Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

[p. 74]

Naar aanleiding van ...

Vrouwen in extase
Wybren Scheepsma

Naar aanleiding van: Paul Vandenbroeck (red.), Hooglied. De beeldwereld van religieuze vrouwen in de Zuidelijke Nederlanden, vanaf de 13de eeuw. Met bijdragen van Luce Irigaray, Julia Kristeva, Birgit Pelzer e.a. [z.pl.], Snoeck-Ducaju & Zoon, [1994]. Creatrices 1. (311 blz.) Prijs: 980 bf.

Met een sereen gelaat en gespreide armen zweeft Christina de Wonderbare naar de donkere hemel omhoog. Haar lichaamshouding drukt een staat van diepe ingekeerdheid uit. De heilige maagd Christina, die in 1224 stierf, wordt in haar geboorteplaats Sint-Truiden nog altijd vereerd. In 1915 maakte G. Baltus een schilderij van de zwevende mystica voor de kerk van Onze-Lieve-Vrouw-Tenhemelopneming. Ter gelegenheid van de in het voorjaar van 1994 in het Brusselse Paleis voor Schone Kunsten gehouden tentoonstelling ‘Hooglied’ - de Franse titel luidde ‘Le jardin clos de l'âme’ - werd het doek voor één keer uit zijn oorspronkelijke omgeving weggehaald. Samen met enige honderden andere kunstvoorwerpen hing het daar om een beeld van de religieuze voorstellingswereld van geestelijke vrouwen vanaf de dertiende eeuw te geven.

De makers van deze originele tentoonstelling waren zich bewust van het bijzondere van hun aanpak. In onze tijd is het museum vooral een plaats waar menselijke artefacten op esthetische criteria worden beoordeeld. ‘Hooglied’ presenteerde daarentegen een overzicht van religieuze gebruikskunst, kunst die daadwerkelijk een functie vervulde in het geestelijk leven van religieuze vrouwen. Deze kunst wil ‘betekenissen ontwikkelen voor menselijke bekommernissen’, zo schrijft Piet Coessens in de verantwoording van de expositie (p. 7). De getoonde objecten maakten de innerlijke belevingswereld van religieuze vrouwen zichtbaar. De tentoonstelling presenteerde aan de hand van een veelheid aan kunstvoorwerpen een beeld van vrouwelijk geestelijk leven van de dertiende tot de achttiende eeuw. Nu al deze religiosa bijeen waren, diende zich een unieke gelegenheid aan om onderzoek te doen naar de mentale drijfveren achter deze religieuze vrouwenbeweging.

Zowel de objecten als de resultaten van dit onderzoek zijn opgenomen in een prachtig uitgevoerde catalogus. Het boek bevat niet minder dan 180 kleurenreprodukties van bijzonder hoge kwaliteit. Daarmee is Hooglied een prachtig beeldarchief geworden van vijf eeuwen religieuze ‘kunst’ van en voor vrouwen. De vele foto's van monstransen, altaarstukken, bidprentjes en reliekhouders geven een levendig beeld van een stuk cultuurgeschiedenis dat tot dusver weinig aandacht heeft weten te trekken. Curieus zijn de zogenaamde besloten hofjes, voorstellingen van de Tuin der Gelieven uit het bijbelse Hooglied. Dit zijn een soort ‘schilderij-kijkdozen’, waarin belangrijke heilige figuren en christelijke symbolen in een betekenisvol verband zijn samengebracht. Hier zien wij vrouwelijke religieuzen zelf hun voorstellingswereld uitbeelden, met naald en draad en kralen en knopen. Alleen al daarom zijn deze besloten hofjes bijzonder, want veruit de meeste getoonde kunstvoorwerpen werden door mannen gemaakt. Hooglied laat treffend zien hoe ver het geestelijk streven van deze vrouwen afstaat van het leven van alledag. Het is zelfs schokkend om zoveel ondubbelzinnig vertoon van zelf verkozen lijden en schuldgevoel bijeen te zien.

Het kost wel enige moeite om de structuur van de Hooglied-catalogus te doorgronden. Het boek bestaat uit twee hoofddelen: een uitvoerige beschrijvende inleiding en een catalogus. Het

[p. 75]

G. Baltus, Christina de Wonderbare in extase (1915), olieverf op doek (Sint-Truiden, Kerk van Onze-Lieve-Vrouw-Tenhemelopneming)

leeuwedeel van de inleiding komt voor rekening van Paul Vandenbroeck, het ‘brein’ achter deze expositie. Daaraan toegevoegd is een drietal stukken van de vooraanstaande feministische wetenschappers Luce Irigaray, Julia Kristeva en Birgit Pelzer. Het catalogusdeel geeft beknopte beschrijvingen van de 265 tentoongestelde objecten. Verder zijn daarin nog twee afzonderlijke bijdragen opgenomen waarin enkele tentoongestelde objecten nader worden besproken. Anne Bergmans behandelt de iconografie van Maria Magdalena en Catharina Robberechts bespreekt enkele interessante zeventiende-eeuwse handschriften met religieuze inhoud. Het verband tussen deze twee artikelen en de catalogus is niet erg duidelijk. Zo onderneemt Bergmans een poging een muurschildering uit Sint-Truiden als een voorstelling van Maria-Magdalena te identificeren; deze schildering maakt echter geen deel uit van de tentoonstelling.

Een ander punt van kritiek is de manier waarop de illustraties verwerkt zijn. Er is voor gekozen de afbeeldingen van de tentoongestelde stukken over de toelichtende tekst te verspreiden. Vaak

[p. 76]

zijn in de tekst besproken voorwerpen echter niet in de onmiddellijke omgeving daarvan afgedrukt. Het is natuurlijk geen sinecure om zoveel afbeeldingen van zo divers materiaal adequaat en evenwichtig over de tekst te verdelen, maar de verbinding tussen beeld en tekst had desondanks wel hechter kunnen zijn. Bovendien had men de lezer een handreiking kunnen doen door in de tekst niet alleen het catalogusnummer te noemen, maar ook het nummer van de afbeelding. Nu blader je voortdurend van de lopende tekst naar de catalogus, want daar staat of, en waar, een stuk is afgebeeld. Soms hapert dit verwijzingssysteem: op p. 168 verwijst Julia Kristeva naar catalogusnummer 160 (p. 249), dat verder doorverwijst naar afbeelding 78, afgedrukt op p. 81. De beschreven vrouw met zwarte kap en doornenkroon is op de foto echter niet te herkennen. Het is jammer dat over de manier van verwijzen niet wat beter is nagedacht. Uiteraard is dit detailkritiek, maar bij een verder zo perfect uitgevoerd boek valt dit ongemak extra in het oog.

Bij de bijdrage van Paul Vandenbroeck zal ik zo dadelijk uitvoerig stilstaan, omdat die voor de medioneerlandistiek het meest interessant is. Maar eerst een enkel woord over de kortere stukken van Luce Irigaray, Julia Kristeva en Birgit Pelzer, die het beschrijvende deel van Hooglied besluiten. Alle drie werken zij in de traditie van een psychologisch (freudiaans) getint feminisme. Deze artikelen roepen wel enige argwaan op voor wat betreft de gevolgde wetenschappelijke methodes, want teksten en beelden worden zonder veel omhaal in dieptepsychologische zin geduid. Om de betekenis van relieken voor religieuze vrouwen uit te leggen, springt Pelzer met het grootste gemak van de sprookjes van Charles Perrault naar het verhaal van Eros en Psyche. Mythische voorstellingen geven immers, zo meent zij, zicht op de diepere drijfveren van de mens. In de medioneerlandistiek bestaat er een grote terughoudendheid ten aanzien van dergelijke verreikende, psychologiserende interpretaties. Nu zou een beetje meer durf op dit gebied het vak zeker niet misstaan, maar genoemde auteurs zingen zich wel erg gemakkelijk los van het historische materiaal. Het gevaar van ‘over-interpretatie’ is hier levensgroot aanwezig. Een en ander betekent niet dat de feministische benadering niet vruchtbaar kan zijn voor de bestudering van de vrouwenmystiek. Zij vestigt immers de aandacht op typisch vrouwelijke aspecten in de mystieke literatuur en iconografie en vraagt daarvoor terecht waardering en erkenning. We moeten toegeven dat ook in de medioneerlandistiek de belangrijke rol van de vrouw in met name de volkstalige geestelijke literatuur nog maar weinig onderkend wordt.

De Hooglied-catalogus is van groot belang voor de studie van de Middelnederlandse letterkunde. Thom Mertens noemde op het Leidse symposium ‘Grote lijnen’ de mystiek een krachtlijn in de Middelnederlandse letterkunde. Een vluchtige blik op de geestelijke literatuur van die tijd leert dat het overwegend vrouwen waren die mystieke aspiraties hadden. Alleen in de veertiende eeuw ontbreken zij nagenoeg, om nog niet opgehelderde redenen; dan domineren de Groenendalers Jan van Ruusbroec en Jan van Leeuwen de volkstalige mystieke literatuur. In de dertiende eeuw hebben wij in Beatrijs van Nazareth en Hadewijch mystieke auteurs van Europees formaat, en verder beschikken we over de Middelnederlandse levens van Christina de Wonderbare en Lutgard van Tongeren. De vijftiende eeuw geeft onder invloed van de Moderne Devotie een opbloei van religieuze vrouwenliteratuur te zien. Bertha Jacobs (suster Bertken), Alijt Bake, Jacomijne Costers en Mechtild van Rieviren zijn bij naam bekende auteurs, en verder zijn er diverse zusterboeken, bundels levensbeschrijvingen van devote zusters. Latere eeuwen blijven in ons vakgebied doorgaans buiten beschouwing, maar Hooglied laat zien dat de vrouwenmystiek ook als literair fenomeen in de zestiende en zeventiende eeuw in zwang bleef. Ik noem hier de anonieme schrijfster van de Evangelische peerle uit de zestiende, en Claesinne van Nieulant en Maria Petyt uit de zeventiende eeuw. Pas met het rationalisme van de achttiende eeuw kwam er een einde aan deze lange traditie.

Het is opmerkelijk dat ‘Hooglied’ alleen schilderijen van de dertiende-eeuwse mysticae Lutgard van Tongeren en Christina de Wonderbare kan tonen die pas enige eeuwen na hun overlijden zijn gemaakt. Rondom hun personen ontwikkelde zich een uitgebreide iconografische traditie. Het is nog een open vraag in hoeverre ook de literaire nalatenschap van middeleeuwse mystieke

[p. 77]

vrouwen een dergelijk ‘Nachleben’ kende. Opvallend is bij voorbeeld dat de levensgeschiedenis van de Gentse priorin en mystica Alijt Bake (†1455) is overgeleverd in een Gents handschrift uit 1705 (dat weer werd gekopieerd naar een afschrift uit 1613). Het visioen met aangehangen levensschets van Jacomijne Costers (†1503), evenals Bake een reguliere kanunnikes van het Kapittel van Windesheim, is ook alleen bekend uit een handschrift dat onstond in het midden van de zeventiende eeuw. Deze codex is afkomstig uit de Österreichische Nationalbibliothek in Wenen, waarheen veel handschriften uit de Zuidnederlandse kloosters na de opheffing zijn overgebracht. Het is de vraag wat er in deze bibliotheek, maar ook in andere zestiende en zeventiende-eeuwse collecties, nog aan religieuze vrouwenliteratuur uit de middeleeuwen verscholen gaat. Hier ligt zonder twijfel een taak voor de medioneerlandistiek.

Het dragende stuk uit Hooglied is van de hand van Paul Vandenbroeck; het is getiteld ‘Dit raken van Mij die onaanraakbaar ben’ (p. 13-153, met een handig overzicht van de inhoud op de laatste pagina). De auteur geeft daarin een interpreterend en samenvattend overzicht van de mystieke vrouwenliteratuur. Een dergelijke synthese was in de medioneerlandistiek nog niet voorhanden. Vandenbroeck stelt zich op het standpunt dat de middeleeuwse mysticae de enige vrouwen uit deze periode zijn die beeldend uitdrukking hebben weten te geven aan een eigen mentaal universum (p. 10). Kunst en literatuur waren grotendeels in handen van mannen, waardoor de historische bronnen een sterk masculien gekleurd beeld van de middeleeuwen geven. Vrouwen met religieuze ambities zagen zich ook met deze mannelijke dominantie geconfronteerd: in de Kerk was er nauwelijks plaats voor hun religieuze beleving. Volgens Vandenbroeck onstond hun visie op religiositeit daardoor in een sfeer van repressie. Zijn Hooglied-tentoonstelling vormt dan ook een pleidooi voor erkenning van de vrouwelijke spiritualiteit, die samen is te vatten in de kernbegrippen ‘lichamelijkheid’ en ‘genotsverlangen’. Dat komt vooral sterk tot uitdrukking in de laatste pagina's, waar hij de Kerk laakt vanwege haar brute afwijzing van deze in zijn ogen authentieke vorm van godsdienstbeleving.

Vandenbroeck probeert in zijn overzicht het bijzondere van het vrouwelijke in de mystieke traditie in de Zuidelijke Nederlanden te vatten. Hij maakt daarbij weliswaar gebruik van specifieke aspecten van de vroomheid van individuen, maar gebruikt die slechts om tot een totaalbeeld te komen. De vroegste periode is het meest problematisch. Bijna alle tentoongestelde kunstvoorwerpen dateren uit de na-middeleeuwse periode. Vandenbroeck richt zich daarom voor wat betreft de middeleeuwen op teksten, die het voordeel hebben vaak door religieuze vrouwen zelf geschreven te zijn. Hij maakt knap gebruik van de levens van Lutgard van Tongeren en Christina de Wonderbare, van de werken van individuele auteurs als Beatrijs van Nazareth, Hadewijch, Marguerite Porete, Alijt Bake en de schrijfster van De evangelische peerle. Deze aanpak onderscheidt hem van de gemiddelde literatuurhistoricus, die doorgaans tekst- of auteursimmanent te werk zal gaan. Het is een grote verdienste van Vandenbroeck dat hij de hele Zuidnederlandse vrouwenmystiek, uitgedrukt in woord zowel als in beeld, als een samenhangend fenomeen durft te beschouwen en te interpreteren.

Het omvangrijkste deel van zijn studie (p. 41-132) draagt de titel ‘Een lange weg te gaan’. Daarin wordt een viertal steeds opnieuw opduikende thema's in de vrouwenmystiek uitvoerig besproken en toegelicht met behulp van beeld en tekst. Achtereenvolgens zijn dat: een voortdurend opnieuw opnemen en herbeleven van het Lijden van Christus; het gebruik van vrouwelijke voorbeeldheiligen (Maria, Maria Magdalena, Veronica, Catharina van Siena enzovoort); uitweidingen over de mystieke liefde; en het maken van letterlijke of overdrachtelijke zelfportretten. Het zoeken naar constanten binnen een cultuurfenomeen dat zich over eeuwen uitstrekt is ook een vruchtbare invalshoek voor het letterkundig onderzoek. Hooglied geeft niet alleen aanknopingspunten voor de studie van niet of nauwelijks onderzochte mystieke teksten en auteurs, maar biedt ook een mogelijkheid om diachrone ontwikkelingen zichtbaar te maken. Anders dan Vandenbroeck, die het om een algemene karakterisering van het fenomeen ‘vrouwenmystiek’ te doen is, wil de literatuuronderzoeker immers ook weten wat er specifiek is voor een bepaalde auteur en zijn of haar oeuvre.

[p. 78]

De ‘religieuze beeldwereld’ die in Hooglied tot uitdrukking wordt gebracht, wordt niet alleen door beelden maar ook door woorden geconstitueerd. Dat blijkt het duidelijkst uit de bijdrage van Paul Vandenbroeck: hij gebruikt als het ware de literaire verbeeldingen uit de middeleeuwen om de tentoongestelde objecten uit de latere periode toe te lichten. Natuurlijk mag men hier niet lichtvaardig te werk gaan. Hooglied laat zien dat een geïntegreerde benadering zinvol is. Mystieke teksten en religieuze kunstvoorwerpen blijken naar eenzelfde ervaringswereld te verwijzen. Iedereen die wel eens met mystieke literatuur gewerkt heeft weet hoe moeilijk het is om te begrijpen waar het in deze teksten precies om gaat. De ‘Hooglied’-tentoonstelling en de bijbehorende catalogus vormen een belangrijk hulpmiddel bij de interpretatie van de religieuze vrouwenliteratuur.

Adres van de auteur: Nederlandse literatuur en cultuur in de Middeleeuwen, rul, postbus 9515, nl-2300 ra Leiden