschrift. De tekst is, samen met het hierna te noemen Van Mellibeo, alleen overgeleverd in het handschrift dat onder de signatuur A 22 berust bij de paters franciscanen te Vaalbeek. Eertijds werd het het Rekemse of Reckheimse handschrift genoemd, naar de toenmalige verblijfplaats.

3 B.G.L. Overmaat, Mellibeus. Een geschrift van Dirc Potter. Inleiding en tekstuitgave. Met enkele nieuwe gegevens voor de biographie en aantekeningen over de bron van de Blome der doechden. Z. pl., 1950. Diss. Nijmegen. Voor het handschrift zie men n. 2.

4 A.M.J. van Buuren, Der minnen loep van Dirc Potter. Studie over een Middelnederlandse ars amandi. Utrecht, 1979. Diss. Utrecht, p. 240-246.

5 Van Buuren (zie n.4), p. 246-286.

6 Dirc Potter, Der minnen loep. Derde boek. Uitgeg. en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse neerlandici. Utrecht, Instituut De Vooys, 1983. Ruygh-Bewerp 13, p. 40-55.

[p. 126]

en Lucrecia (Boek i, vs. 2515-2686).⁷ En Van Oostrom heeft in het hoofdstuk ‘Dirc Potter’ in Het woord van eer aan enkele verhalen gerefereerd.⁸ Wat Der minnen loep betreft is dat het wel zo ongeveer.⁹ Voor Blome der doechden is de oogst nog magerder: opnieuw Warnar en Van Oostrom en nog een tweetal artikelen.¹⁰

7 G. Warnar, ‘Potters kuisheidsgordel’, in: Meta 21 (1986), p. 78-80.

8 F.P. van Oostrom, Het woord van eer. Literatuur aan het Hollandse hof omstreeks 1400. 4de dr. Amsterdam, 1993, p. 225-268 en de noten bij dit hoofdstuk op p. 338-346 alsmede p. 294 en p. 350, n. 5.

9 In de bijdrage ‘Dirc Potter, a medieval Ovid’ (in: E. Kooper (ed.), Medieval Dutch literature in its European context. Cambridge, 1994) wordt de vertelling van Phyllis en Demophon zoals Potter deze verhaalt in Boek i (vs. 325-453) beschouwd naast en tegenover het verhaal zoals we dat kennen uit Ovidius' werk en uit Chaucer en Gower.

10 Vgl. n. 7 en 8. Verder: A.M.J. van Buuren, ‘Een seer notabel boeck: Blome der doechden van Dirc Potter’, in: Tussentijds. Bundel studies aangeboden aan W.P. Gerritsen ter gelegenheid van zijn vijftigste verjaardag. Onder redactie van A.M.J. van Buuren, H. van Dijk, O.S.H. Lie en F.P. van Oostrom. Utrecht, 1985. Utrechtse bijdragen tot de mediëvistiek 5, p. 41-55 en 329-333; A.M.J. van Buuren, ‘Dat scamelheit thoechste poent es van minnen’, in: Ic ga daer ic hebbe te doene. Opstellen aangeboden aan prof. dr. F. Lulofs ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar in de Nederlandse taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Onder redactie van J.J.Th.M. Tersteeg en P.E.L. Verkuyl. Groningen, 1984, p. 127-147.

2 Sabina en Floridamas

Een van de vertellingen die nog weinig aandacht heeft gekregen is de geschiedenis van Sabina en Floridamas, die voorkomt zowel in Der minnen loep als in Blome der doechden.¹¹ Alleen Jan ten Brink heeft er bij zijn bespreking van de verhalen uit Der minnen loep wat uitvoeriger bij stilgestaan.¹² Daar kom ik nog op terug. Verder wordt er door Van Oostrom enkele keren naar verwezen.¹³

In deze bijdrage plaats ik de vertellingen uit beide bronnen in hun context en neem ze in extenso over. Dan volgt een inventarisatie van de verschillen en een vergelijking van de twee versies. Ten slotte ga ik in op de bron van het verhaal en de problematiek die daarmee samenhangt.

11 Potter, Der minnen loep (zie n. 1), Boek ii, vs. 1811-2048 en Potter, Blome der doechden (zie n. 2), p. 15-16.

12 J. ten Brink, ‘Middeleeuwsche liefdesgeschiedenissen’, in: Nederland 2 (1888), p. 357-404, in het bijzonder p. 401-403. De studie is herdrukt in: J. ten Brink, Verspreide letterkundige opstellen van het jaar 1888. Dl. 2. Den Haag, 1889, p. 86-141. Ik verwijs naar de bladzijden van de eerstgenoemde uitgave. Ten Brink kende het verhaal alleen uit Der minnen loep. Blome der doechden werd pas in 1904 uitgegeven. Zie n. 2.

13 Van Oostrom (zie n. 8), p. 235, 236, 339 n. 2, 340 n. 10.

3 Sabina en Floridamas in Der minnen loep

Potter behandelt in het tweede boek van Der minnen loep de goede minne, dat is de liefde tussen vrouw en man, meisje en jongen, vóór het huwelijk. Hij onderscheidt daarbij vier trappen. Eerst is er de ontmoeting in het gezelschap van anderen: de twee zien elkaar en er ontstaat genegenheid. De tweede fase is die van de iets intiemere kennismaking: verliefd gepraat en wat kussen bij een rendez-vous-à-deux inden gairde (Boek ii, vs. 1167). Het derde stadium wordt bereikt als de gelieven

[p. 127]

naar boven, in die camer (Boek ii, vs. 1565), gaan en daar op bed het liefdesspel spelen, maar zo, dat het niet tot de coïtus komt. De daad namelijk is voorbehouden aan gehuwden: zij is de hoogste trap van de goede minne, bij Potter de gheoerlofde minne genoemd. Voor deze hoogste trap van de goede minne heeft hij een apart boek gereserveerd, het vierde.

In de verzen 1561-1810 van Boek ii zegt Potter - of beter, binnen de fictie van het verhaal, de verteller - dat hij ervan op de hoogte is, dat sommigen zijn oordeel omtrent de voltrekking van de liefdesdaad vóór het huwelijk als beuzelpraat beschouwen. Zij achten de hechte band tussen twee gelieven het belangrijkst: wie het plan heeft te huwen mag best tot het vierde stadium overgaan. Maar de ikverteller van Der minnen loep is het met hen oneens, want zulk gedrag verzwakt de eer - het gaat ten koste van je reputatie - en wie het weet geheim te houden moet wel beseffen dat het in elk geval doodzonde is. Daar komt nog bij dat het voortijdig de honger stilt: het nieuwe is er straks vanaf... Hoe dat zij, zo vermaant de verteller, laten zij die verder gaan dan het derde stadium er tenminste voor zorgen dat ze hun goede naam naar buiten behouden, ook al is het dan voor God zonde. Maar wat de verteller betreft, zijn les is dat men zich onthoudt van ‘proeven’: die gereserveerdheid zal vreugde en voordeel brengen.

Onmiddellijk hierna volgt het verhaal van Sabina en Floridamas.¹⁴

Ic wil des gheloven wail,
Dat voertijts tot sommigen mael
Ganse liefde in truwen fijn
Tusschen den ghenen heeft ghesijn,
Die stonden in dat vierde slot.
Elck dient bij sonder sinen God.
Soe wael dient Gode Hein ende Han,
Ghelijck doet een begheven man,
Al staet die een in hogher scouwe.
Ic wil van overdraghender trouwe
Segghen, dair ic off hebbe ghehoirt,
Ende is een waerachtich woert,
Als ons die geesten claer belyen.
In ouden stont was in Suryen
Een coninc moghende ende vry:
Demetrius soe hetede hi.
Dat rijck had hi in sinen handen
Ende was bekant in menighen landen.
Nu was dair een eerbair wijff,
Die horen knecht beroefde tlijff;
Mer dat quam onnoselic toe
Ende ic wil u segghen hoe.
Dat guede wijff was nuwelijc
Weduwe gheworden ende was rijck.
Sabina so was sij gheheten.
Van horen ghestande suldi weten.
Een eynich¹⁵ vruntkijn hadsi vercoren
Vrisch, niet rijck, maer wail gheboren,
Daer sij veel vreuchden mede dreeff,
Want hi hoer tru ende stede bleeff.¹⁶
Ic versta wel dat hi was
Gheheten Floridamas.
Elck was den anderen wel te wille.¹⁷
Sij hadden heymelic ende¹⁸ stille¹⁹

14 Potter, Der minnen loep (zie n. 1), Boek ii, vs. 1811-2048.

15 Het teksthandschrift (zie n. 1) heeft weynich, het Leidse handschrift eynich.

16 Het teksthandschrift heeft bleff, het Leidse handschrift bleeff.

17 Te wille sijn kan betekenen ‘toestemmen’, ‘zijn wil richten naar’: het Latijnse annuere of accomodare voluntatem (vgl. Middelnederlandsch woordenboek 9, kolom 2561, sub 4). Enen te wille sijn wordt in het Middelnederlandsch woordenboek 9, kolom 2571 sub 5, vertaald als ‘iemand te wille zijn’, en in kolom 2571-2572 sub 7 wordt het expliciet betrokken op wat daar heet ‘lijfsgemeenschap hebben’. Met betrekking tot het onderhavige vers 1843 kan men dus komen tot een neutrale vertaling als ‘Zij waren ten zeerste op elkaars wil gericht’, maar ook is mogelijk ‘Zij sliepen samen’. Binnen de context van het hele verhaal, waarin het nu juist gaat om het overschrijden van de grens tussen het derde en vierde stadium, ligt de tweede vertaling voor de hand. Ook vreuchden dreeff in vers 1839 en ghedient in vers 1845 kunnen in ditzelfde verband worden gezien. Blijft de vraag of er nu ook al sprake is geweest van zo'n intieme verhouding voordat Sabina weduwe werd. Dat is mogelijk, maar de tekst geeft het zeker niet expliciet te kennen. Er kan een ‘derdegraads’ relatie geweest zijn, die pas na de dood van de echtgenoot - maar voor het huwelijk met Floridamas - tot het vierde stadium overging. Het betoog op deze plaats is dat twee ongehuwden - hier de weduwe en haar vriend - eigenlijk niet samen behoren te slapen. Zij moeten wachten tot zij getrouwd zijn, al wil Potter - de verteller - alle begrip tonen voor wat er zich in dit verhaal afspeelt (zie de verzen 1811-1819, 1963-1979, 2045-2048). Vgl. ook Van Oostrom (zie n. 8), p. 340, n. 10.

18 Het teksthandschrift heeft en, het Leidse handschrift ende.

19 Hier kan hadden...ghedient met ‘hebben...onderhouden’ vertaald worden. Vgl. F.A. Stoett, Middelnederlandsche spraakkunst. Syntaxis. 3de, herziene dr. 's-Gravenhage, 1923, § 251, opmerking ii.

[p. 128]

1845

Malcanderen ghedient menigen dach:

 

Nu, sint davonture versach,²⁰

 

Dat si allene was ende vrij

 

Uten bande, so woude sy

 

Hoeren lieven vrient teen manne trouwen,

1850

Ende dede enen schonen camer buwen

 

Ende dien costelijck bemalen,

 

Om hem rijckelick tonthalen.

 

Op een tijt sij daer boven ghinc,

 

Daer die wercluden deden hoir dinck,

1855

Ende raecte ymmer mitten voet

 

Enen bile, die beneden woet

 

Ende viel den knecht op sijn hoeft,

 

Dattet recht midden wert ghecloeft.

 

Die knecht most daer verliesen tlijff.

1860

Daer wort ghevanghen tgoede wijff.

 

Men leydse vast in sekeren banden:

 

Want naden recht vanden lande

 

So hadsi dat lijff verboert.

 

Floridamas was seer ghestuert,

1865

Sijn herte dochte hem al verganghen

 

Om dat Sabina was ghevanghen.

 

In groten druck ende²¹ sorghen

 

Ghinc hi wanderen alle morghen

 

Inden tempel ende bat den goden,

1870

Dat sij hoer hulpen uuten noden.

 

Hi en conde hoer helpen noch daren,

 

Want hi en dorst niet openbaren

 

Dat him int herte was so banghe.

 

Inden karker lach si langhe:

1875

Want, om dat si was vermaert

 

In eren ende van goeder aert,

 

So en deedmen hoer gheen haestichede

 

Mit rechte an live noch an lede;

 

Mer haer leven lach dair an.

1880

Up een tijt sprac sij den man,

 

Die meyster was vanden ghevangen

 

Ende seyde: ‘Vrient, nu wilt doch ganghen

 

Totten coninc op desen til

 

Ende bidt hem, off hi comen wil

1885

Spreken mit enen ghevanghen wive.’

 

Die meester zwoer bij sinen live,

 

Na dien dat hoir dat was ghenaem

 

Hi soudet doen, watter off quaem:

 

Si waer so dueghende ende so edel,

1890

Liet hi dat, hi waer een snedel.

 

Dus liep hi totten coninc schier

 

Ende seyde hem die manier

 

Als hem Sabina hadde ghebeden.

 

Die coninc lachende ghinc beneden

1895

Dueghentlic ende woude horen

 

Wat dat wijfkijn hadde voren.

 

Hij vraechde, wat dat waer haer noot.

 

Sij sprac: ‘Edel vorste groet,

 

Al hebbe ic hier ghewoent mijn daghe,

1900

Ic bin hier vreemt van maghe,

 

Gheen kinder soe en heb ic mede.

 

Ic wort gheboren van deser stede

 

Omtrent viertich deser milen:

 

Ic woude gaerne darwairts ylen

1905

Om te maken mijn testament.

 

Mijn ouders woenen dair omtrent:

 

Ic woude mijn stucken gheerne reyden,

 

Dat sij mit lieve van ene scheyden

 

Ende deylen mochten minen goede

1910

Sonder twist off onghemoede.

 

Woudi my uwen oerloff gonnen

 

Tot dat vijftien daghe omme ronnen,

 

Ic woude hier weder comen an

 

Sonder twivel, ende sterven dan

1915

Alst u docht wesen rechtens tijt.’

 

Dit docht den coninc nuwe vijt,

20 versach kan hier vertaald worden met een voltooid verleden tijd. Vgl. Stoett (zie noot 19), § 249.

21 Het teksthandschrift heeft en, het Leidse handschrift ende in.

[p. 129]

 

Dat dit wijff dach woude gheren,

 

Ende antwoerde haer half in scheren.

 

‘Wijfkijn,’ sprac die coninck goet,

1920

‘Du biste selve des wail vroet,

 

Dat recht moet hebben sinen loop;

 

Mer hebstu erghent enighen hoop

 

Off enich ghetru an enen vrient,

 

Die du so wail moechs hebben ghedient,

1925

Dat hi een verbant ane ghinghe

 

Die wile du dedes dine dinghe

 

Ende quame voer di hier inder hecht,

 

Ende soude dulden sulken recht

 

Dattu selve soudes ghedoghen,

1930

Oftu niet weder en quaems voer oghen:

 

Vindes du sulken vrient int leven,

 

So sal ick di oirloff gheven,

 

Also du hebs begheert an my.’

 

Die coninc meynde wel, dat sy

1935

Nymmermeer die mensche en vonde,

 

Die hem voer hair also verbonde.

 

Te hant heeft sij een bode ghesent

 

Om Floridamas haren vrent,

 

Die dair tot hair quam te hant.

1940

Vriendelick nam sy hem bijder hant

 

Ende sprack hem toe van deser dinck,

 

Die hoir wail gonde die coninck,

 

Op dat si enen vrient mochte vinden,

 

Die him dair voer hair woude verbinden.

1945

Die trouwe was so groot in beyden,

 

Dat die zake was goet te reyden.

 

Hij dede al dat sij hem bat

 

Ende hij ghinc sitten daer sij sat.

 

Die coninck gaff den wivekijn

1950

Vijftien daghen lanck termijn.

 

Waert dat sy binnen dier tijt

 

Niet weder en quaem, des seker sijt,

 

So soude Floridamas tlijff

 

Verloren hebben voer dat wijff.

1955

Och! hoe wael kende hi die trouwe,

 

Die sy droech, die doeghende vrouwe!

 

Hine twivelde niet dair an,

 

Si en souden wail verlossenen dan.

 

Ende off des doch niet en viel,

1960

Soe was hi noch ghevreest sijn siel,

 

Want hi liever hadde te sterven,

 

Dan sy vanden live soude bederven.

 

En was dat gheen ghetruwe daet,²²

 

Soe en weet ic niet waer truwe staet.

1965

Al waren sy in die vierde line,

 

Noch prisic bet²³ die lieve Sabine

 

Dan Hecuba, die moerderinne,

 

Off enighe ghelike hoerre sinne.

 

Ic blijffs daer bij tot alre stonde

1970

Dat manslacht, moirt, is meerre²⁴ zonde,

 

Ende verradelike daet,

 

Die an²⁵ smannes live gaet,

 

Dan die natuerlicke ghenoecht

 

Diemen oick in sonden vuecht.

1975

Daer en mach my niemant bringhen aff;

 

Maer ic en prise niet een²⁶ caff,

 

Datmen tproefsel nimt²⁷ te voren,

 

Daermen twachten heeft vercoren.

 

Dat gaet daer hene.²⁸ Nu is Sabine

1980

Ghelossent uut des karckers pine.

 

Den dach heeft sy an ghenomen

 

Ende is tot horen maghen ghecomen,

 

Dien harde lede was te moede

 

Om hoirre vanghenisse ende armoede,

1985

Dair sy onnoselicken in quam.

 

Hoir erfnamen sy bij een nam

 

Ende beschickede al hoir zaken

 

Als sy bescheydelicste conde maken.

 

Goets tijts voerden lesten dach

1990

Ghebuerde dair een groot beclach.

 

Si nam oerloff an horen bloede

 

Ende keerde weder, die waerde goede,

 

Ende woude lossenen haren vrient,

 

Die hoir in trouwen hadde ghedient.

22 Het teksthandschrift heeft dat, het Leidse handschrift daet.

23 Het woord bet ontbreekt in het teksthandschrift.

24 Het teksthandschrift heeft merre, het Leidse handschrift meerre.

25 Het teksthandschrift heeft ans smannes, het Leidse an menschen.

26 Het teksthandschrift heeft en, het Leidse een.

27 Het teksthandschrift heeft mint, het Leidse neemt. Ik heb Leendertz' emendatie nimt overgenomen.

28 Dat gaet daer hene: slaat Dat terug op twachten? Misschien valt eerder te denken aan wat het Woordenboek der Nederlandsche taal 6, kolom 309 sub 3, geeft: Dat gaat heen, in de betekenis ‘Dat gaat aan’. Of is het, vrijer vertaald, iets als ‘Zo hoort het ook’? Bij deze vertalingen is wel het woord daer weggemoffeld!

[p. 130]

1995

Veel liever had zy te sterven

 

Dan Floridamas te derven.

 

Doe sij weder quam inder stadt,

 

Dat volck wort al van wonder mat.

 

Die mare ghinc thans voerden coninc,

2000

Dien sere verwonderde van dese dinck,

 

Want hi nye en hadde ghehoirt

 

Van sulker truwen spreken voert.

 

Sabina haeste haer ten hove

 

Voirden coninc van groten love

2005

Ende gheerde datmen Floridamas

 

Lossede uut der vanghenis²⁹ cas,

 

Want sy weder woude gaen

 

Ende laten hair inden yser slaen

 

Also sy danen was ghescheyden.

2010

Die coninc hietse³⁰ een luttel beyden

 

Ende sachse mit goeden oghen an:

 

Hi bedochte die trouwe vanden man,

 

Dien hi dede sine vriendinne

 

Ende als hi ghewoech die starcke minne

2015

Die twisschen beyden stont so vast,

 

Dat elck liever hadde den last

 

Dan dander dair in waer ghebleven,

 

Sprac hi: ‘Ic wil dit al vergheven,

 

Wijff, dattu moechs hebben misdaen,

2020

Up dat die minne mach bliven staen,

 

Dairmen billic off spreken sal

 

Ende lovent over die werlt al.

 

Ic gheve di weder lijff ende leven;

 

Mar du sals goede soene gheven

2025

Des doden maghen, na dat buert

 

Ende van ghewoenten dat behoirt.

 

Alsmen goede ghewoente doet,

 

Mit recht dan nyemant claghen en moet.

 

Wyen dat vol gheschiet mit recht

2030

Ende mit goeder ghewoente echt

 

Die heeft billicx niet te claghen.’

 

Floridamas wart uut gheslaghen.

 

Sij waren beyde zeer verhuecht

 

Ende danckeden den coninc sijnre doecht,

2035

Die hi ghenadelic hadde ghedaen

 

Ende sijn beyde thuus ghegaen:

 

Want mit deser vreemder maer

 

Soe worden hoir saken openbair,

 

Soe dat sy daer rechte voert

2040

Malcanderen truweden in die poort.

 

Hoer vrienden waren in vroechden ru,

 

Die oude vreuchde wart weder nu,

 

Ende dreven menighe vreuchden scijn

 

Recht of het nye en hadde ghesijn.

2045

Daer was trouwe ende trouwe was daer,

 

Die minne was guet ende vreuchden baer.

 

Al was sy inden vierden graet,

 

Soghedaen en was niet quaet.³¹

Enkele vertalingen.

1815 ‘die (al) in het vierde stadium waren’; 1817 Hein ende Han: ‘de gewone man’; 1819 scouwe: ‘schouwing’ of ‘aanzien’; 1820 overdraghender: ‘uitzonderlijke’; 1831 ‘maar dat gebeurde per ongeluk’; 1833 nuwelijc: ‘sinds kort’; 1836 ghestande: ‘omstandigheden’; 1837 ‘Eén geliefde had zij’; 1844-1845 ‘Zij hebben in alle stilte lange tijd een relatie onderhouden’; 1846 ‘daar nu Fortuna had gezorgd’; 1851 ‘en die duur beschilderen’; 1855-1857 ‘en raakte met haar voet precies een bijl, die viel en terechtkwam op ...’; 1861 ‘Men sloeg haar in de boeien’; 1863 ‘had zij haar leven verbeurd’; 1864 ghestuert: ‘ontsteld’; 1865 ‘hij dacht dat zijn hart zou bezwijken’; 1871 ‘Hij kon helemaal niets voor haar doen’; 1875-1876 ‘omdat zij in aanzien stond en van goede afkomst was’; 1879 ‘maar haar leven hing daar vanaf’; 1881 meyster: ‘de baas’; op desen til: ‘nu’; 1887 ‘omdat zij dat zo graag wilde’; 1890 snedel: ‘slecht mens’; 1892 die manier: ‘het verzoek’; 1895 Dueghentlic: ‘luid’ (bij lachende); 1900 ‘ik heb hier geen familie’; 1902-1903 ‘Ik werd geboren zo'n veertig mijl hiervandaan’; 1908-1909 ‘zó, dat zij in goed overleg mijn bezit zouden scheiden en verdelen’; 1910 onghemoede: ‘ruzie’; 1915 ‘als u het tijd acht voor de berechting’; 1916 nuwe vijt: ‘iets nieuws’; 1917 ‘dat deze vrouw uitstel wilde hebben’; 1918 in scheren: ‘voor de grap’; 1923

29 Het teksthandschrift heeft hier vaghenis kas, het Leidse vanghen cas.

30 hietse: misschien beter met de variant van het handschrift Leiden te lezen lietse: ‘liet haar’.

31 Het maken van een adequate vertaling van dit verhaal levert heel wat problemen, problemen die hierna bij ‘Enkele vertalingen’ zeker niet allemaal zijn opgelost. Maar de lijn van het verhaal is vrij eenvoudig te volgen. En daar gaat het in dit geval allereerst om.

[p. 131]

ghetru: ‘vertrouwen’; 1924-1926 ‘met wie je zo'n goede relatie hebt dat hij een overeenkomst zou sluiten voor de periode dat jij je zaken zou afhandelen’; 1930 ‘als je niet zou terugkomen’; 1946 ‘dat de zaak goed viel te regelen’; 1965 line: ‘stadium’; 1966 bet: ‘veeleer’; 1968 ‘of een soortgelijk iemand’; 1972 ‘die iemand het leven kost’; 1973-1974 ‘dan het samenslapen in zonden’; 1976-1978 ‘maar ik prijs volstrekt niet dat men tevoren “proeft”, terwijl men zou behoren te wachten’; 1979 ‘Dat (wachten) gaat voorbij’; 1981 ‘De termijn heeft zij op zich genomen’; 1984 armoede: ‘ongeluk’; 1985 onnoselicken: ‘onschuldig’; 1988 ‘zo nauwkeurig als zij kon’; 1998 ‘stonden de inwoners verstomd’; 2006 ‘verloste uit de gevangenis’; 2012 bedochte: ‘dacht aan’; 2014 ghewoech: ‘overwoog’; 2025 na dat buert: ‘als passend is’; 2026 ‘en naar gewoonte behoort’; 2027 doet: ‘zich houdt aan’; 2030 echt: ‘bovendien’; 2032 ‘Floridamas boeien werden geslaakt’; 2034 doecht: ‘weldaad’; 2037-2038 ‘en zo werden met dit opvallende gebeuren hun “zaken” bekend’; 2041 ru: ‘uitgelaten’; 2046 vreuchden baer: ‘vreugdevol’.

De geschiedenis draait om de trouw. Daar kan geen misverstand over bestaan. Floridamas heeft alles voor Sabina over en wil zelfs in haar plaats sterven, maar twijfelt er ook niet aan dat zij haar belofte om op tijd terug te keren gestand zal doen. Zij van haar kant houdt zich inderdaad aan die toezegging. Liever sterft zij zelf dan dat hij ter dood zal worden gebracht.

Dit hele verhaal rond gevangenis, verzoek om uitstel, borgstelling, twee weken verlof, terugkeer en gelukkige afloop, vindt z'n aanleiding in het ongeluk met de bijl. Dat heeft naden recht vanden lande (vs. 1862) juridische consequenties: Sabina heeft haar leven verbeurd. Demetrius verklaart expliciet dat het recht zijn loop moet hebben (vs. 1921) en als hij aan het eind toch ghenadelic (vs. 2035) vergiffenis schenkt en Sabina weder lijff ende leven (vs. 2023) geeft, eist hij wel dat zij goede soene gheven (vs. 2024) zal aan de familie van de dode. Maar als dat gebeurd is moet de rechtszaak ook als volledig afgedaan worden beschouwd.

In één zin zou alles zo samengevat kunnen worden: de kern van het verhaal - de wederzijdse trouw van Sabina en Floridamas - is ingebed in een juridische casus.

4 Sabina en Floridamas in Blome der doechden

Dezelfde geschiedenis treffen we als gezegd ook aan in Blome der doechden, het prozatraktaat waarin Potter paarsgewijze deugden en ondeugden bespreekt en zijn theoretische uiteenzettingen met exempelen stoffeert. Sabina en Floridamas wordt daar verteld aan het slot van het hoofdstuk over de liefde: ‘Vander ierster ende een goede bloem genoemt minne’.³²

1Vander mynnen coempt mij een exempel inder ghedachten dat ic 2ghelesen hebbe inden ouden hystorien. Hoe dat bij tijden des conincs

32 Zie n. 2. Bij Schoutens vindt men het verhaal op p. 15-16. Ik maak gebruik van fotokopieën van het handschrift. Daar staat de geschiedenis op F.10R-11V. Afkortingen zijn stilzwijgend opgelost. De spelling van u, v, w (= uu), i en j is aangepast aan hedendaags gebruik. Hetzelfde geldt voor hoofdlettergebruik en interpunctie. Ook de alinea-indeling en de regeltoevoeging is van mij.

[p. 132]

3Democrius een eerbaer vrouwe binnen Romen woenachtich was, van 4buyten gheboren, gheheiten Sabina, die nae haer ierstens mans doot 5eenen eerbaren man lief hadde ende hij haer weder, in sulker mynnen 6ende werdicheit dat si elc anderen neemen wouden in wettachtigher 7echtscap. Ende als haer tijt van rouwen nae haere seeden omme comen 8was, also dit salighe wijf haer huys dede tymmeren teghen die feeste 9van haerre toecomender bruloft. Doen ginc sij eens opter cameren 10boven, die noch niet volmaect en was bij haeren wercluyden, soe dat 11sij onwetende eenen aex mitten voeten raecte. Ende die selve aex viel 12neder eenen vanden knechten opt hoeft ende hij sterff vander 13quetsinghen.

14Dit vernamen der heeren knapen ende vinghen dit onnoesel wijf 15als dieghene die haer lijff verbuert hadde nae rechte der stad van 16Romen.

17Als sij dus ghevanghen was ende bekende dat sij sterven 18moeste, bat sij den goeden coninc dat hij haer xv daghe respijts 19verleenen woude om tot horen ouderen ende maghen te gaen buyten 20der stad daer sij wonde en een dorpe. Sij woude doch gherne weder 21comen ende lijden vonnes van haren lijve. Want sij haer testament voer 22haer doot bescicken wolde mit haeren erfnamen. Doe sprac die coninck 23al lachende: ‘Ja, vrouken, dat sal dij wel gescien op dattu eenen vrient 24hebst die voer dij gae sitten inden stock ende liden die selve sentencie 25die over dij gaen soude.’ Sabina antworde den coninck weder ende 26seide dat sij eenen ghetruwen vrient hadde, die sij wel wiste dijt haer 27niet weigheren en soude. Sij dede den ghenen comen - ende was 28gheheiten Floridamas - ende seide hem haer begheren ende des 29conincs. Doen antworde Floridamas, die sijn lieve vriendinne te vollen 30betrouwede, ende ginc voer haer sitten, optgelove van haren goeden 31worden ende woude den doot smaken voer hair, wart dat sij niet weder 32en quame alsoe sij hem beloefde.

33Sij ginc ende dede haer dinghen die sij voer haer doot bescicken 34woude. Eer sij twee daghe uut gheweest hadde, soe wist 35allen die stad van deser saken te spreken: hoe Sabina uut der stad 36ghetogen was daer Floridamas voer ghebleven was op sulke trouwe 37ende ghelove als in hen beiden bloyende was in goeder doecht.

38Ende eer haer tijt omme quam, soe nam sij groten orlof aen haer 39ouders, aen hare maghe ende aen haer vriende daer sij van jonx bij 40ghewoent hadde, die mit seer groten rouwe van haer scieden. Ende sij 41quam goets tijts binnen haren termijn te Romen openbaerlijc, daer 42haer menich goet mynsche volghede, die mit haer ghinghen ten 43paleyse. Ende als die rechtverdighe coninc dat sach ende mit groeten

[p. 133]

44wonder overdachte die overdragende mynne ende volcomen trouwe 45daer lijf ende goet aen lach, soe was hij des int hertte verblijdt ende 46vergaff haer die sake, ende dede hoer ende den goeden man eer ende 47werdicheit, om dat die edel vaste mynne niet ghescheiden en soude 48werden van hen beiden.

Draecht goede mynne ende setse in Gode.

Sij sal u vrien uut alle node.

Eest dat ghij valsche mynne draecht,

Ghij wert ins duvels stock³³ ghejaecht.

33 Schoutens (zie n. 2) leest stack. De fotokopie van het handschrift is niet duidelijk. Ik denk dat er stuck gestaan heeft en dat dit op wat ongelukkige wijze veranderd is in stock. Stock is ‘gevangenis’, hier sduvels stock, dus ‘de hel’. Vgl. Middelnederlandsch woordenboek 7, kolom 2182, sub 13.

5 De verschillen tussen de beide versies: een vergelijking

Het mag dan gaan om dezelfde geschiedenis, er zijn heel wat verschillen tussen het verhaal in Der minnen loep en dat in Blome der doechden. Ik loop de beide versies van het verhaal daar eerst uitvoerig op door en ga er daarna pas op in. Zo'n opsomming is weinig boeiend, maar kijken met de loep kan nooit kwaad.

a.	In Der minnen loep speelt het verhaal zich af in Syrië ten tijde van koning Demetrius. Als bron wordt genoemd die geesten (vs. 1823). In Blome der doechden gaat het om koning Democrius in Rome. Het verhaal komt uit ouden hystorien (r. 2).
b.	Demetrius' grootheid en macht worden in Der minnen loep expliciet vermeld (vs. 1824-1828). In Blome der doechden blijft het bij zijn naam. Van Sabina wordt in Blome alleen gezegd dat zij eerbaer is (r. 3), maar in Der minnen loep horen we dat zij eerbair (vs. 1829) en rijck is (vs. 1834); Floridamas heet in Blome der doechden eveneens eerbaar (r. 5), terwijl dat predikaat ontbreekt in Der minnen loep, waar hij Vrisch, niet rijck, maer wail gheboren wordt genoemd (vs. 1838).
c.	In Der minnen loep gaat de verteller nader in op de relatie tussen Sabina en Floridamas voor hun huwelijk (vs. 1839-1840, 1843-1845), een relatie die op enigerlei wijze ook reeds bestond voordat Sabina weduwe werd, zoals met name blijkt uit de aansluiting op het voorafgaande in de verzen 1846-1849^34. In Blome staat dat Sabina nae haer ierstens mans doot eenen eerbaren man lief hadde ende hij haer weder, in sulker mynnen ende werdicheit dat si elc anderen neemen wouden in wettachtigher echtscap (r. 4-7).
d.	In Blome der doechden is sprake van een periode van rouw, waarna Sabina haer huys dede tymmeren teghen die feeste van haerre toecomender bruloft (r. 7-9). Over rouw wordt in Der minnen loep niet gesproken, wel wordt gezegd dat Sabina dede enen schonen camer buwen / Ende die costelijck bemalen, / Om hem rijckelick tonthalen (vs. 1850 1852). Daarnaast staat dan weer dat in Blome onmiddellijk

34 Zie ook n. 17.

[p. 134]

	in aansluiting op het zoëven geciteerde wordt gezegd Doen ginc sij eens opter cameren boven, die noch niet volmaect en was bij haeren wercluyden (r. 9-10).^35
e.	Het incident met de bijl wordt in Der minnen loep gedetailleerder beschreven: de bijl valt en klooft het hoofd van de dienaar (vs. 1855-1859); in Blome wordt dat niet vermeld: hij sterff vander quetsinghen (r. 12-13).
f.	In Der minnen loep wordt Sabina gevangen gezet en in boeien geslagen, want volgens het recht van het land (Syrië dus) heeft zij haar leven verbeurd (vs. 1860-1863). In Blome der doechden zijn het der heeren knapen (r. 14) die haar gevangen nemen. Over boeien wordt niet gesproken. Wel heeft zij haar leven verbeurd, nu volgens het recht van de stad Rome (r. 14-16).
g.	Floridamas' ontsteltenis en zijn dagelijkse gang naar de tempel om daar te bidden tot de goden - de verzen 1864-1873 in Der minnen loep - vinden we niet in Blome der doechden.
h.	Ook ontbreekt in Blome de mededeling uit Der minnen loep (vs. 1874-1878) over het feit dat Sabina niet meteen berecht wordt.
i.	Zo komt er in Blome der doechden evenmin een passage voor waarin zij de gevangenbewaarder vraagt naar de koning te gaan en ook is er dus geen sprake van de reactie van de gevangenbewaarder. In Der minnen loep wordt dit omstandig verteld (vs. 1880-1893). In Blome staat alleen dat zij bat [...] den goeden coninc [...] (r. 18).
j.	In beide teksten gaat de koning naar Sabina toe. In Der minnen loep worden haar verzoek om uitstel, de redenen die zij daarvoor geeft, en haar belofte binnen twee weken terug te komen gedetailleerd gepresenteerd in de directe rede (vs. 1898-1915). In Blome der doechden vinden we de indirecte rede en details ontbreken (r. 18-22).
k.	De reactie van de koning wordt in de twee teksten in de directe rede gegeven, maar in Der minnen loep is het antwoord weer uitvoeriger en de koning geeft en passant een kleine juridische uiteenzetting ten beste (vs. 1919-1933). In Blome beperkt hij zich tot de kern van de zaak: Sabina mag gaan als zij een plaatsvervanger kan vinden (r. 23-25). In Der minnen loep wordt expliciet vermeld dat de koning ervan overtuigd was dat zij die plaatsvervanger niet zou vinden (vs. 1934-1936), gevolgd door de mededeling dat zij een bode naar Floridamas

35 Aangetekend zij dat camer (vs. 1850) kan betekenen ‘kamer’, met name ‘slaapkamer’; maar ook ‘verdieping’ is mogelijk en zelfs ‘woning’ is niet helemaal uitgesloten - zie Middelnederlandsch woordenboek 3, kolom 1140-1142 - al lijkt dat laatste niet waarschijnlijk, omdat in de regels 1853-1854 wordt gezegd Op een tijt sij daer boven ghinc, / Daer die wercluden deden hoir dinck. Betrekken we echter de tekst van Blome der doechden hierbij (wat methodisch aanvechtbaar is), dan kunnen we ook anders redeneren. De mededeling in regel 8 dat Sabina haer huys dede tymmeren, gevolgd in regel 9-10 door Doen ginc sij eens opter cameren boven, die noch niet volmaect en was, kan betekenen dat er inderdaad een woning werd gebouwd, waarvan dan de (slaap)-kamer boven nog niet klaar was toen zij daar een kijkje ging nemen. Dat tymmeren behalve ‘timmeren’ en ‘bouwen’ ook ‘vertimmeren, verbouwen’ zou kunnen betekenen, blijkt niet uit het Middelnederlandsch woordenboek 8, kolom 357-358, al zou ik geneigd zijn daar in eerste instantie voor te opteren omdat haer huys dede tymmeren door het bezittelijk voornaamwoord lijkt te wijzen op een reeds bestaande woning. Als ik het goed zie is bij al dit geredeneer ook nog van belang of men die noch niet volmaect en was ziet als een uitbreidende dan wel als een beperkende bijvoeglijke bijzin...

[p. 135]

	stuurt (vs. 1937-1939). In Blome der doechden wordt gezegd dat Sabina de koning antwoordde dat zij een vriend had die haar dit niet zou weigeren, waarna zij deze dede [...] comen (r. 25-27).
l.	In Der minnen loep neemt Sabina Floridamas vriendelick [...] bijder hant (vs. 1940) en doet hem haar relaas (vs. 1941-1944). Dat laatste gebeurt ook in Blome (r. 29-30). In beide teksten gaat Floridamas erop in, maar in Der minnen loep wijst de verteller in dit verband uitdrukkelijk enkele keren op de trouw (vs. 1945, 1955-1958, 1963-1964).
m.	Daarop voortgaande komt de laatstgenoemde in Der minnen loep te spreken over het probleem van het te vroeg bereiken van het vierde stadium der goede minne en dat leidt hem ertoe - voor de lezer onverwacht - zeer nadrukkelijk te verklaren (vs. 1965-1975) dat deze zonde niet te vergelijken valt met afschuwelijke dingen als manslacht, moirt, [...] / Ende verradelike daet, / Die an smannes live gaet (vs. 1970-1972): Ic blijffs daer bij tot alre stonde en Daer en mach my niemant bringhen aff (vs. 1969 en 1975). Daar voegt hij dan nog een keer aan toe dat hij dat mindere kwaad overigens niet goedkeurt (vs. 19776-1979). In Blome van dit alles niets.
n.	Sabina's testamentaire beschikkingen en het afscheid van haar familie worden in Der minnen loep en in Blome der doechden min of meer parallel beschreven. Alleen in de laatstgenoemde tekst echter vinden we deze mededeling: Eer sij twee daghe uut gheweest hadde, soe wist allen die stad van deser saken te spreken: hoe Sabina uut der stad ghetogen was daer Floridamas voer ghebleven was op sulke trouwe ende ghelove als in hen beiden bloyende was in goeder doecht (r. 34-37).
o.	Zij is op tijd terug in de stad. In Der minnen loep lezen we dat het volk verbaasd is, verder dat de tijding van haar terugkeer ook spoedig de koning bereikt, die eveneens buitengewoon verwonderd is, en dat Sabina zich naar de koning haast ten einde de plaats van Floridamas weer te kunnen innemen (vs. 1998-2009). In Blome der doechden staat dat haer menich goet mynsche volghede, die mit haer ghinghen ten paleyse (r. 42-43).
p.	De koning overdenkt beider liefde en trouw en schenkt vergiffenis. In Der minnen loep doet hij dat in de directe rede en verplicht hij Sabina tot het betalen van een schadevergoeding, waarbij weer een juridische argumentatie wordt gebruikt (vergelijk sub k hierboven).^36 In Blome der doechden wordt de koning expliciet betiteld als die rechtverdighe coninc (r. 43) die niet slechts vergiffenis schenkt maar ook hoer ende den goeden man eer ende werdicheit doet, om dat die edel vaste mynne niet ghescheiden en soude werden van hen beiden (r. 46-48).
q.	In Der minnen loep wordt de dankbaarheid van Sabina en Floridamas tegenover de koning vermeld, omdat hij zo ghenadelic (vs. 2035) heeft gehandeld. De relatie van de twee gelieven wordt nu openbair (vs. 2048). Zij trouwen (vs. 2039-2040). Hun vrienden zijn zeer verheugd (vs. 2041) en het paar geniet van de

36 In de tekst van Der minnen loep hierboven heb ik niet alleen de verzen 2024-2026, maar ook de verzen 2027-2031 de koning in de mond gelegd. Deze laatste kunnen echter eventueel gezien worden als een toelichting door de verteller bij wat Demetrius zojuist heeft gezegd.

[p. 136]

huwelijkse vreugde (vs. 2042-2044). Dan rondt de verteller het verhaal af: hij beklemtoont nogmaals dat deze geschiedenis van grote trouw getuigt, ook al gingen de minnenden te vroeg over tot het vierde stadium (vs. 2045-2048). In Blome der doechden komt dit alles niet ter sprake. Daar wordt afgesloten met een vierregelig versje: goede minne, gericht op God, die maakt je vrij, maar valsche mynne voert je ter helle.

Als we de verschillen tussen de twee teksten globaal bezien, is één ding meteen duidelijk: de vertelling in Der minnen loep is uitvoeriger. Er zijn niet alleen meer details (zie bij voorbeeld onder b, e, f en j), maar er zijn ook en vooral stukken die in Blome der doechden helemaal niet voorkomen (zie g, h, i, m en q). Anderzijds zijn er ook wel enkele plaatsen aan te wijzen waar Blome der doechden iets meer heeft: het verhaal dat Floridamas Sabina's plaats heeft ingenomen in de gevangenis gaat als een lopend vuurtje door de stad (zie sub n); verder wordt Sabina bij haar gang naar het paleis gevolgd door ‘menich goet mynsche’ (zie onder o); en de koning wordt expliciet een rechtverdighe coninc genoemd (zie bij p). Dit ‘meer’ valt echter in het niet bij de uitvoerigheid die we in Der minnen loep aantreffen.

Dat het verhaal in Potters berijmde liefdestraktaat niet alleen veel uitvoeriger maar ook veel levendiger en, om dat woord maar eens te gebruiken, spannender is, behoeft eigenlijk geen betoog. Wie de verhalen na elkaar leest constateert het simpelweg en zal zich waarschijnlijk nauwelijks afvragen waardoor dit komt. Het lijkt mij dat de gedetailleerdheid hier zeker meespeelt, maar ongetwijfeld is ook van belang het feit dat er in Der minnen loep meer directe rede voorkomt. De belangrijkste oorzaak echter is waarschijnlijk te zoeken in de ‘vertragingstactiek’. De vertragingen ontstaan door de toelichtingen die de verteller meent te moeten geven (bij voorbeeld vs. 1836-1840, 1843-1845), maar vooral door de onderbrekingen en uitweidingen. Zo wordt bij voorbeeld de gang vertraagd en de spanning omtrent de afloop opgevoerd door het gedeelte dat loopt van vers 1864 tot vers 1893: Floridamas' zorg, zijn dagelijks gebed in de tempel, de duur van de gevangenschap, Sabina's verzoek aan de gevangenbewaarder en diens reactie daarop. Ook het gesprek tussen Sabina en de koning (vs. 1896-1933), dat in extenso in de directe rede wordt weergegeven, bevordert de snelle afhandeling niet. Hetzelfde geldt voor een onderbreking als in de verzen 1963-1979: de verteller legt uit dat hij zondig sexueel genoegen aanzienlijk minder kwalijk vindt dan alles wat met moord en doodslag te maken heeft. Dientengevolge loopt de spanning op, de lezer of toehoorder wordt ongeduldig.

Maar de belangrijkste vraag rond alle verschillen is die naar het waarom. Waarom wordt het verhaal in Der minnen loep zo, en in Blome der doechden zus verteld? Antwoord: het gaat om de functie. De geschiedenis van Sabina en Floridamas in Der minnen loep dient een ander doel dan dat in Blome der doechden.

In het tweede boek van zijn traktaat over de intermenselijke liefde houdt Potter zich bezig met wat hij de goede minne noemt, zo ongeveer de relatie in verkeringsen verlovingstijd, waarbij er naar zijn oordeel nog geen sprake behoort te zijn van de samenslaap.

[p. 137]

In Blome der doechden is van een heel andere context sprake. In dit traktaat gaat het om uiteenzettingen over goed en kwaad binnen het geheel van de christelijke leer. Deugden en ondeugden worden omschreven, en het betoog wordt onderstreept met uitspraken van vele autoriteiten, opdat de lezer des te meer overtuigd wordt. En juist als in Der minnen loep wordt de ‘theorie’ toegelicht met concrete voorbeelden, exempelen. Dat gebeurt ook in het eerste hoofdstuk, dat de minne behandelt en waarin aan het eind het verhaal over Sabina en Floridamas verteld wordt. Potter toont in dat hoofdstuk aan zijn lezers het hele spectrum van het begrip ‘minne’ en met dit exempel presenteert hij een voorbeeld van overdragende mynne ende volcomen trouwe daer lijf ende goet aen lach. Dat is de kern en alleen de kern van de geschiedenis is in feite van belang.

Het verschil in context tussen de twee verhalen komt globaal hierop neer: in beide staat de trouw centraal, maar in Der minnen loep gaat het om een min of meer hoofse, voorhuwelijkse verhouding, waarbij echter de lichamelijke huwelijkse geneugten al worden geconsumeerd. Dezelfde ‘heidense’ vertelling moet in Blome der doechden binnen de daar gegeven christelijke context uitsluitend de liefde en trouw demonstreren.

Daarom is bij de hele voorhuwelijkse relatie in Blome der doechden alleen maar sprake van de tijd dat Sabina al weduwe was: zij en Floridamas kregen pas in die periode elkaar lief, en wel in sulker mynnen ende werdicheit dat si elc anderen neemen wouden in wettachtigher echtscap (zie sub c). De hele kwestie rond het ‘vierde stadium’ uit Der minnen loep is in Blome der doechden niet aan de orde.

De hoofse en wereldse entourage speelt hier niet. Sabina en Floridamas zijn in de Blome beiden slechts eerbaer en de koning is alleen maar koning, nadere aanduidingen zijn overbodig (zie bij b). Maar in de wereldlijke context van Der minnen loep is het niet van belang ontbloot te wijzen op grootheid en macht van de koning, op het feit dat Sabina rijk is en Floridamas weliswaar niet rijk, maar jeugdig en wail gheboren (zie onder b); en in het berijmde liefdestraktaat is niet voor niets sprake van enen schonen camer, van costelijck bemalen en rijckelick onthaal (zie bij d); ook de mededeling dat Sabina een bode zendt naar Floridamas (zie sub k) en dat zij haar geliefde vriendelick [...] bijder hant neemt (zie sub 1) past in deze wereldlijke, hoofse, sfeer.

Daartegenover staat in Blome der doechden dat er na de dood van de echtgenoot eerst een periode van rouw in acht wordt genomen voordat er gewerkt wordt aan het huis met het oog op de aanstaande bruiloft (zie onder d). Rouw komt in Der minnen loep niet ter sprake, mogelijk omdat er voor de dood van de echtgenoot al een liefdesrelatie tussen Sabina en Floridamas bestond.

Dat er binnen de context in Der minnen loep herhaaldelijk op de trouw gewezen wordt (zie bij 1) is vanzelfsprekend: Potter wil duidelijk maken dat hij het weliswaar in principe oneens is met voortijdige sexuele intimiteit, maar hij wil eveneens onderstrepen dat de trouw van twee gelieven hem zeer na aan het hart ligt. In dat kader moet ook zijn uitval tegen moord en doodslag worden gezien: geef mij, haar onjuiste gedrag ten spijt, die lieve Sabine maar, zo zegt hij, van Hecuba, die moerderinne moet

[p. 138]

ik niets hebben (vs. 1966-1967), want als het nu écht om zonden gaat...

Natuurlijk zijn hiermee niet alle verschillen tot in detail verklaard. Op één ding zij nog wel expliciet gewezen: de opmerkelijke aandacht voor rechtskundige aangelegenheden in het verhaal zoals Potter dat vertelt in Der minnen loep.

In Blome der doechden is het recht niet geheel afwezig - dat zou ook niet kunnen, gezien de inhoud van het verhaal - maar het blijft veel meer impliciet. In Der minnen loep echter wordt het diverse keren naar voren geschoven. Ik wijs met name op de volgende punten.

1.	Er wordt geen haast gemaakt met de berechting, omdat si was vermaert / In eren ende van goeder aert (vs. 1875-1876).
2.	De voorwaarden voor het oirloff (vs. 1932) worden door de koning precies omschreven in de verzen 1920-1933, in het bijzonder in de regels 1927-1930.
3.	Het meest opvallend is het gedeelte waarin de koning Sabina de vrijheid teruggeeft (vs. 2018-2031). Hij gaat daar nadrukkelijk in op goede soene gheven / Des doden maghen (vs. 2024-2025), en wijst in dat verband op hetgeen van ghewoenten [...] behoirt (vs. 2026) en op goede ghewoente (vs. 2027, vs. 2030)) en op het claghen (vs. 2028, vs. 2031). De lezer krijgt de indruk dat de vorst hier een zuiver juridisch betoog houdt, waarin de puntjes op de i worden gezet.

Ik heb voor deze ‘juristerij’ (waarbij hierboven alleen de meest in het oog springende gevallen zijn genoemd) geen precieze verklaring. Wel heeft het zonder twijfel met de persoon van de auteur te maken, die niet alleen ‘scriver van den bloede’ - griffier - maar ook baljuw is geweest. Hij weet waar hij het over heeft, maar waarom hij zich geroepen acht op deze plaats zo uitgesproken juridisch te werk te gaan wil mij niet duidelijk worden.³⁷

De verschillen tussen de twee versies van de geschiedenis van Sabina en Floridamas zijn in het voorgaande niet uitputtend onderzocht, en een verklaring van alle verschillen is niet gegeven, maar wel is duidelijk geworden dat het vooral gaat om de functie die het verhaal binnen de context heeft. Potter gaat wat dat betreft zeer strategisch te werk.

37 Voor Potter de jurist: Van Buuren (zie n. 4), p. 15-16 en de daar opgegeven literatuur. Ik dank Prof.Mr. J.Th. de Smidt die zo vriendelijk geweest is de passages met betrekking tot het recht nader te bekijken.

6 De bron van het verhaal

Het zal de lezer niet ontgaan zijn, dat bij de vergelijking van de twee verhalen verschilpunt a niet behandeld is: in Der minnen loep speelt het verhaal zich af in Syrië ten tijde van koning Demetrius, in Blome der doechden is sprake van koning Democrius in Rome. Als bron voor het eerste verhaal wordt gegeven die geesten (vs. 1823), voor het tweede ouden hystorien (r. 2).

Dat is allemaal rijkelijk vaag. ‘Demetrius’ en ‘Democrius’ kunnen betrekkelijk eenvoudig gekoppeld worden, want ‘et’ kan door een kopiist heel goed als ‘oc’ en ‘oc’ zeer wel als ‘et’ gelezen worden. Maar ‘Syrië’ en ‘Rome’ liggen ver van elkaar.

[p. 139]

En wat de bronnen betreft: met die geesten worden in Middelnederlandse teksten veelal historisch betrouwbare bronnen bedoeld.³⁸ In feite is dus sprake van een parallel met (ouden) hystorien.³⁹ Als we het een en ander combineren ligt het min of meer voor de hand dat we in eerste instantie denken aan een boek als de Gesta Romanorum - de Gesten of Gheschienisse van Romen - die grote verzameling van exempla met haar ingewikkelde overlevering,⁴⁰ of aan een werk als de Spiegel historiael van Jacob van Maerlant.⁴¹ De geschiedenis van Sabina en Floridamas treft men daar echter niet aan.

Zoals hiervoor is opgemerkt heeft alleen Jan ten Brink wat uitvoeriger naar het verhaal gekeken, waarbij moet worden aangetekend dat het bestaan van Potters Blome der doechden hem nog niet bekend was.⁴² Hij meent dat de achtergrond van enkele vertellingen in Der minnen loep te vinden is in Middelgriekse romans en novellen, waarbij Potter dan ‘zijne kennis [...] uit Latijnsche of Italiaansche vertolkingen heeft geput’.⁴³ Ten Brink betoogt dit voor het verhaal van Quintiliaen en Penella (Boek ii, vs. 1331-1560) en voor Sabina en Floridamas (Boek ii, vs. 1811-2048) en voegt eraan toe dat het ook geldt voor Orfennes en Calistomus (Boek i, vs. 2759-3023), Amon, Neufrades en Siccola (Boek ii, vs. 3905-4109) en Tholomanes, Boecia en Paschalis (Boek iv, vs. 1681-1808). Voor de laatste drie kan hij echter ‘geene nauwkeuriger bepaling’ geven en daarom wijst hij er alleen op.⁴⁴

Bij de Middelgriekse romans denkt hij aan auteurs als Jamblichus, Heliodoros, Chariton en Xenophon van Ephese.⁴⁵ Voor Quintiliaen en Penella wijst hij op het feit dat de liefde tussen de twee hoofdpersonen - de gehuwde Penella en de jeugdige Quintiliaen - ontstaat wanneer zij in de tempel zijn en hun blikken elkaar ontmoeten. Dit nu, aldus Ten Brink, gebeurt ook in verscheidene van de bedoelde romans. Daarnaast heeft het verhaal, naar hij meent, een sterk Oosters-Griekse kleur, terwijl het zich bovendien afspeelt in Griekenland.⁴⁶

Wat Sabina en Floridamas betreft zegt Ten Brink naar aanleiding van het begin van het verhaal, waarin de namen ‘Syrië’ en ‘Demetrius’ vallen, dat Potter hier het oog heeft op ‘den beroemden Demetrius-Poliorcetes (337-283), heerscher in

38 Zie Middelnederlandsch woordenboek 2, kolom 1101-1102.

39 Of die ‘geesten’ en ‘oude hystorien’ inderdaad betrouwbaar zijn is een andere zaak, maar daar gaat het hier niet om.

40 Uitstekend als inleiding op de ingewikkelde problematiek is het artikel van F. de Bree, ‘“Historia docet”. De Gesta Romanorum en de Gesten of Gheschienisse van Romen’, in: ‘In onse scole’. Opstellen over middeleeuwse letterkunde voor Prof. Dr. Margaretha H. Schenkeveld. Onder redactie van F. de Bree en R. Zemel. Amsterdam, 1989, p. 209-245.

41 Jacob van Maerlant, Spiegel historiael, met de fragmenten der later toegevoegde gedeelten, bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem. Uitgegeven door M. de Vries en E. Verwijs. Leiden, 1857-1863. 3 dln.

42 Ten Brink (zie n. 12), p. 401-403.

43 Ten Brink (zie n. 12), p. 397-403. Het citaat op p. 401.

44 Ten Brink (zie n. 12), p. 403.

45 Ten Brink (zie n. 12), p. 399-400. Voor nadere informatie over de genoemde auteurs zij verwezen naar Der kleine Pauly. Lexikon der Antike. Auf der Grundlage von Pauly's Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft unter Mitwirkung zahlreicher Fachgelehrter bearbeitet und herausgegeben von Konrat Ziegler und Walther Sontheimer. München, 1979. 5 Bde. Deutscher Taschenbuch Verlag 5963. [Onveranderde herdruk van de editie München, 1964-1975.]

46 Ten Brink (zie n. 12), p. 41-45.

[p. 140]

Syrië, zoon van den niet minder beroemden Antigonus, veldheer van Alexander den Groote’.⁴⁷ Met deze Demetrius nu ‘bevinden wij ons op nieuw in dezelfde wereld, waarin de geschiedenis van Quintiliaen en Penella voorviel’, de wereld namelijk van de Middelgriekse roman.⁴⁸ Nadere argumenten ontbreken. Nadat Ten Brink het verhaal verder heeft samengevat, sluit hij op p. 403 zijn betoog af met de volgende alinea:

Schoon het natuurlijk aan later onderzoek moet worden overgelaten, om aan te toonen, hoe deze geschiedenis, die naar eene historische anecdote zweemt, door Potter gevonden is, kan het voorloopig volstaan er op gewezen te hebben, dat ook dit ‘exempel’ uit eene Middelgrieksche bron is gevloeid.

Ten Brink vergist zich m.i. bij zijn verwijzing naar Demetrius-Poliorcetes. Deze heeft niet allereerst met Syrië van doen, terwijl er daartegenover meer dan een Demetrius over Syrië geregeerd heeft.⁴⁹ Ook Maerlant bij voorbeeld weet dat in zijn Spiegel historiael te melden.⁵⁰ Op dat punt ga ik dus niet met Ten Brink mee, maar voor het overige denk ik dat hij dichtbij de waarheid was.

Er kan namelijk geen twijfel over bestaan: in Sabina en Floridamas hebben we te doen met een bewerking van de geschiedenis van Damon en Phintias, het klassieke verhaal met het motief van de borgstelling, een verhaal dat in verscheidene versies tot ons gekomen is en waarschijnlijk zijn beroemdste vertegenwoordiger heeft gevonden in Schillers ballade Die Bürgschaft.⁵¹

De oudste versie stamt uit de Pythagorische traditie. De meeste gegevens over Pythagoras en zijn volgelingen (eind zesde eeuw voor Christus) vinden we pas bij Porphyrius en zijn leerling Jamblichus, dat wil zeggen in de tweede helft van de derde en het begin van de vierde eeuw na Christus. Beiden schreven een Leven van Pythagoras, op basis van oudere bronnen, waaronder het werk van Aristoxenus van Tarente. In het kader van de uiteenzettingen over de Pythagoreeërs en hun opvattingen vinden we zowel bij Jamblichus als bij Porphyrius de geschiedenis van Damon en Phintias. Ik neem het verhaal over uit de enige Nederlandse vertaling van Jamblichus' werk.⁵²

[233] Dat ze [de Pythagoreeërs, AvB] vriendschap met buitenstaanders niet terloops afhielden, maar die zeer actief ontliepen en vermeden, en dat ze vriendschap voor elkaar vele generaties lang onwrikbaar handhaafden, valt op te maken uit het verhaal dat Aristoxenus in zijn boek over het leven der Pythagoreeërs zelf gehoord beweert te hebben van Dionysius, de tiran van Sicilië, toen die uit zijn alleenheerschappij ontzet was en in Corinthe onderricht gaf in lezen en schrijven.
234 Aristoxenus vertelt namelijk het volgende: ‘Van gejammer en tranen en al dergelijke onthielden die mannen zich zoveel mogelijk. Hetzelfde geldt voor vleierij, verzoeken en smeekbe-

47 Ten Brink (zie n. 12), p. 401.

48 Ten Brink (zie n. 12), p. 401.

49 Der kleine Pauly (zie n. 45), dl. 1, kolom 1465-1466 sub 5, 6 en 7,

50 Jacob van Maerlant, Spiegel historiael. Dl. 1. Leiden, 1857, 1, 5^{9, 50 en 53}. Zie ook 1 Makkabeeën 7 tot en met 14 en 2 Makkabeeën 14.

51 Zie voor de tekst bij voorbeeld [F. von] Schiller, Sämtliche Werke. Mit einer biographischen Einleitung von J. Wychgram. Bd. 1: Gedichte. Leipzig, o.J., p. 173-176.

52 Jamblichus / Porphyrius, Leven en leer van Pythagoras. Ingeleid, vertaald en toegelicht door H.W.A. van Rooijen-Dijkman. Baarn, 1987. Ambo-Klassiek. Het citaat komt uit paragraaf 233-237.

[p. 141]

den en wat dies meer zij. Toen Dionysius, beroofd van zijn heerschappij, naar Corinthe was gekomen, vertelde hij ons daar vaak de geschiedenis van de Pythagoreeërs Phintias en Damon. Onderwerp van dit verhaal was een borgtocht waar leven en dood mee gemoeid was, en de gang van zaken bij deze borgstelling was de volgende.
Aan Dionysius' hof bevonden zich enkele mensen die dikwijls met spot en hoon over de Pythagoreeërs spraken. Ze betichtten hen van grootsprekerij en verklaarden dat aan hun air van gewichtigheid en hun zogenaamde onderlinge trouw en gemoedsrust abrupt een einde zou komen, als iemand hen eens flink aan het schrikken zou maken.
235 Anderen spraken dit tegen en beide partijen trachtten het gelijk aan hun zijde te krijgen. Om een eind te maken aan het meningsverschil werd tegen Phintias en de zijnen de volgende intrige op touw gezet. Dionysius liet Phintias komen, confronteerde hem met een van zijn aanklagers en zei dat hij samen met enkele anderen schuldig bevonden was aan een komplot tegen hemzelf. Dit feit werd door getuigenissen van de aanwezigen bevestigd en de tiran gaf op overtuigende wijze blijk van hevige ergernis. Phintias toonde zich verbaasd over het verhaal. Dionysius verklaarde echter met nadruk dat de hele zaak nauwkeurig onderzocht was en dat hij moest sterven. Daarop zei Phintias: “Als u hiertoe besloten hebt, verzoek ik u mij de rest van deze dag te gunnen voor het regelen van mijn eigen huishoudelijke zaken en die van Damon.” De twee mannen leefden namelijk samen in gemeenschap van goederen en Phintias had als oudste het merendeel van de huishouding op zich genomen. Met het oog hierop wenste hij vrijgelaten te worden en hij bood Damon als borg aan.
236 Dionysius vroeg hem verbaasd of er dan iemand bestond die de moed zou hebben borg te staan voor een ter dood veroordeelde. Phintias gaf een bevestigend antwoord en Damon werd ontboden. Toen deze de hele toedracht vernomen had, zei hij dat hij borg zou staan en daar zou blijven tot Phintias' terugkeer. Dionysius zelf was - zo vertelde hij - door dit gebaar al meteen volledig van zijn stuk gebracht. De mannen die de test van het begin af geënsceneerd hadden, bespotten Damon echter, ze voorspelden dat hij in de steek gelaten zou worden en verkondigden honend dat het hert de plaats van het slachtoffer al had ingenomen. Reeds was de zon bijna ondergegaan toen Phintias terugkwam om te sterven. Dit feit verbijsterde allen en ze gaven zich gewonnen. Dionysius zelf omhelsde en kuste de mannen en sprak de wens uit dat ze hem als derde in hun vriendschapsband zouden opnemen. Zij wilden echter op geen enkele wijze van zoiets horen, hoe hij ook aandrong.’
237 Dat vertelt Aristoxenus als een verhaal van Dionysius zelf.

Deze geschiedenis nu vinden we in de literatuur van de Oudheid en de middeleeuwen, maar ook nog daarna in allerlei varianten terug.⁵³ Zo bij voorbeeld bij Cicero (106-43 voor Christus) zowel in zijn Tusculanae disputationes als in De officiis, bij Diodorus Siculus (rond het begin van onze jaartelling), bij Valerius Maximus (ca. 30 na Christus) in diens Facta et dicta memorabilia, in de Fabulae van Hyginus (tweede eeuw(?) na Christus) en in het vijfde boek van de Stratégika van Polyainos (ca. 160 na Christus). We treffen het verhaal - in christelijke richting

53 Verwezen zij naar de volgende naslagwerken. S. Thompson, Motif-index of folk-literature. A classification of narrative elements in folktales, ballads, myths, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books, and local legends. Revised and enlarged ed. Vol. 5. Bloomington & London, 1958, sub p315 en p325; F.C. Tubach, Index exemplorum. A handbook of medieval religious tales. Helsinki, 1969. ff Communications 204, nr. 2208; E. Frenzel, Stoffe der Weltliteratur. Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher Längsschnitte. 4., überarb. Aufl. Stuttgart, 1976. Kröners Taschenausgabe 300, s.v. ‘Damon und Pythias’; Enzyklopädie des Märchens. Handwörterbuch zur historischen und vergleichenden Erzählforschung. Herausgeg. von K. Ranke, zusammen mit H. Bausinger, W. Brückner, M. Lüthi u.a. Bd. 2. Berlin etc., 1979, s.v. ‘Bürgschaft’.

[p. 142]

gebogen - ook aan bij Lactantius (ca. 250-ca. 325) in het vijfde boek van de Divinae institutiones en, weer anders, bij Ambrosius (ca. 340-397) in het tweede boek van De virginibus.⁵⁴

Voor we kijken naar de middeleeuwse overlevering eerst een paar kanttekeningen bij de zoëven genoemde teksten. Het gaat in alle gevallen om hetzelfde verhaal, maar er zijn veel verschillen.

Zo vinden we de namen ‘Damon’ en ‘Phintias’ bij Cicero, Diodorus, Porphyrius en Jamblichus, maar bij Valerius Maximus en Lactantius is sprake van ‘Pythias’, bij Hyginus lezen we ‘Moerus’ en ‘Selinuntius’ en bij Polyainos ‘Euephenos’ en ‘Eukritos’.⁵⁵

Een andere kwestie betreft de vorst Dionysius: Cicero bij voorbeeld plaatst de geschiedenis in de tijd van Dionysius i van Syracuse, die in 367 voor Christus overleed, terwijl anderzijds bij voorbeeld Porphyrius en Jamblichus het verhaal laten spelen onder diens zoon Dionysius ii, die in 344 uit Syracuse verdreven werd. Maar ook zijn er vagere aanduidingen, zoals ‘homo crudelissimus’ - ‘zeer wrede man’ - bij Lactantius.⁵⁶

Als het inderdaad oorspronkelijk Pythagoreeërs betreft, is het ook goed te bedenken dat het binnen deze groepering niet ging om vriendschap in onze zin van het woord, maar om een plicht. Het ‘verhaal van een vriendschap’ is dan eerder een omwerking.⁵⁷

Met de kwesties in de laatste twee alinea's aangesneden is ten nauwste verbonden de vraag of het verhaal teruggaat op een historische gebeurtenis. Daar is wel het een en ander over te doen geweest, maar het blijkt niet uit te maken.⁵⁸

De redenen voor de gevangenneming lopen uiteen: een moordaanslag, een verzonnen aanklacht in verband met een moordaanslag (zoals hierboven bij Jamblichus), of het advies Dionysius niet te vertrouwen. Ook de redenen voor het uitstel zijn verschillend - huishoudelijke zaken of het huwelijk van een zuster - evenals de toegestane tijdsspanne: de rest van de dag, drie dagen, zes maanden, of zonder bepaalde aanduiding.⁵⁹ Als aan het eind Dionysius geroerd de twee vrienden laat gaan, vraagt hij of zij hem als derde in hun vriendschapsverbond willen opnemen. Alleen Porphyrius en Jamblichus verklaren dat hem dit niet werd toegestaan. De andere auteurs laten zich er niet over uit.

Het verhaal is, zo mogen we concluderen, in de Oudheid en bij vroeg-christelijke schrijvers zeer bekend geweest. Datzelfde blijkt ook te gelden voor de middel-

54 De teksten waar het hier om gaat zijn in extenso te vinden bij F. Stadelmann, ‘Die Bürgschaft’, in: Jahresbericht über das k.k. Gymnasium in Triest 46 (1896), p. 3-44. Het vervolg is verschenen in het Jahresbericht über das k.k. Gymnasium in Triest 47 (1897), p. 3-39. Verder aangehaald als respectievelijk: Stadelmann, ‘Die Bürgschaft’ (1896) en Stadelmann, ‘Die Bürgschaft’ (1897). Het is merkwaardig dat naar deze zeer uitvoerige en informatieve, zij het minder makkelijk te verkrijgen, bijdrage(n) vrijwel nooit wordt verwezen. Ik dank Drs. J.P.M. Groot voor zijn bemoeienis bij het in handen krijgen van de studie van Stadelmann.

55 Over de namen zie verder Stadelmann (1896) (zie n. 54), p. 12-14.

56 Stadelmann (1896) (zie n. 54), p. 14-18.

57 Stadelmann (1896) (zie n. 54), p. 18-20.

58 Enzyklopädie des Märchens (zie n. 53), Bd. 2, kolom 1043.

59 Stadelmann (1896) (zie n. 54), p. 21-22.

[p. 143]

eeuwse literatuur. Omwille van de lengte van deze bijdrage volsta ik hier grotendeels met de opsomming van een aantal bronnen en verwijs voor het overige naar de bijdrage van Stadelmann.⁶⁰

Stadelmann behandelt het verhaal zoals dat voorkomt in de Gesta Romanorum, de Dyalogus creaturarum, de Scala coeli, het Ludus scacchorum van Jacobus de Cessolis en middeleeuwse bewerkingen daarvan (bij voorbeeld het Schachzabelbuch van Konrad von Ammenhausen), Der Seelentrost, en in vele andere middeleeuwse werken.⁶¹ Onderling verschillen ze allemaal, doch in wezen zijn ook hier, juist als in de Oudheid, de verhalen dezelfde.

Stadelmann spreekt niet over de Middelnederlandse literatuur, maar het zal na het voorgaande duidelijk zijn dat de geschiedenis van Damon en Phintias ook daar te vinden is, al was het alleen maar omdat verscheidene van de zoëven genoemde teksten in het Middelnederlands vertaald zijn. Ik laat het opnieuw bij de opsomming van enkele voorbeelden en ga niet in op de context waarin het verhaal is geplaatst.

In de bij Gheraert Leeu gedrukte Middelnederlandse vertaling van de Dyalogus creaturarum, dat is Twispraec der creaturen (Gouda, 1481) wordt het exempel verteld in de 56^ste dialoog ‘Vanden voghel astur ende die voghel caridius’.⁶² In Dat scaecspel is het het 22^ste exempel,⁶³ in Dat kaetspel ghemoralizeert het 58^ste.⁶⁴ Interessant is dat het verhaal als exempel ook voorkomt bij Potters tijdgenoot Jan Matthijssen in diens werk Het rechtsboek van den Briel, en wel daar waar hij het heeft over de trouw.⁶⁵

Maar hoe men het wendt of keert, in alle gevallen gaat het om het verhaal van twee vrienden, of het nu oudheid of middeleeuwen betreft. Potter is op dat punt een uitzondering. Nu is het evident dat hij in het tweede boek van zijn Der minnen loep bij zijn voorbeelden over de man-vrouw relatie met een vriendenpaar weinig kon beginnen. In mijn proefschrift heb ik aangetoond dat hij bij de bewerking van zijn verhaalstoffen zeer vrij en zelfstandig te werk gaat.⁶⁶ Wat dat betreft is er dus bij de Hollandse ambtenaar niets bijzonders aan de hand. Hij draait er bij wijze van spreken zijn hand niet voor om als hij een bestaand verhaal wil of moet aanpassen binnen zijn opzet. Als hij dus in boek ii van Der minnen loep over de ge-

60 Zie n. 54.

61 Stadelmann (1896) en (1897) (zie n. 54), respectievelijk p. 24-44 en p.6-12, 17-18, 24-25.

62 Exemplaar: 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, Inc. 170 e 26,

63 G.H. van Schaick Avelingh, Dat scaecspel. Leiden, 1912. Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde, p.lxxxiv-lxxxv.

64 J.A. Roetert Frederikse, Dat kaetspel ghmoralizeert. Leiden, 1915. Bibliotheek van Middelnederlandsche letterkunde, p.lvi-lvii en 79.

65 Jan Matthijssen, Het rechtsboek van Den Briel. Beschreven in vijf tractaten. Op nieuw uitgegeven door J.A. Fruin en M.S. Pols. 's-Gravenhage, 1880. Werken der Vereeniging tot uitgave van de de bronnen van het oude vaderlandsche recht, eerste reeks i, p.79-80. Voor Matthijssens exempelen zie ook A.H. Huussen jr., ‘De “exempelen” in Jan Matthijssen's Rechtsboek van Den Briel’, in: Miscellanea forensia historica. Ter gelegenheid van het afscheid van Prof.mr. J.Th. de Smidt. Redactie: J.M.I. Koster-van Dijk en A. Wijffels. Amsterdam, 1988. Verzamelen en bewerken van de jurisprudentie van de Grote Raad [van Mechelen], nieuwe reeks 14, p.143-161.

66 Van Buuren (zie n. 4), hoofdstuk 6, p.240-286.

[p. 144]

schiedenis van Sabina en Floridamas in vs. 1823 meedeelt dat de bron is die geesten, of in Blome der doechden (r.2) dat die bron te vinden valt in ouden hystorien, dan behoeft er op voorhand beslist niet aan getwijfeld te worden of hij gebruik heeft gemaakt van de Gesta Romanorum, waar immers het verhaal van Damon en Phintias voorkomt, zoals we zoëven hebben gezien.

Maar er is ook nog iets anders. Potter is met de omwerking van het verhaal wel een uitzondering, doch hij staat niet alleen. Want in de Italiaanse Fiore di virtù, die toch vermoedelijk mag gelden als de belangrijkste bron van de Blome der doechden, komt het verhaal eveneens voor en ook hier gaat het over een man en een vrouw.⁶⁷ Ik neem het hier, in een woordelijke vertaling, over uit de editie-Frati.⁶⁸

Over de deugd van de liefde leest men in de Romeinse Historiën: omdat koning Dionisius het hoofd wilde afhakken van iemand [‘a una’] die Pitia heette, ging deze [‘ella’] naar hem toe om acht dagen uitstel te vragen om naar huis te [kunnen] gaan om haar zaken te regelen, en de koning antwoordde schertsend dat hij dat zou doen, als zij iemand [‘uno’] als garantie voor haar zou geven, die zich ertoe zou verplichten om zijn hoofd te laten afhakken, in het geval zij niet terug zou keren. Toen zond Pitia een persoon die Damon heette en die haar boven alle dingen van de wereld beminde en tegen hem zei ze hoe de zaken stonden. Onverwijld ging Damon naar de koning en verplichtte zich voor Pitia om zijn hoofd te laten afhakken, als zij niet terug zou komen; en Pitia ging weg om haar zaken te regelen; en toen het einde van de termijn naderde maakte iedereen grapjes over hem vanwege de dwaze verplichting die hij was aangegaan, en hij vreesde niets, zodanig was zijn trouw en liefde voor zijn vriendin; zodat aan het einde van de termijn Pitia terugkwam, zoals zij beloofd had. Toen de koning de volmaakte liefde zag die zij samen hadden, vergaf hij haar de dood, opdat een zo onbaatzuchtige liefde zich nooit van hen zou losmaken.

We staan op een tweesprong. Is het nu zo dat Potter, onafhankelijk van de Fiore di virtù, in Der minnen loep het hem bekende verhaal van Damon en Phintias heeft omgewerkt tot zijn geschiedenis van Sabina en Floridamas? En is hij later, toen hij zijn Blome der doechden schreef, het verhaal in de Fiore tot zijn verbazing eveneens in omgewerkte vorm tegengekomen (gesteld dat dit werk inderdaad zijn eerste bron is)? En heeft hij toen de geschiedenis uit Der minnen loep in aangepaste vorm opnieuw opgenomen? Of kende hij de Fiore al toen hij Der minnen loep schreef en heeft hij dankbaar gebruikgemaakt van de omwerking van Damon en Phintias die hij in het Italiaanse werk reeds aantrof? In principe kan het allebei. Hoe hoog ik Potters originaliteit ook heb, ik ben geneigd te veronderstellen dat hij tijdens zijn Italiaanse reis van februari 1411 tot mei 1412, toen hij zijn plan om Der minnen

67 Van Buuren (zie n. 10) en Van Oostrom (zie n. 8), hoofdstuk 6, in het bijzonder paragraaf 3, p.244-257. Vgl. ook Stadelmann (1897) (zie n. 54), p.11-12. Ook de bewerking in het Duits van de Fiore door Hans Vintler presenteert de hoofdpersonen als een vrouw en een man (Physoia en Amore). Vgl. bij voorbeeld Stadelmann (1896) (zie n. 54), p.40-41.

68 C. Frati, ‘Ricerche sul “Fiore di virtù”’. In: Studi di filologia romanza 6 (1891), p.247-429. Aldaar p.415. Mijn collega Dr. J.A.M. de Bruijn-van der Helm is zo vriendelijk geweest de Italiaanse tekst te vertalen. Ik betuig haar daarvoor mijn dank. Opgemerkt zij dat de Italiaanse Fiore-traditie even verspreid als slecht onderzocht is - zie de literatuur genoemd in n. 67 - maar voorzover valt te overzien is dat voor het hier te behandelen verhaal niet van belang. Afwijkingen die ik van elders ken doen in dit verband evenmin ter zake. Merkwaardig is wel dat in een druk van 1491 de twee mannen terug zijn, nu als Fisia en Amone (The Florentine Fior di virtu of 1491. Translated into English by N. Fersin. With facsimiles of all the original wood cuts. Published for the Library of Congress. Z. pl., 1953).

[p. 145]

loep te schrijven opvatte en mogelijk ook uitvoerde, al kennis heeft gemaakt met de Fiore, welk werk buitengewoon populair was.⁶⁹ Anders gezegd: als de bovenstaande redenering juist is, dan hebben we via een omweg een klein detail uit Potters biografie in handen gekregen, hoe vaag ook. Terloops merk ik op, dat dit feit - als het dat is - mogelijk eveneens implicaties kan hebben voor andere verhalen die Potter vertelt, want er zijn meer geschiedenissen die in beide werken voorkomen. Maar dat onderzoek blijve hier rusten.

69 Voor Potters Italiaanse reis Van Buuren (zie n. 4), p.16 en p. 29-30 en de literatuur waarnaar daar verwezen wordt. Voor de populariteit van de Fiore: Van Buuren (zie n. 10), in het bijzonder p.45-46.

Summary

Relatively little attention has been paid to the stories which the Dutch poet Dirc Potter (1370-1428) incorporated in his Der minnen loep (The Course of Love) and Blome der doechden (Flowers of Virtues). One of them is the history of Sabina and Floridamas, a tale of perfect faithful love between two lovers. The story occurs both in Der minnen loep and in Blome der doechden, but there are many small and big differences. This article analyzes and explains these differences. It also demonstrates that the source for this story must be looked for in the history of Damon and Phintias, a story (with the motif of going bail for a person) that was wellknown in classical antiquity and widely spread in the Middle Ages. Potter, however, adapted the story in his own way. In doing so, he probably consulted, among other things, the version of this story as it occurred in the Italian Fiore di virtú.

Adres van de auteur:

Paulus Buyslaan 19

nl-3818 lc Amersfoort