Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

[p. 97]

[Nummer 2]

Nogmaals ‘Walewein van Melle’ en de Vlaams-Keltische contacten
Lauran Toorians

1 Het probleem: Walewein is Gwalchmai niet

‘Ronduit raadselachtig’ noemt Maartje Draak het voorkomen van een aantal historische Waleweinen in Vlaanderen, die geboren moeten zijn voor de verschijningsdatum van Galfried van Monmouths Historia Regum Brittanniae (1138).¹ De mogelijke oplossing, die zij voorzichtig oppert voor het probleem dat hierdoor bestaat, is dat deze naam via de Vlamingen die zich sinds 1108 in het zuiden van Wales hadden gevestigd naar de Nederlanden zou kunnen zijn gekomen.² Deze voorzichtige suggestie werd later door W.P. Gerritsen in een artikel uitgewerkt, en leidde hem tot de conclusie dat er mogelijk al rond 1100 een Nederlandse Arturtraditie heeft bestaan.³ Sinds het verschijnen van dit uitputtende artikel, wordt deze kwestie wel aangeduid met de benaming ‘Walewein van Melle’. Naamgever is de Walewein van Melle die optrad als één van de ondertekenaars van een schenkingsoorkonde uit 1118.⁴

Deze conclusie van Gerritsen, dat er in de Nederlanden een zogenaamde pre-Galfridische Arturtraditie bestaan zou hebben, is - evenals de door Maartje Draak

1 A.M.E. Draak, Onderzoekingen over de Roman van Walewein (Met aanvullend hoofdstuk over ‘Het Walewein onderzoek sinds 1936’) (Groningen/Amsterdam, 1975), p.230.

2 Idem. Het pionierswerk op dit gebied werd verricht door Th.M. Chotzen. Over deze Vlaamse nederzetting: Lauran Toorians, ‘Wizo Flandrensis and the Flemish settlement in Pembrokeshire’, Cambridge Medieval Celtic Studies 20 (Winter 1990), pp.99-118 en de daar aangehaalde literatuur.

3 W.P. Gerritsen, ‘Walewein van Melle (anno 1118) en de Oudnederlandse Arturlitteratuur’, Naamkunde 16 (1984), 115-134. In dit artikel ook de verwijzingen naar de edities van de desbetreffende oorkonden waarin de vier Vlaamse Waleweinen voorkomen, de discussie daaromtrent, en de verdere literatuur over ‘Arturnamen’ in de Nederlanden. Een (ook door Gerritsen genoemd) belangrijk artikel over deze problematiek is dat van Pierre Gallais, ‘Bleheri, la cour de Poitiers et la diffusion des récits Arthuriens sur le continent’, Actes du septième congrès national. Société française de littérature comparée (Poitiers, 1965 = Paris, 1967), pp.47-79 (en vooral pp.61-70). Een aanvulling hierop voor de Nederlanden wordt gegeven door Veerle Uyttersprot, ‘Arturnamen tot 1300’, in W. Verbeke, J. Janssens & M. Smeyers (ed.), Arturus rex I: catalogus. Koning Artur en de Nederlanden / La Matière de Bretagne et les anciens Pays-Bas (Leuven, 1987), pp.113-118 (en zie ook pp.105-109). Opvallend is dat de naam niet voorkomt in (Bretonstalig) Bretagne. De door Gerritsen in noot 20 van zijn artikel geciteerde Oudbretonse vormen ‘Ualcmoel (var. Ualtmoe)’ zijn niet relevant, want niet verwant aan Wels Gwalchmai. (Voor de Welse vorm, zie Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein. The Welsh Triads (Cardiff, 1978), pp.371-371. Over de Bretonse vorm verschil ik met haar van mening.)

4 De naam Walewein verschijnt in de oorkonde als Vualauuaynus. Elders in Vlaamse oorkonden vinden we o.a. de vormen Walewain, Walewainus, Walwain. Voor een uitvoerige bespreking en verdere literatuur, zie het in noot 3 genoemde artikel van Gerritsen. Toe te voegen is nog K.G. van Acker, ‘Neen toch, opnieuw Walewein van Melle?’ Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent N.R. xl (1986), pp.41-46 (vooral over de diplomatieke aspecten van de oorkonde).

[p. 98]

uitgesproken verbazing van vele Arturisten - evenwel gebaseerd op de veronderstelling dat Walewein (evenals Gauvain, Gawain, enz.) niet alleen dezelfde verhaalpersoon representeert als de Middelwelse held Gwalchmai, maar dat beide namen ook in taalkundig opzicht aan elkaar verwant zijn. Dit laatste is echter niet het geval.⁵ De verhaaltechnische gelijkstelling van beide namen berust op hun (toevallige) overeenkomst in klank, en dit opent opnieuw de vraag naar de herkomst van de naam Walewein. Tevens betekent dit, dat het voorkomen van de naam Walewein rond 1100 niet als een argument kan gelden voor het bestaan van een pre-Galfridische Arturtraditie in de Nederlanden.

Desalniettemin blijft de Vlaamse aanwezigheid in het zuidwesten van Wales een context bieden waarin Vlamingen met de Welse Arturtraditie in aanraking konden komen.⁶ Het ligt dan ook voor de hand te veronderstellen dat het daar is geweest dat de namen Walewein en Gwalchmai voor het eerst aan elkaar werden gelijkgesteld. Mogelijk kan de naam Walewein dan wel worden beschouwd als een Vlaamse bijdrage aan het namenbestand in de Arturromans.

Om dit alles aannemelijk te maken - bewijzen zal hier nauwelijks mogelijk zijn-, wil ik in dit artikel allereerst de naam Walewein in zijn taal- en naamkundige context nader bezien. Bij wijze van zijsprong volgt daarop ook een korte beschouwing over de naam van een andere Arturheld, Bedevere. Over de Vlamingen in Pembrokeshire (Zuidwest-Wales) valt weinig nieuws te zeggen. Een groot aantal van hen nam deel aan de Anglo-Normandische verovering van Ierland, en de Vlamingen die zich rond 1200 in Dublin bevonden werpen echter wel een verrassend licht op de vraag wat dit eigenlijk voor mensen waren. In een laatste paragraaf zal tenslotte worden gewezen op het culturele belang van enerzijds de waarschijnlijk vrij algemene meertaligheid in Pembrokeshire, en anderzijds de rol van beroepsmatige tolken in deze multi-culturele samenleving. De uitwisseling van zowel verhaalstof als van persoonsnamen zal in deze omgeving zeker tot de mogelijkheden hebben behoord.

5 Op deze plaats zou ik graag mijn dank uitspreken aan Dr Rachel Bromwich uit Aberystwyth, die zo vriendelijk was mijn vermoedens omtrent dit probleem in een brief te bevestigen. In dit artikel gebruik ik verder de moderne Nederlandse vorm ‘Walewein’ als verzamelnaam voor de hele reeks varianten waarin deze naam in de diverse Arturromans voorkomt. Afzonderlijke vormen worden gecursiveerd of anderszins gespecificeerd in de tekst.

6 De term ‘Vlamingen’ wordt hier vrij los gehanteerd en berust in eerste instantie op het taalgebruik van de bronnen. Cf. Lauran Toorians, ‘Twelfth-century Flemish settlements in Scotland’, in: Grant G. Simpson (ed.), Scotland and the Low Countries, 1124-1994 (Edinburgh, 1995). Deze tekst, oorspronkelijk een lezing voor het ‘Third Mackie Symposium for historical study of Scotland's overseas links: Scotland and the Low Countries’ (Aberdeen, 19-21 september 1992) zal in licht gewijzigde en uitgebreidere vorm tevens verschijnen in de Revue Belge de Philologie et d'Histoire (gepland voor 1996, fasc.4). Verder viel mij op dat in de medioneerlandistiek geen onderscheid wordt gemaakt tussen de begrippen ‘Brits’ en ‘Engels’. Binnen de keltologie wordt de term ‘Brits’ specifiek gebruikt voor de inheems Keltische taal ten tijde van de Romeinse overheersing. De daaruit ontwikkelde talen zijn Wels, Cornisch en Bretons, en ook deze talen en hun culturen worden wel (Neo-)Brits genoemd. De term staat hiermee dus lijnrecht tegenover het begrip ‘Engels’. Groot-Brittannië is het eiland waarop Engeland ligt, de term ‘Britse Eilanden’ impliceert ook Ierland en het Eiland Man.

[p. 99]

2 Walewein

De oorspronkelijke vorm van de naam Walewein, zoals Galfried die kende toen hij zijn Historia schreef, lijkt Gualguainus te zijn geweest. De persoon is een neef van koning Artur, en hij speelt in de latere Arturtraditie een belangrijke rol. Het is duidelijk en onomstreden dat Galfrieds Gualguainus de rol speelt van de figuur die in de Welse Arturliteratuur Gwalchmai heet, ook al is over die rol feitelijk erg weinig bekend.⁷ Het feit dat beide verhaalpersonen elkaars equivalent zijn, impliceert echter nog niet dat beide namen ook taalkundig aan elkaar verwant zijn.

Het is algemeen aanvaard dat alle naamvormen waaronder deze persoon in de Arturromans in verschillende talen figureert, direct zijn afgeleid van Galfrieds Gualguainus. We hebben het dan over vormen als bijvoorbeeld Gawain (Engels), Gauvain (Frans) en Gawan (Duits). Dit levert dan ook geen problemen op. Dat ligt anders met de relatie tussen de taalvormen Gwalchmai en Gualguainus. Hier kan met geen enkele bekende vorm van fonemische aanpassing of vervanging aannemelijk worden gemaakt dat het om een rechtstreekse ontlening gaat. Het is dan ook veel waarschijnlijker dat we hier een tamelijk willekeurige gelijkschakeling van twee namen zien. Daarbij zal dan wel een associatieve klankovereenkomst een rol hebben gespeeld. Als motief voor een dergelijke vervanging moeten we waarschijnlijk denken aan zoiets als uitspraakproblemen bij de ‘doorsnee’ Anglo-Normandiër. Vergelijkbaar is de vervanging van het onwelgevoeglijk klinkende Myrddin door Merlinus, of de vervanging van de inheems Welse naam Peredur door Perceval (en misschien ook Owain / Yvain, waar mogelijk de klankovereenkomst met Ivo(nis)⁸ de doorslag gaf voor de vorm met Y-). Wel is het zo dat Galfrieds werk direct na verschijnen erg populair werd, waardoor ook in Wales zelf de vorm Gualguainus algemeen werd geaccepteerd als equivalent voor Gwalchmai.

Dat de naam Gualguainus zelf (ook in Wales) al eerder bestond, en niet door Galfried werd bedacht, blijkt uit de pre-Galfridische vermelding van een Walwen in Wales. In 1125 maakt Willem van Malmesbury namelijk melding van de ontdekking van ‘het graf van Walwen’ (sepulchrum Walwen).⁹ En dit vermeende graf brengt ons dan weer terug bij een mogelijke relatie met Vlaanderen.

Mogelijk doelde Willem van Malmesbury namelijk op het huidige Walwyn's

7 Voor de Welse Arturtraditie bestaat er sinds kort een uitstekend naslagwerk: Rachel Bromwich, A.O.H. Jarman & Brinley F. Roberts (eds.) The Arthur of the Welsh. The Arthurian Legend in Medieval Welsh Literature, Cardiff, 1991. Voor een beknopte samenvatting in het Nederlands, inclusief vertalingen van de belangrijkste bronnen, zie ook Lauran Toorians, ‘Arthur in de vroegmiddeleeuwse traditie in Wales’, in: De Kelten. Syllabus van het njbg-congres ‘De Kelten’, gehouden op 28-29-30 december 1992 te Valkenswaard (= Janus 21), 3-14.

8 De enige heilige die als mogelijke naamgever in aanmerking komt is de St Ivonis wiens gebeente ca.1001 werd ontdekt in het Engelse plaatsje Slepe, dat sinds die tijd St. Ives heet. Het opmerkelijke hiervan is nu, dat Slepe / St. Ives in het oude graafschap van Huntingdon ligt (nu deel van Cambridgeshire). Al sinds 1066 bevonden zich hier veel Vlamingen, en later recruteerde David i, koning van Schotland en heer van de ‘Honour of Huntingdon’, in dit gebied burgers voor zijn nieuwe steden (de royal burghs) en kolonisten voor zijn ontginningen in Schotland. Verder lijkt tot nog toe ook buiten de discussie gebleven dat een van de pairs of paladijnen van Karel de Grote Ivon heette.

9 Willelmi Malmesbiriensis, De gestis regum Anglorum. Ed. by William Stubbs (London, 1887), ii, p.342. Zie ook Gerritsen (n.3), p.125.

[p. 100]

Castle, dat in feite waarschijnlijk een kleine heuveltopversterking uit een onbekend, maar veel ouder, verleden is (de Ordnance Survey vermeldt de site als ‘Earthworks’), of anders een plek daar dicht in de buurt.¹⁰ Walwyn's Castle ligt aan een riviertje dat uitmondt in de Sandyhaven Pill, zes kilometer noordwestelijk van Milford Haven in het deel van Pembrokeshire dat in deze cruciale periode in Anglo-Normandische handen was en waar zich zoveel Vlamingen bevonden dat de term ‘Anglo-Vlaams’ wellicht van toepassing is.

De Welse naam voor Walwyn's Castle is Castell Gwalchmai, maar het valt in dit geval moeilijk uit te maken of de Welse of juist de niet-Welse naam er eerst was. Wel kende de Welse traditie al een andere lokatie voor het graf van Gwalchmai, zodat in ieder geval Willems bericht over deze ontdekking en de identificatie daarvan secundair lijken. In ieder geval laat dit toponiemenpaar zien dat de namen Walwyn en Gwalchmai werden beschouwd als elkaars equivalent.

Misschien is het zelfs wel hier geweest, dat de identificatie van de beide namen voor het eerst tot stand werd gebracht. Als mogelijke ‘bron’ voor de naamgeving van de Vlaamse Waleweinen uit de aanhef van dit artikel - evenals voor een deel van hun Noordwest-Franse naamgenoten - is dat nog steeds te laat. Maar het is toch interessant even stil te staan bij de verschillende schrijfwijzen waarin de naam van Walwyn's Castle is overgeleverd.¹¹ De vroegste vermeldingen dateren uit 1290 en luiden Castle Gaweyn, Castle Gawain, Castle Walwayn en Walwany Castle. Al deze vormen komen later met kleine variaties terug, en voor ons betoog zijn daarvan vooral de volgende interessant: Walewynecastle (1307), Wallewen Castell (1481), Wallewynscastell (1483) en Wallewynescastell (1484), die allemaal de Nederlandse vorm ‘Walewein’ (met epenthetische vokaal tussen l en w) laten zien.¹²

Hier lijkt dus de Vlaamse aanwezigheid zijn stempel te hebben gedrukt op een toponiem in Wales. En als hier ook de gelijkstelling tussen de namen Gwalchmai en Walewein tot stand kwam, wat ligt dan meer voor de hand dan te veronderstellen dat het juist via de aanwezigheid van grote aantallen Vlamingen en Normandiërs (en Engelsen) in dit gebied was, dat de naam Walewein in Wales terechtkwam? Of het Vlaamse element daarin de doorslag gaf, valt niet met zekerheid te beslissen. In de streek was veeltaligheid regel en zullen vormen met en zonder epenthetische vokaal naast elkaar hebben bestaan. De overgeleverde oudere vormen van de plaatsnaam Walwyn's Castle laten dat ook duidelijk zien.

De oorsprong van de naam Walewein (Gualguainus) blijft hiermee onopgelost.¹³

10 Patrick Simms-Williams (in The Arthur of the Welsh (zie n.7), p.50 en p.68 noot 99) betwijfelt of Willem van Malmesbury wel op Walwyn's Castle kan doelen omdat dit niet ‘op’ de kust ligt. Maar Walwyn's Castle heet dan ook ‘Waleweins kasteel’ en wat ligt dan meer voor de hand dan een graf dat in de nabijheid wordt ontdekt als ‘Waleweins graf’ te beschouwen?

11 Zie hiervoor B.G. Charles, Non-Celtic Place-Names in Wales (London, 1938), pp.87-88.

12 Voor het belang van deze epenthetische vokaal als typisch Nederlands verschijnsel, zie Gerritsen (n.3), p.134. Opmerkelijk is natuurlijk ook de hoge frequentie van vormen met initiële w-, die eerder op een Germaanse dan op een Romaanse of een Welse oorsprong duidt. Probleem hierbij is echter dat bij Germaanse leenwoorden in het Normandisch de initiële w- vaak gehandhaafd bleef. (Zie ook noot 16.)

13 Een algemeen geaccepteerde etymologie voor de naam is tot op heden niet voorgesteld. Op grond van de gelijkenis met de Oudengelse naam Wealdwine wordt de naam wel geïnterpreteerd als een samenstelling van wald ‘macht, heerschappij’ en wine ‘vriend’. Zie hiervoor J. van der Schaar, Woordenboek van voornamen (Prisma handwoordenboek; Utrecht/Antwerpen, 1984 (oorspr. 1964)), p.353; en ook A. Huizinga, Encyclopedie van voornamen (Amsterdam, 1957), p.227. Een afleiding van de heiligennaam Wolbodo (Huizinga) lijkt mij minder aannemelijk. Waarschijnlijker is dan weer de vernoeming naar een andere heilige, die beide auteurs wel noemen, maar niet in verband brengen met Walewein: Walo (vgl. Oudhoogduits wal(a)h ‘vreemdeling’). Deze zou een kleinzoon zijn geweest van Karel Martel, trad op als legeraanvoerder onder Karel de Grote, en was abt van Corbie van 826 tot aan zijn dood in (835 of) 836 (aldus Van der Schaar, s.v. ‘Wale’; verdere gegevens over deze heilige heb ik niet gevonden). Deze schetsmatige biografie sluit in ieder geval goed aan bij het verspreidingskaartje van vroege ‘Waleweinen’ bij Gallais (zie n.3; p.71). De betekenis van Walewein zou in dit geval dus ‘vriend van (de heilige) Walo’ zijn. Dit alles echter in de veronderstelling dat het tweede lid van de naam verwant is aan Oudengels, Oudhoogduits wine ‘vriend, geliefde’. De oude spellingen waarin we Walewein vinden, duiden echter allemaal op een diftong ai, wat deze verwantschap lijkt uit te sluiten. De vorm wine zou hebben geleid tot Walewijn, met een ‘lange ij’. Moeten we misschien eerder denken aan verwantschap met Nederlands wee en wenen? De naam zou dan zoiets kunnen betekenen als ‘hij die de vreemdelingen (“Walen”) aan het wenen maakt’. Over deze kwestie werd al vroeg gedebatteerd. Nog steeds belangrijke bijdragen zijn G.J. Boekenoogen, ‘Namen uit ridderromans als volksnamen in gebruik’, Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde xxxvi (1917), pp.67-96 (spec. pp.67-71), en de reactie daarop (met tegenreactie) van M. Schönfeld, ‘Walewijn en Walewein’, id., pp.290-296. In elk geval wordt algemeen aangenomen dat de naam een Germaanse oorsprong heeft.

[p. 101]

Aangezien echter de eerste Vlamingen in zuidwestelijk Wales pas arriveerden toen de eerste Waleweinen in het (noord)westen van Frankrijk en in Vlaanderen al gedoopt waren, kan de conclusie niet anders zijn dan dat de naam vanuit het Europese vasteland in Wales werd geïntroduceerd, en daar (door of onder invloed van Willem van Malmesbury?) werd gelijkgesteld met de Welse naam Gwalchmai. Toen deze gelijkstelling van beide namen eenmaal had plaatsgevonden, werd het ook vanzelfsprekend om de naam van de Welse Arturheld Gwalchmai hierbij te laten aansluiten. Daarmee werd Walewein (Gualguainus) opgenomen in het repertorium van ‘Arturnamen’. De noodzaak om op basis van die vroege Waleweinen al rond 1100 het bestaan van een Vlaamse Arturtraditie te veronderstellen, is hiermee vervallen. Deze Waleweinen werden gedoopt met een inheemse naam die op dat ogenblik nog geen enkele associatie had met Artur en diens helden.

Daar ook Gwalchmai in het Wels normaal als persoonsnaam kon voorkomen, is het zelfs niet noodzakelijk dat de gelijkstelling van de namen Walewein en Gwalchmai plaatsvond in een literaire (Artur-)context. De aard van de vertaling is daarmee vergelijkbaar met het gegeven dat in de zeventiende eeuw de Nederlanders hun belangrijkste Chinese tegenstander bij de inname van Formosa de naam Coxinga gaven. Deze naam - die ook in andere Europese bronnen werd overgenomen - is de ‘vertaling’ van de Chinese ‘erenaam’ Guoxingye, ‘Heer met de keizerlijke achternaam’.¹⁴ Overeenkomst in klank was het enige motief.

Ook op enkele andere plaatsen in de Britse Eilanden duikt Walewein op in de toponymie. Zo vinden we nog steeds in het ‘Anglo-Vlaamse’ stuk van Pembrokeshire een Wallaston (ongeveer zes km. westelijk van Pembroke en ten zuiden van

14 John K. Fairbank, Edwin O. Reischauer & Albert M. Craig, East Asia. Tradition and Transformation (London, 1973), pp.216-217. De eigenlijke naam van deze man was Zheng Cheng-gong (1624-1662). De zuidelijke Ming-keizer verleende hem de familienaam Zhu, waarna zijn aanhangers hem zijn titel gaven (Kuo-hsing-yeh in de transcriptie van Wade-Giles). Het Nederlandse Coxinga is een vrijwel exacte weergave van de Fukienese uitspraak van deze naam.

[p. 102]

Pwllcrochan). De oudst bekende vorm van deze plaatsnaam is Villa Walwani (1286). Daarna vinden we vanaf de 13e eeuw naast vormen met -lw- ook Waleweyneston(e) (13e e., ca.1300), Wallewenston (1480-1), en vanaf de zestiende eeuw ook Walleneston (1524) e.d. In 1286 werd land in deze Villa door Isobella filia Walwani geschonken aan een zekere Peter le Franceys.¹⁵

Verder vinden we in Wales de plaatsnaam Walwen twee keer in het noordoosten, in het oude (pre-1974) graafschap Flintshire. Een keer vijf km. ten zuiden van Holywell, en een keer twee km. oostelijk van diezelfde plaats, aan de monding van de Dee. Omdat in dit gebied de Anglo-Normandische baronnen van Chester al vroeg actief waren, en omdat in het Wels een w als beginklank van een woord onmogelijk is, zal het hier eveneens geïmporteerde namen betreffen.¹⁶ Of zich onder de veroveraars in dit gebied ook Vlamingen bevonden is niet bekend.¹⁷

Op het eiland Anglesey komt de plaatsnaam Gwalchmai voor, die in verband wordt gebracht met de dichter Gwalchmai ap Meilyr (ca.1130-80). De plaats ligt centraal op het eiland, ongeveer 7 km. noordelijk van Aberffraw, en westelijk van Llangefni. Een oudere vorm van deze naam was Trefwalchmai (‘woonplaats van Gwalchmai’), die we in een Anglo-Normandische bron vinden als Trefwalkemay (1294). Deze schrijfwijze laat zien dat een Anglo-Normandiër (of waarschijnlijker zijn Welstalige informant) hier weliswaar ook een epenthetische vokaal invoegde (-walchemai), maar dan niet op dezelfde plaats als waar een Nederlandstalige dat (vermoedelijk) zou hebben gedaan.

Buiten Wales, en in een gebied waar Vlamingen ook in opvallende aantallen aanwezig zijn geweest, vinden we tenslotte nog een Wawayne's Pot (ca.1320), in East Lothian in Schotland. Het betreft hier de naam van een ‘coalpit’.¹⁸ De spelling Wawan komt verder ook voor in de Middelengelse Cursor Mundi,¹⁹ mogelijk afkomstig uit het gebied tussen de rivier de Humber en de Schotse grens, evenals

15 Charles (zie n.11), p.18. Wie op de kaart kijkt, vindt overigens tussen Wallaston en Pembroke ook een Mellaston, waarvan de naam evenwel teruggaat op Meyleriston (1421) en dus niets met ‘Walewein van Melle’ te maken heeft (cf. Charles, p.11).

16 In het Anglo-Normandisch en in de Noordfranse dialecten werd in Germaanse leenwoorden een initiële w- niet vervangen door gu-; zie M.K. Pope, From Latin to Modern French, with especial Consideration of Anglo-Norman. Phonology and morphology (Manchester, ²1952), pp.429 en 487. Deze redenering geldt natuurlijk alleen wanneer het hier een van oorsprong Germaanse naam betreft.

17 Hun aanwezigheid zou echter ook niet hoeven te verbazen. De man die Willem de Veroveraar in 1070 aanstelde als eerste graaf van Chester (een belangrijk markgraafschap aan de grens met Noord-Wales) was Gherbod Flandrensis, wiens broer Fredericus en zuster Gundrada eveneens in Engeland verbleven. Gherbod was waarschijnlijk advocatus van het klooster van Saint Bertin (in St Omaars / St-Omer, Pas-de-Calais). Gherbod keerde echter nog in datzelfde jaar terug naar Vlaanderen, waar hij wellicht in een familievete in de buurt van Kassel omkwam. Hij werd in Chester opgevolgd door Hugo van Avranches, en het gebied dat later Flintshire zou worden, werd vanuit deze mark al snel onder de voet gelopen. Zie David C. Douglas, William the Conqueror. The Norman Impact upon England (London, 1964), 267, en David Walker, The Norman Conquerors (A New History of Wales; Swansea, 1977), 20.

18 Geoffrey W.S. Barrow, Robert Bruce and The Community of The Realm of Scotland (Edinburgh, ³1988), p.280. Voor een overzicht van de vroegste Vlaamse aanwezigheid in Schotland, met literatuurverwijzingen, zie Toorians (n.6).

19 Geciteerd in J.A.W. Bennet & G.V. Smithers, Early Middle English Verse and Prose (Oxford, ²1974), xiv.13 (p.186).

[p. 103]

in allitererende positie in Sir Gawain and the Green Knight (r.2189 Wowayn). Waarschijnlijk gaat het in deze gevallen om een contaminatie van vormen als Wal(e)wein en Gauvain. De concentratie Vlamingen in het Anglo-Normandische Northumberside was opvallend groot,²⁰ en het samenvallen van het opduiken van de naam Wal(e)wein met de aanwezigheid van Vlamingen lijkt dan ook niet geheel toevallig.

20 Robert H. George, ‘The contribution of Flanders to the conquest of England, 1065-1086’, Revue Belge de Philologie et d'Histoire v (1926), pp.81-99, en speciaal het kaartje tegenover p.92; en ook Johan Verberckmoes, ‘Flemish tenants-in-chief in Domesday England’, Revue Belge de Philologie et d'Histoire lxvi (1988), pp.725-756. Overigens wordt in de literatuur hierover vaak de indruk gewekt dat de Vlaamse aanwezigheid in Engeland op zichzelf al een mogelijkheid bood om met vroeg Arturmateriaal in aanraking te komen, wat voorafgaand aan de publikatie van Galfrieds werk natuurlijk niet het geval was. De spraakverwarring rond ‘Engels’ en ‘Brits’ (zie ook noot 6) draagt bij aan dit misverstand.

3 Bedevere

In al de hierboven beschreven gevallen, opereerden Vlamingen naast en temidden van Normandiërs en andere Franstaligen. Daardoor is het steeds onmogelijk te bewijzen dat de naam Gualguainus / Walewein nu juist via Vlamingen (of, in dit verband, ‘Nederlandstaligen’) in de Arturtraditie is terechtgekomen. Toch zijn er nog twee kleine en zwakke aanwijzingen, die op een mogelijk direct contact tussen de inheems Welse traditie en het literaire bedrijf in de Nederlanden kunnen wijzen. Dat dergelijke contacten in ieder geval in de Vlaamse nederzetting in Pembrokeshire bestonden ligt erg voor de hand.

De eerste aanwijzing ligt direct binnen de context van de Arturtraditie en betreft de naam Bedevere (en varianten).²¹ Deze is een directe afleiding van het Welse Bedwyr. Bij Galfried van Monmouth vinden we Beduerus, wat een redelijk nauwkeurige latinisering van de Welse vorm is,²² naast Bedeuerus. Wace maakt hier Bedouer van, en dit is opnieuw een goede Oudfranse spelling die de Welse uitspraak redelijk weergeeft. Bij Chrétien de Troyes vinden we daarentegen de wat exotische spelling Bedoiier (met als varianten ook Beduiier en Bedoiers), wat nog het meest doet denken aan een kopieerfout waarbij de u in de spellingsvorm van Wace werd aangezien voor een dubbele i.²³ Blijkbaar kende Chrétien deze naam alleen in geschreven

21 Deze suggestie dank ik (indirect) aan drs Mirjam Banda, die zo vriendelijk was mij een nog niet voltooide versie van haar (inmiddels voltooide) doctoraalscriptie te laten lezen: ‘Op zoek naar vier Keltische Arturhelden in de Middelnederlandse Arturliteratuur’ (Doctoraalscriptie Mediëvistiek, Utrecht, 1993). De suggestie, evenals bovenstaande opmerkingen over Walewein / Gwalchmai, is van mij, maar zou zonder het lezen van deze scriptie en de gesprekken daarover niet tot ontwikkeling zijn gekomen.

22 De Welse uitspraak van Bedwyr is ['bɛdɷir], waarbij de diftong in de tweede syllabe verglijdt van een semi-hoge, sterk geronde achtervokaal naar een hoge ongeronde voorvokaal. (Zie bijvoorbeeld de schema's in G.M. Awbery, ‘Welsh’, in Peter Trudgill, Language in the British Isles (Cambridge, 1984), pp.270-1 (figure 16.3 a en 16.4 a), en de definities in Geoffrey K. Pullum & William A. Ladusaw, Phonetic Symbol Guide (Chicago and London, 1986), speciaal p.125.)

23 De diftong van het Welse origineel is hiermee opgebroken in twee lettergrepen. Cf. Wendelin Foerster, Kristian von Troyes. Wörterbuch zu seinen sämtlichen Werken (Halle a.S., 1914): s.v. Bedoiier, Beduiier. De naam komt slechts één keer voor, in Erec et Enide (r.1735 in de editie van Foerster). In de recentere editie van Carleton W. Carroll (Chrétien de Troyes, Erec and Enide (New York & London, 1987), r.1711) staat de vorm Bedoiers. Het probleem kan natuurlijk ook bij een kopiist liggen.

[p. 104]

vorm en was hij niet op de hoogte van de oorspronkelijke uitspraak.

In het Middelnederlands is deze naam weliswaar nergens overgeleverd, maar in een Duitse Lancelot-vertaling die teruggaat op een niet overgeleverd Vlaamse vertaling (uit ca.1250-1300) van de zogenaamde ‘Karren-Suite’ vinden we de vormen Bedohier, Behodier en Belrodier.²⁴ Van deze drie vormen zal de eerste de oorspronkelijke zijn, de andere twee laten zich dan verklaren door metathesis en verschrijving. Wanneer dit juist is, dan hebben we in de Middelnederlandse vorm Bedohier, die nauwelijks kan teruggaan op de vormen van Chrétien, een uitstekende weergave van de Middelwelse uitspraak van Bedwyr. De sterke ronding en de halfhoge achtervokaal waarmee de Welse diftong wy wordt aangezet, plus de overgang naar het tweede lid van de diftong, wordt daarbij dan weergegeven door oh.²⁵ Deze spelling kan alleen bedacht zijn door een Nederlandse schrijver die de Middelwelse uitspraak kende, en dat zal dus eerder in Wales zijn gebeurd dan in Vlaanderen.

De tweede aanwijzing is nog indirecter, en bevindt zich in de beroemde openingsregel van de Reynaert: Willem die Madocke maecte. Dat deze Madoc - of toch in ieder geval de titel daarvan - een Welse oorsprong heeft, lijkt me ondertussen algemeen aanvaard.²⁶ Of Willem zijn stof daarvoor zelf in Wales opdeed, of zijn

24 De tekst is uitgegeven in Reinhold Kluge (ed.), Lancelot. Nach der Kölner Papierhandschrift W. f^o46* Blankenheim und der Heidelberger Pergamenthandschrift Pal. Germ. 147 (Deutsche Texte des Mittelalters 47: Lancelot ii) (Berlin, 1963), pp.1-115. Over het Nederlandse exemplaar: Orlanda S.H. Lie, ‘The Flemish exemplar of Ms W. f^o46* Blankenheim, a fifteenth-century German translation of the Suite de la Charette’, in: Willy van Hoecke, Gilbert Tournoy & Werner Verbeke, Arturus rex ii: acta conventus Lovaniensis 1987 (Leuven, 1991), pp. 404-418.

25 Aangezien h in het (West-)Vlaams geen foneem is, hoeft de vorm hiermee niet trisyllabisch te worden. Een uitspraak als ‘bedo-ier’, ‘bedoe-ier’ met een diftongische tweede syllabe lijkt de bedoeling te zijn geweest. (Is het denkbaar dat Chrétiens spelling teruggaat op een dergelijke Vlaamse vorm?)

26 Zie F. Lulofs, Van den vos Reynaerde. De tekst kritisch uitgegeven, met woordverklaringen, commentaar en tekstkritische aantekeningen (Groningen, 1983), pp.44-45 en 198-199, waarbij impliciet blijft dat ook het verhaal over ‘Madoc, de zeevaarder’ van Welse oorsprong is. De hoofdpersoon daarvan is de historische persoon Madog ap Owain Gwynedd, die leefde rond 1170. Madoc was in Wales een vrij algemeen voorkomende mannennaam, die echter ook in de dertiende eeuw al in Atrecht, en in de veertiende eeuw in Delft voorkomt (cf. Th.M. Chotzen, ‘Willem's Madoc en zijn bron’, Tijdschrift voor Nederlandsche taal- en letterkunde xil (1930), p.56 noot 1). Recenter over Madog ap Owain Gwynedd zijn Richard Deacon, Madog and the Discovery of America; some light on an old controversy (London, 1966), en Gwyn A. Williams, Madoc, the Making of a Myth (London, 1979). Beide zijn nogal speculatief en in details niet steeds even betrouwbaar. De datering van het Welse verhaal over ‘Madoc de zeevaarder’ staat allerminst vast. Hoe gecompliceerd deze materie is, mag blijken uit het feit dat beide auteurs zich beroepen op ‘Willem die Madocke maecte’ om een vroege datering van het Welse Madoc-verhaal aannemelijk te maken (Deacon, pp.164-178 = hoofdst.13 ‘Willem the minstrel’; Williams, p.50). Vooral in het werk van Deacon lijkt de grens tussen feiten en fictie erg vloeiend, maar ook de historicus Williams (achtereenvolgens hoogleraar in York en Cardiff, tot in 1983) neemt het met de Middelnederlandse literatuur niet erg nauw. Wat bijvoorbeeld te denken van: The Flemish version of the story of Gawain (Gwyn), for example, was attributed to a Celtic poet Penninc whose work is said to have been ‘completed’ by Peter Vostaert (p.50). Voor de ‘bijdrage’ van Hubert Lampo aan deze discussie, kan worden volstaan met een verwijzing naar Maartje Draaks recensie ‘Lampo's Kroniek van Madoc: bezwaren van de vakman’, De Gids 139 (1976), 417-425. Het wetenschappelijke onderzoek naar Madoc lijkt met dit alles nog niets verder dan het genoemde artikel van de Th.M. Chotzen (pp.47-57). Zijn conclusie was dat er eigenlijk geen conclusie mogelijk is. De naam Madoc is Wels, maar over de aard van het verhaal waaraan Willem die naam verbond, valt op basis van de schaarse gegevens die we hebben niets te zeggen.

[p. 105]

materiaal via een intermediair uit Wales verkreeg, is daarbij van weinig belang. Wat eruit blijkt, is dat er in Wales mensen met een Vlaamse connectie hebben rondgelopen die belangstelling hadden voor de inheemse literatuur, en die hun opgedane kennis ook doorgaven. Een goed voorbeeld voor een vergelijkbare overdracht naar het Frans, vormen de lais van Marie de France.

4 Een dichter in Dublin

Bij de Anglo-Normandische inval in Ierland maakten Vlamingen een zo groot deel van het invasieleger uit, dat de ‘Four Masters’ in hun annalen bij het jaar 1169 konden noteren:

De vloot van de Vlamingen kwam uit Engeland in het leger van Mac Murchadha (Mac Murrough), i.e. Diarmaid, om het koninkrijk Leinster voor hem te veroveren; zij waren zeventig helden gekleed in maliënkolders.²⁷

In eerste instantie zal het hier vooral ‘tweede generatie-Vlamingen’ uit Pembrokeshire hebben betroffen,²⁸ maar later zullen - net als in Wales zelf en in Schotland - ook nieuwe kolonisten rechtstreeks uit Vlaanderen zijn aangetrokken. Een aantal van deze Vlamingen - plus een Hollander, een Zeeuw en een man uit Namen - vinden we in een lijst van burgers die rond 1200 in Dublin werd opgesteld.²⁹

In de archieven van de Municipal Corporation of Dublin bevindt zich een lijst van burgers die rond of kort voor 1200 moet zijn opgesteld. De lijst staat bekend onder de titel Dublin Roll of Names en telt in zijn gepubliceerde vorm een kleine 1650 namen, vaak voorzien van een patroniem, een herkomstaanduiding, een beroepsaanduiding, of een combinatie van die drie. In deze lijst bevindt zich een groepje van drie mannen uit Diksmuide in West-Vlaanderen, met tussen hen in een zekere ‘Boudewijn de dichter’. In zijn geheel ziet de opsomming van het viertal er als volgt uit:³⁰

27 John O'Donovan (ed.), Annals of the Kingdom of Ireland, by the Four Masters. From the earliest period to the year 1616. (Dublin, ²1856), s.a. 1169 (dl.2, pp.1172-3). De Ierse tekst luidt: ‘Loinges na fFlémendach do thocht a Saxaibh hi socraide Mec Murchadha .i. Diurmada, do cornamh righe Laighen dó. Báttar din, lx laech co lúirrachaibh leó.’ Naar de Vlaamse inbreng in Anglo-Normandisch Ierland is nog zo goed als geen onderzoek gedaan.

28 Zie de opmerking hierover in Michael Richter, Medieval Ireland: The Enduring Tradition (New Gill History of Ireland 1) (Dublin, 1988), p.132.

29 J.T. Gilbert (ed.), Historic and Municipal Documents of Ireland, A.D. 1172-1320. From the archives of the City of Dublin, etc. (London, 1870), pp.3-48. Deze zogenaamde ‘Roll of Names’ is nog nauwelijks gebruikt voor historisch onderzoek. Een korte beschrijving wordt gegeven door Michael Richter (zie n.28), pp.134-137. Nog beknopter is J.A. Watt, ‘Dublin in the thirteenth century: the making of a colonial capital’, in P.R. Coss & S.D. Lloyd (eds.) Thirteenth Century England I. Proceedings of the Newcastle upon Tyne conference, 1985 (Woodbridge, 1986), p.155. Een foto van een van de folio's is afgebeeld in R.F. Foster (ed.), The Oxford Illustrated History of Ireland (Oxford, 1989), p.62. Een voorlopig overzicht van de ‘Nederlanders’ in deze lijst volgt hieronder.

30 Om de lijst hanteerbaar te maken, voorzag ik alle gepubliceerde tekstregels (dus ook die in het origineel onleesbaar zijn) van een doorlopende nummering. De Diksmuidenaren bevinden zich vrijwel onderaan kolom b op de achterzijde van folio iv (op p.40 in de editie van Gilbert; n.29). De betekenis van de genoemde bedragen is onduidelijk, maar waarschijnlijk betreft het de pacht voor een stuk grond in de stad (toft). Dat het om de inschrijvingen voor een gilde gaat, is gezien de grote variatie aan opgegeven beroepen niet waarschijnlijk. Negen solidi is het hoogst voorkomende ‘standaardbedrag’, hogere bedragen komen slechts een enkele keer voor, zes, zeven en acht solidi verschijnen regelmatiger, maar de meeste afwijkingen vormen bedragen van vier of vijf solidi. Bij nr.1350 is het bedrag onleesbaar.

[p. 106]

1347	Geruasius de Dikesmuthe	iiiiiiiii sol.
1348	Baldewinus le poet	iiiiiiiii sol.
1349	Iambricth filius Willielmi de Dikesmuthe	iiiiiiiii sol.
1350	Matheu de Dikesmuthe

Zowel zijn plaats in dit rijtje, als zijn naam Baldewinus, met epenthetische e, pleiten ervoor dat we hier te maken hebben met een Vlaamse dichter in Dublin. Dat hij als zodanig in het Frans wordt benoemd (le poet), is gezien zijn Anglo-Normandische omgeving en het toch vrij formele karakter van de lijst niet verwonderlijk. Ook elders in de lijst komen Franstalige benoemingen voor, zoals bijvoorbeeld Walterus le talliur.³¹

Temeer daar de meeste - zoniet alle - Vlamingen in Dublin vanuit het zuidwesten van Wales naar Ierland zullen zijn gekomen, is hiermee op zijn minst aannemelijk gemaakt dat ook in Wales de aanwezigheid van Vlaamse dichters tot de mogelijkheden behoorde.

De naam Boudewijn was in deze periode onder Vlamingen vrij populair, en hoewel ook niet-Vlamingen deze naam konden dragen is in dit geval de exacte vorm veelbetekenend. In totaal komen in de ‘Dublin Roll of Names’ vijftien Boudewijnen voor, waarvan zeven met en acht zonder epenthesis. Van de zeven met epenthesis is Baldewin[us] de Arnemutha de enige die expliciet uit de Lage Landen afkomstig is.³² Een andere Baldewinus die de aandacht trekt, is Baldewinus bagge (‘de gebochelde’?), die in de lijst direct wordt gevolgd door Willielmus rufus de Sancto Omero.³³ Afgezien van het feit dat er verderop in de lijst nog twee mannen uit St Omaars lijken voor te komen,³⁴ vinden we ook nog een Iohannes filius Baldiwini Bagge die wellicht een zoon van voornoemde Boudewijn is.³⁵

Dit gegoochel mag volstaan om aan te geven hoe lastig het is om in een dergelijke lijst alle Vlamingen met enige zekerheid te identificeren (dit nog los van het probleem hoe ‘Vlamingen’ te definiëren). Michael Richter telt er in zijn beschrijving van de ‘Roll of Names’ dertien, maar dat betreft dan alleen diegenen die expliciet als Flandrensis worden omschreven.³⁶ Het totale aantal ligt beduidend hoger, maar laat zich om genoemde redenen moeilijk exact bepalen. Om het mate-

31 Nr.356 in de lijst, cf. Gilbert (n.29), p.12. Aanduidingen van herkomst gaan ook veelal met het Franse de, soms met het Engelse of.

32 Dat wil zeggen, wanneer hij zich ook zelf in Dublin bevond. In de lijst verschijnt hij namelijk alleen als de vader van een zekere Walter: nr.1118 Walterus filius Baldewini de Arnemutha (Gilbert (n.29), p.33).

33 Nrs.986 en 987 in de lijst; Gilbert (n.29), p.30.

34 Lijken, want nr.1052 is Ace de Sancto Emero (Gilbert (n.29), p.32) waarbij de plaatsnaam eventueel ook St Edmer in Engeland zou kunnen zijn. De ander is nr.1018 Petrus de Sancto Omero (Gilbert, p.31).

35 Nr.1073; Gilbert (n.29), p.32.

36 Richter (zie n.28), p.135, waar hij erop wijst dat deze Vlamingen afkomstig zullen zijn geweest uit de nederzetting in Pembrokeshire. Van de ongeveer vierhonderd mensen van wie de herkomst is aangeduid, telt Richter er in totaal 108 uit het zuiden van Wales. Ook in deze groep kunnen natuurlijk Vlamingen schuilgaan.

[p. 107]

riaal alvast wat breder toegankelijk te maken, volgen hier alle namen die expliciet duiden op een afkomst uit de Lage Landen (alleen volgnummer plus naam):

Arnemuiden (Zeel.):	1118 Walterus filius Baldewini de Arnemutha
Boulogne(-sur-Mer; Pas-de-Calais?):	660 Andreas de Buluinge
Brugge (W.-Vl.):	1514 Ricardus de Bruges^37
Diksmuide (W.-Vl.):	1347 Geruasius de Dikesmuthe
	[1348 Baldewinus le poet]
	1349 Iambricth filius Willielmi de Dikesmuthe
	1350 Matheu de Dikesmuthe
Dinant (Namen):	1356 Robertus de Dinaunt
Falaise (Calvados?):	1509 Radulfus de Falaise
Hazebroek / Hazebrouck (Nord):	1368 Godefridus de Hascebruege
Holland:	1458 Henricus de Holande
Merlemont (?, Henegouwen?):	976 Adam de Merleberge
	1330 Iohannes de Merleberga
	1403 Adam de Merleberga [dezelfde als nr.976?]
	1519 Thomas de Merleberga
Nieuwpoort (?, W.-Vl.):^38	123 Edwacar de Niuport
St Omaars/St-Omer (Pas-de-Calais):	987 Willielmus rufus de Sancto Omero
	1018 Petrus de Sancto Omero
	1052 Ace de Sancto Emero [maar zie boven, noot 34]
Ieper (W.-Vl.):	785 Willielmus dypre
Vlaanderen:^39	191 Henricus Flandrensis
	247 Marcus Flandrensis [met 236 Martinus filius Marci?]
	260 Norber Flandrensis
	328 Ernaldus Flandrensis
	375 Arnaldus Flandrensis
	507 Salmundus Flandrensis
	527 Isaac Flandrensis
	550 Philippus filius Walteri Flandrensis
	599 Gillibertus Flamang
	723 Rem. Flandrensis tinctor [een wolverver]
	1373 Arnoldus de Trum Flandrensis^40

37 ‘Richard van Brugge’ wordt in de lijst voorafgegaan door een van de vier meest betalende burgers: Iohannes de tid dussastre. Deze ‘Jan’ staat aangemerkt voor tien solidi (de enige die meer betaalt, en wel elf solidi, is een clericus: Radulfus de porta, Clericus (nr.1645)). Jans opmerkelijke bijnaam ‘de desastreuse tijd’(?) doet vermoeden dat we hier wellicht eveneens met een Vlaming hebben te maken (tid komt weliswaar voor, maar is niet het meest normale Middelengelse woord voor ‘tijd’, en dussastre lijkt in het Middelengels helemaal niet voor te komen - het is in het Frans overigens ook pas na de middeleeuwen geattesteerd en geldt daar als een leenwoord uit het Italiaans, wat in Brugge eveneens mogelijk zou kunnen zijn).

38 Vergelijkbare namen in de lijst bevatten Latijn novo of Engels new (met e), zodat het niet onwaarschijnlijk is dat niu- in deze plaatsnaam Nederlands is.

39 De nrs.507 tot en met 599 komen voor op de foto van dit document in Foster (zie n.29), p.62.

40 Deze Arnold was voor hij zich in Dublin vestigde afkomstig uit Trim (Co Meath), dat in het Iers Ath Truim (‘voorde bij de elzeboom’) heet. In 1173 hadden de Normandiërs hier een kasteel gebouwd, dat nog voor het voltooid was door de Ieren werd vernietigd, en dat in 1175 weer werd herbouwd. De enige andere in de ‘Roll of Names’ die zijn naam aan deze plaats ontleent, is nr.1084: Rogerus pistor de Trum, een van de vele bakkers in de lijst.

[p. 108]

1570	Iohannes Flandrensis, le kiddire [van ME kythen, kydde ‘kond doen’?]
1586	Martinus Flandrensis

En tenslotte bevat de lijst nog een Iohannes de Wimbega (nr.938), waarvan ik de plaats van herkomst niet kon identificeren, maar die sterk doet denken aan het eveneens ongeïdentificeerde Windebeca uit ‘een Vlaamse oorkonde uit het derde kwart van de twaalfde eeuw (kopie ca.1177), vermoedelijk in het arrondisement Oudenaarde’.⁴¹

41 Cf. Maurits Gysseling, Toponymisch woordenboek van België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226) 2 dln. (Brussel, 1960), s.v. ‘Windebeca’.

5 Tolken en meertaligheid

Tenslotte dient mijns inziens ook rekening te worden gehouden met contacten die vanuit Keltische streken tot stand kunnen zijn gekomen met de Lage Landen. In Anglo-Normandische kringen waren huwelijken over de taal- en cultuurgrens heen bepaald geen uitzondering. Ook op deze manier kunnen Vlamingen dus eenvoudig familieleden hebben gekregen die niet alleen vreemde namen meebrachten, maar ook vreemd cultuurgoed.

Een illustratief voorbeeld hiervoor is de familie van de bekende auteur Giraldus de Barri (ca.1146-ca.1222/3), beter bekend als Giraldus Cambrensis (of Gerald of Wales). Giraldus had een Normandische grootvader, die was getrouwd met Nest. Deze Nest was de dochter van Rhys ap Tewdwr, een van de machtigste vorsten in Zuid-Wales, en naar verluidt de mooiste vrouw van middeleeuws Wales. Een tante van Giraldus huwde met de eerste kasteelheer van Haverfordwest, die een Vlaming was, en zowel Giraldus' broer Philippus als een van hun neven huwden met kleindochters van deze Tancard. In een van zijn werken getuigt Giraldus ervan dat zijn broer Philip de Barri in staat was Vlaams te verstaan.⁴²

Hoewel niet onomstotelijk vaststaat dat Giraldus ook het Wels beheerste, lijkt het toch hoogst onwaarschijnlijk dat hij niet op zijn minst een elementaire huistuin-en-keuken kennis van die taal bezat. Maar naast dit soort alledaagse meertaligheid, zijn er ook voldoende bewijzen voor het bestaan van beroepstolken, zowel rechtstreeks in dienst van de koning als aan de lagere hoven. Deze polyglotten, wier functie nogal wat diplomatieke vaardigheden moet hebben vereist, hadden een vrij hoge status en hielden vaak ook land van hun heer in leen.⁴³ Hun beroep

42 Over Giraldus en zijn ‘nationaliteit’ zie Michael Richter, Giraldus Cambrensis. The Growth of the Welsh Nation (Aberystwyth, ²1976), in het bijzonder p.4 over Giraldus' afstamming. Over zijn Vlaamse relaties en hun kennis van de taal ook Toorians (zie n.2), speciaal pp.105 en 112. De opmerking over Philippus de Barri in Giraldus Cambrensis, Speculum Duorum, or, A Mirror of Two Men. Ed. by Yves Lefevre and R.B.C. Huygens and transl. by Brian Dawson (general editor, Michael Richter) (Cardiff, 1974), p.37. Voor een bredere methodologische benadering van deze problematiek, zie Michael Richter, ‘Towards a methodology of historical sociolinguistics’, Folia Linguistica Historica vi/1 (Acta Societatis Linguisticae Europae, 1985), pp.41-61.

43 Een literaire held van koninklijke bloede en met een grote talenkennis is Tristan, en dan vooral in de versie van zijn verhaal door Gottfried von Strassbourg (cf. The Arthur of the Welsh (n.7), p.295, noot 54). Voor een uitvoerige analyse van Tristans talenkennis, zie Otmar Werner, ‘Tristan sprach auch Altnordisch. Fremdsprachen in Gottfrieds Roman’, Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur 114 (1985), pp.166-187.

[p. 109]

was in een aantal gevallen aantoonbaar erfelijk, en werd aangeduid met de Latijnse termen latimarius (Frans latimer, latimier, Wels lladmerydd) of interpres. Het Angelsaksisch kende voor deze functie de term wealhstod.⁴⁴

Het meest concrete voorbeeld van de rol van een dergelijke tolk bij het ontstaan van literatuur is het Anglo-Normandische chanson de geste over de verovering van Ierland, dat dateert van ca.1200. In de eerste verzen daarvan noemt de anonieme auteur zijn voornaamste bron: Morice Regan (...). Icil Morice iert latimer al rei Dermot, ke mult l'out cher ‘Maurice Regan (...). Deze Maurice was latimer voor koning Dermot (i.e. Diarmaid MacMurchadha, koning van Leinster), die hem zeer liefhad’. De auteur meldt verder dat hij zijn informatie van deze koninklijke latimer mondeling verkreeg.⁴⁵

Een ander illustratief voorbeeld betreft een Welse vorst die tenminste viertalig geweest moet zijn: Hywel Sais ap Rhys ap Gruffydd (?-1204). Deze Hywel was de zoon van de grote ‘Heer Rhys’ die heerste over het zuiden van Wales, en zijn bijnaam Sais betekent ‘Engels’, met de bijbetekenis ‘engels-sprekend’. Zowel Rhys als Hywel speelden een belangrijke rol in de Vlaamse nederzetting in Pembrokeshire, en het was Hywel Sais die 1193 het kasteel van de Vlaming Wizo (Wiston Castle) innam en daarbij de toenmalige eigenaar Philip fitzWizo met vrouw en twee zonen tot zijn gevangenen maakte.⁴⁶ Deze vorstenzoon verbleef van 1158 tot 1171 als gijzelaar aan het hof van Henry II, met wie hij ook in Frankrijk verbleef. Bij zijn thuiskomst sprak hij geen Wels (meer), alleen het Engels dat hij aan het hof geleerd had.⁴⁷ Twee jaar na zijn thuiskomst, stuurde vader Rhys zijn zoon opnieuw naar Henry's hof in Frankrijk, om op die manier het vertrouwen van de koning te winnen.⁴⁸ Zijn vorstelijke opvoeding moet kennis van de Welse literatuur en muziek hebben geïmpliceerd, en aan het Anglo-Normandische hof zal hij ook de daar heersende cultuur goed hebben leren kennen.⁴⁹

Veruit de beroemdste beroepstolk in dit verband is bledri latimer. Deze werkte in zijn geboortestreek in het zuidwesten van Wales in dienst van de Engelse koning,

44 Constance Bullock-Davies, Professional Interpreters and the Matter of Britain, Cardiff, 1966. Deze tekst, oorspronkelijk een lezing, is nog steeds de meest uitvoerige studie over dit onderwerp. Zie verder ook Rachel Bromwich, ‘First transmission to England and France’, in: The Arthur of the Welsh (n.7), pp.273-298 (vooral p.286 ff.).

45 Geciteerd in Bullock-Davies (zie n.44), p.23. Ik citeer een licht verbeterde tekst volgens de hand-out van een congreslezing door Evelyn Mullally (The Queen's University Belfast), die onder de titel The Deeds of the Normans in Ireland een nieuwe editie van deze tekst voorbereidt (waarvoor mijn dank aan dr. Theo Meder uit Leiden). Het citaat is uit de regels 4 en 8-9. De tekst (Ms. Lambeth Palace Library, No.596) werd tweemaal eerder uitgegeven: F. Michel (ed.), The Anglo-Norman Poem on the Conquest of Ireland by Henry ii, London, 1837, en G.H. Orpen (ed.), The Song of Dermot and the Earl: an Old French Poem, Oxford, 1892.

46 Toorians (zie n.2), p.103, en de daar aangegeven bronnen. Over Hywel Sais en diens talenkennis, ook Richter, ‘Towards a methodology’ (zie n.42), pp.48-50.

47 Thomas Jones, ‘Cronica de Wallia and other documents from Exeter Cathedral Library ms 3514’ Bulletin of the Board of Celtic Studies xii (1946), pp.27-44. (Geciteerd in Richter, ‘Towards a methodology’ (zie n.42), pp.48-49.)

48 Thomas Jones (ed.), Brut y Tywysogyon or Chronicle of the Princes. Peniarth Ms. 20 version (Cardiff, 1952), p.69.

49 Bullock-Davies (zie n.44), p.29, noot 19, waar gesteld wordt dat hij ook Marie de France persoonlijk moet hebben gekend.

[p. 110]

en was daar aanwijsbaar actief tussen 1113 en 1133.⁵⁰ Deze Bleddri ap Cedifor was net als Hywel Sais een vorstenzoon, en in 1129 of 1130 schonk hij land aan de nieuwe (Normandische) priorij in Carmarthen. De oorkonde waarin Henry i deze schenking bevestigde, opent met een frase die typisch is voor oorkonden die in deze periode voor het zuiden van Wales werden uitgevaardigd, en waarin alle (taal)groepen die daar woonden worden opgesomd: Henricus rex Anglie, episcopis, baronibus, et omnibus fidelibus suis, Francis, et Anglicis, Flamingis et Walensibus de Walis, salutem.⁵¹

En tenslotte is er dan nog de suggestie dat de oudste zoon van Willem de Veroveraar, Robert Curthose (ca.1053/54(?)-1134), Wels leerde tijdens zijn gevangenschap in het kasteel van Cardiff. Een suggestie die zich helaas niet met bewijzen laat staven.⁵² De bron die hiervoor wordt aangehaald, blijkt namelijk de toets van de historische kritiek niet te kunnen doorstaan. Het Middelwelse gedicht op naam van Rhobert Tywysog Norddmanti (‘Robert, de vorst van Normandië’) vloeide uit de pen van Iolo Morganwg (ps. Edward Williams, 1747-1826), die in veel opzichten kan gelden als de Welse evenknie van James Macpherson (1736-1796), de Schotse ‘uitvinder’ van de Romantiek.⁵³ Hoewel het zo is dat de streek rond Cardiff rijk was (is?) aan folklore over deze prominente gevangene, kan nu niet meer worden uitgemaakt in hoeverre Iolo Morganwg met zijn gedicht direct bij die lokale traditie aansloot. In ieder geval moet Roberts verblijf in Cardiff en omgeving grote indruk hebben gemaakt.

Behalve diplomatieke en juridische betrekkingen, kunnen natuurlijk ook handelscontacten een rol hebben gespeeld bij de overdracht van cultuurgoed, inclusief persoonsnamen. Naast de allesoverheersende wolhandel met Engeland, werd vanaf ca.1200 ook de Vlaamse handel met Schotland steeds intensiever. En Haverfordwest, de hoofdplaats in de Vlaamse nederzetting in Pembrokeshire, was rond 1300 een van de belangrijkste markten voor de wolexport van heel Groot-Brittannië.

50 Over deze bledri is veel geschreven, vooral over de vraag of hij al dan niet dezelfde persoon is als de famosus fabulator van Giraldus Cambrensis, de Breri van Thomas (de auteur van Tristan) en de Bleheris van de continuator van Chrétiens Perceval. Voor de literatuur, zie Bullock-Davies (n.42), p.10-12 en de verwijzingen aldaar, en verder uiteraard Gallais (zie n.3), en The Arthur of the Welsh (zie n.7), passim (cf. index).

51 ‘Henry, koning van Engeland, aan de bisschoppen, baronnen, en allen die hem trouw zijn, Frans(talig) en Engels, Vlaams en Wels van Wales, gegroet.’ Geciteerd in Bullock-Davies (zie n.44), p.11.

52 Ik vond deze suggestie bij R.L. Graeme Ritchie, The Normans in Scotland (Edinburgh, 1954), p.234, waar als bron wordt opgegeven: Charles W. David, Robert Curthose, Duke of Normandy. ‘Harvard Historical Studies 25. (Cambridge, Mass., 1920), p.186. Ritchie vergelijkt Robert met Donald iii, koning van Schotland (Domnall Bán, reg. 1093-94 en 1094-97), die er eveneens ‘Celtic sympathies’ op na hield.

53 Zie David (n.52), pp.187-188 voor de tekst van het gedicht, met een Engelse vertaling. Graag wil ik hier mijn dank uitspreken aan Dr Morfydd E. Owen uit Aberystwyth, die zo vriendelijk was mijn vermoeden dat het gedicht niet ouder is dan ca.1800 te bevestigen.

6 Conclusie

Om uit deze lappendeken van feiten en mogelijkheden een ‘harde’ conclusie te trekken, lijkt niet goed mogelijk. Wel meen ik te hebben aangetoond dat de naam Wale-

[p. 111]

wein niet vanuit Wales naar het Europese vasteland kan zijn gekomen, maar waarschijnlijker juist in omgekeerde richting zal zijn gereisd. Voor de veronderstelling dat dat via Vlaanderen ging, zijn evenwel geen bewijzen te geven. Het veelvuldige samengaan van Vlaamse contacten met de Britse Eilanden enerzijds, en de geografische (en chronologische) verspreiding van deze naam anderzijds, is echter opvallend genoeg om in ieder geval deze mogelijkheid ernstig in overweging te nemen.

De noodzaak om al rond (of zelfs voor) 1100 een Nederlandse Arturtraditie te postuleren, lijkt hiermee vervallen. Toen Walewein van Melle gedoopt werd was er immers nog geen sprake van een Vlaamse nederzetting in Wales, en niets duidt erop dat toen de gelijkstelling Walewein = Gwalchmai al was gemaakt. Vroege contacten tussen de Keltische gebieden en Vlaanderen waren er echter (na 1100) wel degelijk, en behalve de niet overgeleverde Madoc is mogelijk ook de orthografische vorm van de naam Bedohier een blijk van (rechtstreekse) cultuuroverdracht op literair gebied.

Dat in deze contacten ook dichters een directe rol kunnen hebben gespeeld, mag blijken uit de aanwezigheid van een vrijwel zeker uit Diksmuide afkomstige dichter in Dublin in ca.1200. Maar ook meer prozaïsche wegen van cultuuroverdracht vanuit Keltische gebieden zijn zeer wel denkbaar. In de loop van de dertiende en veertiende eeuw worden de handelscontacten van Vlaanderen en Zeeland, niet alleen met Engeland, maar ook met Schotland en Wales steeds intensiever. In de loop van de vijftiende eeuw, als Bretagne steeds meer scharnierpunt wordt in de handel langs de Atlantische kusten, komt ook het Bretonstalige Bretagne daar nog bij.

[p. 112]

Summary

The occurrence of the name Wal(e)wein in Flanders and Northwestern France around 1100 has been interpreted as an argument in support of a pre-Galfridian Arthurian tradition in the Low Countries. In this article it is argued, however, that the personal name Walewein (English Gawain, and variants) is not genetically related to the Welsh name Gwalchmai. This raises the question as to where and how both names became equated for the first time. According to the author, the name Walewein was brought to Pembrokeshire (the Southwest of Wales, with a sizeable Flemish settlement since 1108) by Flemings. This means that the baptismal name Walewein was given to Flemish and Northern-French persons prior to the equation of the two names. As a result, no pre-Galfridian knowledge of the ‘Matter of Britain’ in the Low Countries is needed to explain these ‘Waleweins’. The name Walewein may well have been a Flemish contribution to the Arthurian tradition. To illustrate the economic and cultural exchange between the Low Countries and Wales, the author also uses information from the ‘Dublin Roll of Names’.

Adres van de auteur:

Mozartlaan 623

NL-5011 SP Tilburg