Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

[p. 93]

‘Elck om het costelycxte’: het Antwerps Landjuweel van 1561
Wim Hüsken

Naar aanleiding van: Uyt Ionsten Versaemt. Het Landjuweel van 1561 te Antwerpen. [Catalogus van de] Tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek, Nassaukapel, van 30 september tot 29 oktober 1994. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert I, 1994. 208 blz. ISBN 90-6637-057-2.

Op 4 augustus 1561 geeft Richard Clough, een in Antwerpen gestationeerd agent van de Engelse koopman Thomas Gresham, zijn werkgever per brief een ooggetuigenverslag van de intrede van de deelnemende rederijkerskamers aan het zojuist in Antwerpen begonnen Landjuweel. Zijn beschrijving van de stoet van het Brusselse Marien Cransken eindigt aldus:

Thys was the strangyst matter that ever I saw, or I thynke that ever I shall see; for the comyng of King Fyllype to Andwarpe, with the cost of all the nasyons together in apparell, was not to be compared to thys done by the towne of Brussells. And they shall wyn no more with all, but a skalle of syllver weying 6 ownsys! - I wolde to God that some of owre gentyllmen and nobellmen of England had sene thys, - (I mene them that think the world is made of ottemell [oatmeal];) and then it wold make them to thynke that ther ar other as wee ar, and so provyde for the tyme to come; for they that can do thys, can do more.¹

Het slot van dit meer dan eens aangehaalde citaat is aangegrepen om aan te tonen hoezeer het in de Zuidelijke Nederlanden rond het midden van de zestiende eeuw al gistte. De Beeldenstorm van enkele jaren later en het begin, kort daarop, van de Tachtigjarige Oorlog zouden bij wijze van spreken reeds in de lucht hebben gehangen. Of Clough met zijn opmerking inderdaad de bedoeling heeft gehad om op politieke verwikkelingen te zinspelen, is niet te achterhalen. Misschien had hij alleen maar kunst en literatuur in de zin. Feit is evenwel dat het Antwerps Landjuweel in meer dan een opzicht een afsluiting betekende van de dan nog allesbeheersende rederijkerij van die dagen. Niet alleen in maatschappelijk opzicht zullen de rederijkerskamers weldra echter ernstige belemmeringen in de weg worden gelegd, ook op artistiek terrein zal het tij gauw keren: enkele jaren na het Antwerpse festijn, in 1565, komt de Gentse dichter-schilder Lucas d'Heere bijvoorbeeld al tevoorschijn met zijn Hof en Boomgaerd der Poësien. Naast het traditionele refrein treffen we in die bundel nieuwe dichtgenres aan zoals sonnet, epigram, ode en elegie. En een tiental jaren later zal in de Noordelijke Nederlanden een dispuut losbarsten over retorica versus poëzie, waarin enerzijds wordt beweerd dat retorica niets met rederijkerij te maken heeft, terwijl men dit anderzijds juist ontkent. Is het in dat verband niet ironisch dat voor de Antwerpse spelen van sinne als ‘questie’ juist ‘Dwelck den Mensche aldermeest tot Consten verwect’ werd gekozen? De kunstopvattingen van de rederijkers die bij het Landjuweel betrokken waren, zijn evenwel, mede als gevolg van het ontbreken van een moderne uitgave van de spelen, onvoldoende bestudeerd. Of zich in Antwerpen dus al iets van het latere conflict tussen Leiden en Amsterdam² deed gevoelen, bijvoorbeeld bij iemand als Willem van Haecht, is daarom moeilijk te bepalen. Het wachten is op een integrale en van uitvoerige toelichtingen en commentaar voorziene uitgave van de teksten van dit Antwerpse Landjuweel.

Wel beschikken we, na een heruitgave van een deel van de erin voorkomende prenten door E. van Autenboer³, sinds kort over een editie van het leeuwedeel van een convoluut overige met het Landjuweel in verband staande documenten. Eerder was een selectie uit dit materiaal, in speciaal voor die gelegenheid nagetekende prenten, al in 1861 gepubliceerd door Edward van Even,

1 Cfr. John William Burgon, The Life and Times of Sir Thomas Gresham. London, 1839, Vol. 1, p. 388-389.

2 Zie voor de hier bedoelde strijd vooral J. Koppenol, ‘Een tegendraadse poëtica: De literaire ideeën van Jan van Hout’, in: Jan van Hout, Voorrede tot het Gezelschap; uitgegeven door K.J.S. Bostoen, S. Gabriëls en J. Koppenol. Soest, 1993, p. 3-25. [Jan van Hout-cahiers 2.]

3 Zie: E. van Autenboer, Het Brabants Landjuweel der Rederijkers (1515-1561). Middelburg, 1981, p. 137-157.

[p. 94]

de negentiende-eeuwse bezitter van de collectie.⁴ De nu verschenen nieuwe uitgave danken we aan de beslissing om de bundel grondig te restaureren en, alvorens hem te laten terugkeren naar zijn huidige bewaarplaats in de kluizen van de Brusselse Koninklijke Bibliotheek, er een tentoonstelling aan te wijden. De fraai uitgegeven catalogus die deze bescheiden uitstalling begeleidde, wordt voorafgegaan door een ‘Woord vooraf’ (p. 7-8) van hoofdconservator Pierre Cockshaw, een ‘Inleiding’ (p. 9-44) door Dirk Coigneau, een bijdrage van Marcus de Schepper over ‘Edward van Even en zijn Landjuweel’ (p. 45-47) en een ‘Restauratieverslag’ (p. 48-54) door Ann Peckstadt en Lieve Watteeuw. Deze laatste bijdrage is misschien wel de meest opzienbarende van het hele boek. Zij toont overtuigend aan hoe nodig de nu uitgevoerde herstelwerkzaamheden aan de drieëntachtig bladen omvattende verzameling waren. Zo wordt gesproken van ‘enorm veel gefixeerd vuil op de randen’ van de afzonderlijke bladen en de ‘erg storende visuele vlekken’ als gevolg van vocht- en waterschade, om nog maar te zwijgen over de lelijke bij eerdere gelegenheden aangebrachte restauratiestroken. Hoe illustratief is het in dit kader om van sommige bladen de oude toestand naast de huidige afgebeeld te zien! (p. 53-54)

Dirk Coigneau geeft in zijn ‘Inleiding’ een leesbare, op een ruimer publiek afgestemd, maar daarom nog niet minder verantwoorde introductie tot de rederijkerij en het verschijnsel ‘landjuweel’. Overigens kende de tijdgenoot, althans volgens de auteur (p. 9), het woord ‘rederijker’ niet. De oudste vindplaats ervan - vóór Coigneau hadden anderen hierop reeds gewezen - zou immers pas dateren uit het jaar 1584. Spellingvarianten daargelaten, sprak men namelijk liever van ‘rethoriker’ of ‘rethorisien’. Vraag is echter in hoeverre men zich unaniem van deze laatste twee termen bediende. Als volkse verbastering - het wnt noemt het een ‘Speelsche aanpassing van rhetorieker [...] aan het woordmateriaal van rede en rijk’ - is het woord ‘rederijker’ mogelijk al veel langer in gebruik. In hun geschriften gaven de rederijkers zelf natuurlijk de voorkeur aan uitdrukkingen die een rechtstreeks verband met ‘retorica’ suggereren, maar dit zegt nog niets over het taalgebruik van anderen. Dat het woord ‘rederijker’ inderdaad veel ouder is dan 1584, blijkt uit een plaats in de stadsrekeningen van Arnhem, waaruit H.Chr. van Bemmel onlangs de relevante passage heeft geciteerd. Zo dateert uit 1518 de aantekening: ‘den Rederickers doe men ontse lyeve Vrouw droech [...].’⁵ Het ligt nu voor de hand dat de term ‘rederijker’ in de driekwart eeuw die deze vindplaats van de tot nu aangenomen oudste bron scheidt, wel vaker is gebruikt, zeker in kringen die niet tot de eigenlijke rederijkerij behoren.

Terug naar Coigneau's inleiding. Enige speculatie bij oorsprong en verspreiding van het landjuweel is onvermijdelijk en de inleider tracht dan ook helderheid te brengen in de troebele geschiedenis. Meest netelige kwestie in dit opzicht is de relatie van de zogenaamde eerste cyclus van zeven landjuwelen, in 1496 te Antwerpen voltooid, met de tweede, van Mechelen 1515 tot en met Antwerpen 1561. Tussen de cyclussen bestaan duidelijke verschillen die de inleider - wellicht tegen beter weten in - met elkaar probeert te verzoenen. De vrijheid die men zich bij de organisatie van een wedstrijd in het kader van een landjuweel veroorloofde is namelijk veel groter geweest dan men aanneemt. Dit blijkt ten overvloede uit het op 14 augustus, dus nog tijdens het Antwerpse Landjuweel, ‘in het geniep’ gehouden refreinfeest dat Coigneau uit twee bewaard gebleven refreinen afgeleid heeft. De onderwerpen van dit kleinschalige evenement (door de inleider omschreven als ‘hoe schadelyc dat den onrechtverdighen coopman een stadt is’ en ‘wanneer den mens sal der sonden ontslagen syn’) hadden een duidelijk subversief karakter en maken dan ook begrijpelijk dat niemand zich over dit mini-wedstrijdje binnen het grotere verband van het Landjuweel zelf openlijk heeft durven uitlaten, zelfs niet jaren na dato.

4 Edward van Even, Het Landjuweel van Antwerpen in 1561. Leuven, 1861.

5 Zie: H.Chr. van Bemmel, ‘Rederijkers in Arnhem in de eerste helft van de zestiende eeuw’, in: Arnhem de Genoeglijkste 14 (1994), p. 185-193, met name p. 188 voor de rekeningpost in kwestie. Zonder deze plaats te citeren, vermeldde Van Bemmel het voorkomen van de term ‘Rederickers’ reeds eerder op p. 128 van zijn artikel ‘Toneel in Arnhem van 1500 tot 1565’, in: G.R.W. Dibbets en P.W.M. Wackers (eds.), Wat duikers vent is dit! Opstellen voor W.M.H. Hummelen. Wijhe, 1989, p. 121-138.

[p. 95]

Naast historische en literaire waarde is het ‘Convoluut Van Even’ zeker ook artistiek van belang. Het ontbreken van een kunsthistorische inleiding, naast de letterkundige van Coigneau, moet in deze catalogus daarom als een groot gemis worden aangemerkt. Gelukkig zijn wel de beschrijvingen van de afzonderlijke nummers in de catalogus voorzien van observaties uit de hoek van de kunstgeschiedenis, ook al behoren de drie auteurs van deze toelichtingen (Elly Cockx-Indestege, Marcus de Schepper en Werner Waterschoot) eerder tot de wereld van de boekwetenschap en de neerlandistiek dan tot die van de kunsthistorie.

Zevenenzestig van de drieëntachtig bladen werden tentoongesteld en zijn in de catalogus beschreven. Met de handschriften die op sommige bladen voorkomen hebben de samenstellers blijkbaar nogal wat moeite gehad. Ook is het hoofdlettergebruik in de transcripties weinig consequent. Van de door mij gesignaleerde verlezingen vallen de volgende het meest op:

P. 81:	Gommaer	lees:	Gommaer
	van mere	lees:	vermere
	Geoordineert	lees:	Geoordeneert
	oudermans	lees:	ouwermans
	enen, eenen en eenen (passim)	lees:	eenen
P. 84:	gheluyt	lees:	geluyt
	hier met joluyt	lees:	met joluyt
	gheen verdriet	lees:	geen verdriet
P. 86:	Robijn	lees:	Rolijn
P. 88:	obedient	lees:	obidient
	Cameren	lees:	Camen
P. 92:	genuechten	lees:	genuchten
P. 176:	juweel[kens]	lees:	Ing[elschen]
	juwelken	lees:	Ingelschen
P. 178:	staet	lees:	Tstaet
	Tantwerps	lees:	Dantwerps

De belangrijkste verschrijvingen hebben hier betrekking op de namen van twee personen, namelijk die van Gheert Robijn (een van de vier boden die in april 1561 door Brabant trokken om rederijkerskamers voor het Landjuweel uit te nodigen) en van een zekere ‘heynrick vermere’. De spelling ‘Rolijn’ (p. 86) is waarschijnlijk een vergissing van de zestiende-eeuwse afschrijver. De Liggeren, oftewel het gildeboek van de Antwerpse Violieren, noemen hem inderdaad namelijk ‘Robijn’. Of Heynrick Vermere, een naam die in de Liggeren niet voorkomt, dezelfde is als Hendrik van Merhout wagen we te betwijfelen, maar een alternatief voor ‘vermere’ hebben we vooralsnog niet.

Ook enkele in civilité gedrukte teksten hebben problemen opgeleverd. Op p.142 moeten we in plaats van ‘up’ tot twee maal toe ‘op’ lezen, terwijl op p. 172 ‘eeten’ gelezen moet worden als ‘eten’.

Het Landjuweel werd gewonnen door de Bossche rederijkerskamer Moyses Doorn, bekend onder het devies ‘In viericheit groeyende’. De toewijzing van de hoogste prijs aan deze kamer was alles behalve onomstreden. Bij de eerste stemmingsronde hadden de Bosschenaren slechts drie stemmen op zich weten te verzamelen, even veel als de Antwerpse Goudbloem. De keuze van de uiteindelijke winnaar - de twee genomineerde kamers mochten zelf uiteraard niet meer meestemmen - viel tenslotte met tien tegen drie stemmen op de rederijkers uit 's-Hertogenbosch. Een en ander geschiedde, zoals gezegd, niet zonder de nodige strubbelingen. De Liggeren doen hiervan onomwonden kond: ‘die van 's Hertogenbossche hadden den hoochsten prys van het esbatement, te weten seven silveren schalen niet verdient, maer qualick gejugeert om eygen baete wille.’⁶ Ondanks de belangstelling die het Antwerps Landjuweel van 1561 in de literatuurgeschie-

6 Zie: Ph. Rombouts en Th. van Lerius, De Liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint-Lucasgilde [etc.]. Antwerpen-Den Haag, 1864, deel i, p. 222.

[p. 96]

denis heeft gekregen en ook nu nog in tal van publikaties krijgt, is niet bekend met welk esbatement de Bossche rederijkers hun eerste prijs in de wacht sleepten. In 1962 plaatste C. Kruyskamp terecht vraagtekens bij de identificatie van de Factie van de Patroon van den Alven als het winnende spel. Hij suggereert drie mogelijke redenen voor het ontbreken van de esbatementen in Willem Silvius' uitgave van de spelen (1562): bedenkingen achteraf van de zijde van de overheid, onderlinge onenigheid over de toekenning van de hoofdprijs of bezwaren vooraf van diezelfde overheid als gevolg waarvan het Landjuweel in plaats van met het esbatement met de factie zou worden gewonnen. De laatstgenoemde mogelijkheid wordt tegenwoordig niet meer als een serieuze optie beschouwd. In de eerste plaats wijzen de Liggeren het esbatement immers ondubbelzinnig als speltype aan waarmee de overwinnaar in het Landjuweel werd uitgeroepen. Bovendien zou het veel meer voor de hand hebben gelegen de prijs van de wedstrijd, bij een eventueel achterwege blijven van esbatementen, dan toe te kennen aan de kamer met het beste spel van sinne. Ondertussen is men het er tegenwoordig over eens dat de esbatementen niet gedrukt werden om te voorkomen dat ze daardoor hun geschiktheid als publiekstrekker voor heropvoering zouden verliezen.⁷ Kluchten werden, soms ter kopiëring, wel aan elkaar uitgeleend maar zelden gedrukt. Te hopen valt, dat het esbatement van de Bosschenaren op zekere dag nog eens van een stoffige zolder tevoorschijn zal komen, want van de bewaard gebleven teksten is er tot nu toe niet één die als het winnende spel is herkend.

Uyt Ionsten versaemt is om meerdere redenen een aanwinst voor hen die zich interesseren in de literatuur en de cultuur van de Nederlanden in de zestiende eeuw. De schitterend uitgevoerde kleurenplaten brengen de unieke collectie na meer dan honderd jaar weer tot leven. Natuurlijk doen de rebusblazoenen de rederijkers als rasechte knutselaars kennen, maar tegenwoordig stoort men zich daar gelukkig niet meer aan. De symboliek op de deviezen van de kamers, in de eigenlijke catalogus steeds uitvoerig toegelicht, vergunt de gebruiker zelfs een kijkje in een denkwijze van de toenmalige kunstenaar die van de onze ingrijpend verschilt, namelijk de emblematische. Zo bewijst deze catalogus indirect dat de gevoelde verwantschap van schilderkunst en literatuur in de Sint-Lucasgilden, zoals bij de Antwerpse Violieren, niet alleen maar in woorden werd beleden. Wie ziet waartoe de kunstbroeders in staat waren, kan daarvoor, zoals destijds de Engelsman Clough, alleen maar bewondering hebben. Zo heeft ook de Brusselse tentoonstelling bijgedragen aan het eerherstel van de rederijkers waarvan de huidige poëzieliefhebber blijkbaar nog altijd vindt, blijkens een opmerking daarover door Gerrit Komrij in zijn recente bloemlezing uit De Nederlandse Poëzie van de twaalfde tot en met de zestiende eeuw in duizend en enige gedichten⁸, dat deze nog steeds niet heeft plaatsgevonden.

Adres van de auteur: Zwanenveld 71-32, nl-6538 rg Nijmegen

7 Zie voor deze opvatting bijvoorbeeld Coigneau in zijn inleiding op de hier besproken uitgave, p. 17.

8 Amsterdam, 1994, p. 6.