Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

[p. 72]

‘Arturs Doet’ op papier of perkament?
Jos A.A.M. Biemans

In jaargang 1 van dit tijdschrift maakten G. Croenen en J.D. Janssens de ontdekking van twee Middelnederlandse fragmentjes bekend. Deze fragmenten waren door de historicus Godfried Croenen aangetroffen in de rug van een perkamenten omslag van een dun register.¹ De twee reepjes behoorden oorspronkelijk tot één blad, afkomstig uit een handschrift met een Middelnederlandse vertaling van La Mort le Roi Artu, bij ons bekend als Arturs Doet. In het eerste deel van hun artikel heeft Croenen de tekst op deze fragmenten diplomatisch uitgegeven. Aan de uitgave gaat een beknopte codicologische beschrijving van de strookjes vooraf. Op paleografische gronden moet het handschrift in de eerste helft van de veertiende eeuw worden gedateerd. Nauwkeurig beschrijft Croenen de wijze waarop de fragmenten dienst deden als verstevigingsmateriaal in de band van het register.²

In het tweede deel, grotendeels van de hand van de neerlandicus J.D. Janssens, volgde een vergelijking van de tekst met het Oudfranse origineel en met de tekst van Arturs Doet zoals die is overgeleverd in de Lancelotcompilatie. De vondst toont aan dat er in de dertiende eeuw een Vlaamse vertaling vervaardigd is van de Lancelot-en-prose (althans van La Mort le Roi Artu) en bevestigt de hypothese dat de samensteller van de Lancelotcompilatie een bestaande vertaling - namelijk deze - als uitgangspunt nam voor zijn compilatie.

De betekenis van de fragmenten ligt niet alleen op filologisch en litterair-historisch terrein. De fragmenten zijn ook van belang omdat als tekstdrager papier zou zijn gebruikt. Godfried Croenen bespreekt het bijzondere aspect daarvan. Terecht merkt hij op, dat papier weliswaar al in de dertiende eeuw werd gebruikt voor administratieve doeleinden, maar dat voor handschriften met Middelnederlandse litteraire teksten in de regel tot de vijftiende eeuw perkament werd benut. Hoewel Croenen zakelijk vaststelt dat de beschrijfstof papier is, moet hij toch geaarzeld hebben. Hij deelt immers zelf mede, dat er geen spoor te zien is van een watermerk.³ Ook acht hij het - opnieuw terecht - opmerkelijk, dat de waterlijnen en de

1 G. Croenen en J.D. Janssens, ‘Een nieuw licht op de Lancelotcompilatie? De betekenis van het pas gevonden fragmentje van ‘Arturs Doet’, in: Queeste 1 (1994), p. 3-11 en p. 108-125, met een afbeelding van alle zijden van de fragmenten op p. 110-111. - In codicologisch opzicht is hier sprake van twee fragmenten. Dat Croenen en Janssens van een fragment spreken, is correct als men ‘fragment’ interpreteert als ‘tekstfragment’: hoewel geen enkel vers op deze fragmenten compleet is overgeleverd, sluiten de verzen onderling geheel aan.

2 De strookjes bevonden zich verticaal in de rug van het register. Legt men de fragmenten op elkaar met de tekst van recto kolom 1 tegen de tekst van recto kolom 2, dan vallen de gaatjes waardoorheen de katernen, de fragmenten en het omslag aan elkaar waren genaaid exact samen.

3 De aanwezigheid van een watermerk is overigens niet noodzakelijk. Een boekformaat van ca. 265 × 180 à 185 mm impliceert bifolia van ca. 265 × 360 à 370 mm. Bij bepaalde papierformaten kan het genoemde boekformaat worden verkregen door het planovel tweemaal te vouwen: quarto. Het watermerk bevindt zich slechts in één der vel-helften of bifolia en dan in het midden van de vouw. De stroken met tekst uit Arturs Doet zijn zodanig uit het blad gesneden dat juist het gedeelte langs de vouw waarin het watermerk zichtbaar zou kunnen zijn geweest, is weggevallen.

[p. 73]

kettinglijnen, die kenmerkend zijn voor handgeschept papier, evenmin te zien zijn. Voorts wijst hij op de ongelijke dikte van het materiaal en op enkele zeer dunne, bijna doorzichtige plaatsen. Een of meer argumenten waarom het dan toch om papier zou moeten gaan, ontbreken. Zulke argumenten zijn ook moeilijk te geven, want het gaat hier echt om perkament.⁴

Natuurlijk kent Croenen, en met hem ook Janssens, het verschil tussen perkament en papier. Er moet dus een verklaring zijn voor de vergissing. De smalle strookjes bestaan inderdaad uit flinterdun materiaal, dat bovendien nogal slap is. De soepelheid en het zeer egale oppervlak van de fragmenten zijn mogelijk (voor een deel) te wijten aan de restaurator die de reepjes uit de band genomen en behandeld heeft. De strookjes zijn gestrekt en gevlakt; vervolgens moeten ze enige tijd ‘onder bezwaar’ gelegen hebben, waarschijnlijk zijn ze zelfs geperst. Het nogal forse verschil met het dikkere en stuggere perkament dat als omslag voor het register is gebruikt, heeft mogelijk eveneens een rol gespeeld. Kortom, de dwaling is enigszins begrijpelijk.

In het verlengde van zijn visie dat het hier resten betrof van een papieren handschrift met een Middelnederlandse tekst, vroeg Croenen zich af of er méér van zulke veertiende-eeuwse papieren handschriften geweest zijn. Nu echter is vastgesteld dat het om perkament gaat, vervalt elke grond om aan te nemen dat Middelnederlandse teksten al vanaf ca. 1300 op noemenswaardige schaal in papieren codices verspreid werden.⁵ Een papieren handschrift met Arturs Doet doet denken aan een spookrijder: om ongelukken te voorkomen moet deze zo snel mogelijk van de weg gehaald worden.⁶

4 Voor alle zekerheid heb ik de structuur van de vezels onder een sterke loep bekeken. Een derde, onbeschreven strookje, dat eveneens uit het bandje tevoorschijn kwam, is echter inderdaad van papier, de waterlijnen zijn duidelijk zichtbaar; Croenen en Janssens (zie n. 1), p. 4.

5 Croenen en Janssens (zie n. 1), p. 7.

6 Ik dank Godfried Croenen en Jef Janssens oprecht voor hun spontane medewerking bij het opstellen van deze rectificatie.

Summary

The material of the two newly-found manuscript fragments of Arturs Doet, a Middle Dutch translation of La Mort le Roi Artu (edited by G. Croenen and J.D. Janssens in Queeste 1 (1994), p. 8-11) is vellum, not paper.

Adres van de auteur:

Universiteit van Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, Handschriftenafdeling

Postbus 19185

nl-1000 gd Amsterdam