Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1995

[p. 54]

Een genre der boerden?
F.J. Lodder

1 ‘Boerde’ in de literatuurgeschiedenissen

Dat in onze literatuurgeschiedenissen een aparte groep ‘boerden’ voorkomt, is voornamelijk te danken aan Verwijs, die in 1860 tien teksten publiceerde onder de titel Dit sijn × goede boerden.¹ Vóór hem had Mone wel een groepje ‘boerden’ onderscheiden, maar dan als onderdeel van de wereldlijke liederen. Dat groepje was bovendien te gering in aantal om als aparte categorie levensvatbaar te zijn: hij rekende er drie niet-verhalende teksten toe die in de titel enkel als boerde aangeduid werden. De teksten met een komische intrige nam hij, zonder nader onderscheid te maken, samen met andere verhalende teksten op in één groep, die van de wereldlijke vertellingen.²

De keuze van de teksten in Verwijs' editie is bepaald door ‘de verregaande preutschheid’ van Serrure, die een aantal stukken uit het handschrift-Van Hulthem ‘om den onzedelijken of onkieschen inhoud’ niet in het Vaderlandsch Museum gepubliceerd had. Verwijs nam de teksten niet op omdat zij samen een genre vormden, maar omdat zij ‘verworpelingen’ waren.³ Zijn voornemen ‘al het verstootene’ uit te geven bracht hem ertoe ook een tekst op te nemen die hij graag weggelaten had vanwege het volledig ontbreken van ‘den geestigen verhaaltrant’.⁴ Verwijs' inleiding is meer een verdediging van de publicatie dan een bezinning op ‘de boerden’. Hij karakteriseert ze terloops als ‘losse stukjes, blijkbaar met geen zedelijk doel, enkel om te vermaken en te doen lachen geschreven’ en een uitspraak van Demogeot over het fabliau, die Verwijs in een voetnoot geeft, moet dienen om ‘de aard van de boerde’ te schetsen.⁵

1 E. Verwijs, Dit sijn X goede boerden. 's-Gravenhage, 1860.

2 F.J. Mone, Übersicht der niederländischen Volks-Literatur älterer Zeit. Tübingen, 1838, 222-223, 126 vlg. Tot de boerden rekent Mone de beide teksten uit het handschrift-Van Hulthem die als titel Ene boerde dragen (nr. 120 [Vaderlandsch Museum 1, 369-370] en nr. 126 [C. Kruyskamp, De Middelnederlandse boerden. 's-Gravenhage, 1957, 32]) en de passe-partout Sottelicke boerde (Vaderlandsch Museum V, 368-369; P. Leendertz, Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden, 1907, 444).

3 Het betreft de volgende teksten: Van enen man die lach gheborghen in ene scrine, Van den cnape van Dordrecht, Een bispel van ii clerken, Van Lacarise den katijf, Dits van den tanden, Dmeisken metten sconen vlechtken, Ene boerde en Van eenre baghinen. Daarnaast nam Verwijs nog op Van den monick (zijn uitgave samen met W. Bisschop van de gedichten van Willem van Hildegaersberch verscheen pas tien jaar later, in 1870) en Dit es de frenesie (eerder ‘reeds uitgegeven in Willems, Mengelingen van Vaderlandschen inhoud, bl. 29-38, doch door de zeldzaamheid van dit werk weinig bekend’), ‘die geschiktelijk in dit bundeltjen eene plaats konden vinden’ (ix). Verwijs beoogde zeker geen volledigheid: Wisen raet van vrouwen nam hij bijvoorbeeld niet op; hij verwees daarvoor naar het op dat moment ‘ter perse liggende iiide Deel mijner Middel-Nederlandsche Bloemlezing’ (viii).

4 Verwijs (zie n. 1), x; bedoeld is Ene boerde (no. viii).

5 Verwijs (zie n. 1), vi en iv.

[p. 55]

De literatuurhistorici behandelen in hun overzichten de boerden - in een aantal gevallen met de kanttekening dat hun indeling afwijkt van de middeleeuwse praktijk - als een aparte groep van komische teksten naast de sproken als ernstige vertellingen.⁶ Zij geven evenwel niet in alle opzichten een eensluidend beeld van de boerden. De verschillen in inzicht laten zich herleiden tot de volgende kwesties:

-	Zijn boerden alleen versvertellingen met een komische intrige of moeten ook anderszins komische teksten ertoe gerekend worden? Wanneer Ten Brink, Kalff, Prinsen, Walch en Te Winkel de boerden behandelen, noemen ze enkel berijmde teksten die een komisch gebeuren verhalen. Knuttel en Van Mierlo noemen daarentegen ook hekeldichten (Van dinghen die selden ghescien, Van mauwene, Van der wandelinghen en Van den plaesterers), een dramatische monoloog (Dit es de frenesie), een dialoog (Deen gheselle calengiert den anderen die wandelinghe), een gedicht met de dubbele leesmogelijkheid (Ene boerde) en proza, ‘onrijm’.^7
-	Zijn boerden zelfstandige teksten of moeten ook de komische verhalen die in grotere gehelen opgenomen zijn als boerden aangemerkt worden? Zo gaan Walch en Prinsen in op de komische vertellingen in Van den vii vroeden van binnen Rome wanneer ze de boerden behandelen; daarnaast wordt ‘boerde’ gebruikt wanneer Der leken spiegel en Der minnen loep, waarin ook komische verhalen opgenomen zijn, besproken worden.^8 Kalff beschouwt de geschiedenis van de weduwe op het graf als ‘een voorlooper onzer latere boerden’ en volgens Walch en Van Mierlo is deze vertelling één van de ‘enkele boerden’ die in de Esopet voorkomen.^9
-	Is een bepaalde tekst wel of geen boerde? Ten Brink rekent Tgoede wijf maect den goeden man tot de ‘ernstige sproken [...] van zuiver ethischen inhoud’, terwijl Kalff de tekst een boerde noemt.^10 Dits van den man die gherne dranc wordt door

6 W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche dichtkunst. Dl. 3. Amsterdam, 1855, 301-307; J. ten Brink, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Amsterdam, 1897, 201-206; G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Dl. 1. Groningen, 1906, 454-468; J. Prinsen, Handboek tot de Nederlandsche letterkundige geschiedenis. 's-Gravenhage, 1916, 86-91; J. te Winkel, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde. Dl. 2. Haarlem, 1922², 80-102; J.L. Walch, Nieuw Handboek der Nederlandsche Letterkundige Geschiedenis. 's-Gravenhage, 1947², 143-149; C.C. de Bruin, ‘School, markt en klooster’, in: J. Haantjes & W.A.P. Smit (red.), Panorama der Nederlandse letteren. Amsterdam, 1948, 43-44; J. van Mierlo, De letterkunde van de Middeleeuwen. 's-Hertogenbosch, 1950², 382-387; J.A.N. Knuttel, Onze letteren in de Middeleeuwen. Amsterdam, 1958, 136-149; G.P.M. Knuvelder, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Dl. 1. 's-Hertogenbosch, 1970⁵, 305-311. - C.A. Serrure noemt de versvertellingen fabliaux of sproken en verstaat onder boerden de sotternieën (Letterkundige geschiedenis van Vlaanderen. Dl 1. Gent, 1872, 373-374, 391, 393, 410).

7 Knuttel (zie n. 6), 147-148; Van Mierlo (zie n. 6), 383-384. Van proza geeft Van Mierlo geen voorbeelden. Dit es de frenesie en Ene boerde zijn door Kruyskamp (zie n. 2) in zijn editie opgenomen.

8 Prinsen (zie n. 6), 88; Walch (zie n. 6), 144-145; Ten Brink (zie n. 6), 209; Te Winkel (zie n. 6), 133; Van Mierlo (zie n. 6), 346 en 396.

9 Kalff (zie n. 6), 189; Walch (zie n. 6), 154; Van Mierlo (zie n. 6), 228. Ook volgens W.E. Hegman ‘komen in de Esopet tenslotte enkele grappige vertellingen, boerden, voor, w.o. die van het ontroostbare weeuwtje van Ephese’ (Esopet. Amsterdam, 1955, xvii). Kruyskamp nam het verhaal niet op vanwege het nadrukkelijk moraliserend slot en omdat het als exempel ook in Van den vii vroeden van binnen Rome voorkomt (Kruyskamp [zie n. 2], 2-3). H. Beelen & P. Vriesema achten ‘de vraag of het Weeuwtje een fabel of een boerde is [...] niet te beantwoorden, omdat het verschil tussen beide genres niet duidelijk omschreven is’ (‘Het weeuwtje van Ephese’, Meta 16 [1981], 2 [dec.], 50).

10 Ten Brink (zie n. 6), 202; Kalff (zie n. 6), 462 en 505 n. 9. Serrure rekent de tekst tot de komische sproken (zie n. 6, 380).

[p. 56]

Ten Brink, Kalff en Te Winkel bij de boerden behandeld, terwijl de tekst zich volgens Knuttel ‘van de echte boerden’ onderscheidt omdat deze ‘eer bitter of wrang dan kluchtig’ is, een criterium dat (des te meer) verwondering oproept wanneer wel tot de ‘echte boerden’ gerekende teksten als ‘cynisch’ (Een bispel van ii clerken) of als voorzien van een ‘barbaars bloedig einde’ (Van iii ghesellen die den bake stalen) getypeerd worden.^11 In de literatuuroverzichten wordt Van den waghen van Willem van Hildegaersberch enkel door Ten Brink en Te Winkel als een boerde aangemerkt,^12 terwijl Kalff de enige is die Van der weldaet die de duvele dede tot de boerden rekent.^13

De boerden werden in 1957 opnieuw uitgegeven door Kruyskamp, die met De Middelnederlandse boerden een volledige editie beoogde te geven.¹⁴ De kenschets van Verwijs is selectiecriterium geworden bij Kruyskamp. Hij definieert een boerde als ‘een Middelnederlands grappig vertelsel in verzen’;¹⁵ een boerde moet zuiver anecdotisch zijn en mag - en dit is het essentiële criterium - geen morele strekking hebben. Op grond hiervan sluit Kruyskamp de vertelling van de weduwe (Esopet 61) en Van der weldaet die de duvele dede uit. Vervolgens ondergraaft hij zijn criteria volledig. Het ontbreken van een niet nader omschreven toon is afdoende om het verhaal in Der leken spiegel van de man die in een weerwolf verandert ‘stellig niet tot dit genre’ te rekenen. Van den monick wordt, ondanks het moraliserende begin, toch een boerde genoemd vanwege ‘het satirisch-ironische slot’. Dmeisken metten sconen vlechtken, ‘hoewel het zuiver lyrisch is’, neemt Kruyskamp ‘eigenlijk alleen [om] het min of meer erotische karakter’ op. Uiteindelijk blijkt hij de verzameling van Verwijs volledig opgenomen te hebben ‘terwille van de traditie’ en om deze teksten ‘weer algemeen toegankelijk te maken’.¹⁶

Het merendeel van de recensenten beschouwde Kruyskamps uitgave inderdaad als een volledige editie.¹⁷ De enige die zich gereserveerd opstelde, was Mak, die twee recensies schreef. In de ene merkt hij op dat deze uitgave ‘àlle middelnederlandse boerden [bevat], d.w.z. alles, wat Dr. Kruyskamp - naar een discutabel criterium - tot het genre meent te moeten rekenen’;¹⁸ in de andere geeft hij te ken-

11 Ten Brink (zie n. 6), 206 n. 4; Kalff (zie n. 6), 505 n. 9; Te Winkel (zie n. 6), 81; Knuttel (zie n. 6), 141-143 en 146-147.

12 Ten Brink (zie n. 6), 216; Te Winkel (zie n. 6), 118. Ook U. Peters noemt Van den waghen, samen met Van den paep die sijn baeck ghestolen wert, een boerde, maar zij sluit daarmee Van den monick weer uit (Literatur in der Stadt. Tübingen, 1983, 186 n. 45).

13 Kalff (zie n. 6), 467, 505 n. 9. E. von Kausler noemt de tekst een conte dévot (Denkmäler Altniederländischer Sprache und Literatur. Dl. 3. Leipzig, 1866, 454) en volgens Kruyskamp is het verhaal ‘stellig een exempel’ (Kruyskamp [zie n. 2], 2). Verwijs beschouwt de tekst echter wel als ‘eene goede boerde’ (‘Sprokkelingen’, De Taal- en Letterbode 5 [1874], 107).

14 Deze editie bevat naast de door Verwijs uitgegeven teksten: Dits van den man die gherne dranc, Wisen raet van vrouwen, Van iii ghesellen die den bake stalen, Van den paep die sijn baeck ghestolen wert, Ic prijs een wijf, Sint dat wi vrouwen garen [Van de twee ridders], Dits van den vesscher van Parijs, Dits van Heilen van Beersele en Van der vrouwen die boven haren man minde.

15 Kruyskamp (zie n. 2), 2.

16 Kruyskamp (zie n. 2), 2-3.

17 P. Brachin, Etudes Germaniques 14 (1959), 64; J. Deschamps, LB 48 (1959), 87-90; A. Van Elslander, SpL 3 (1959), 296; J. van Mierlo, Dietsche Warande & Belfort 1958, 373-374.

18 Levende Talen 1958, 419.

[p. 57]

nen dat ‘een diepere en vooral persoonlijker doordenking van het genre, indien men daarvan al kan spreken, en een principiëler toetsing van het overgeleverde Nederlandse materiaal aan de gestelde begripsbepaling hier gewenst ware geweest’.¹⁹

Gezien de diversiteit aan standpunten over het vermeende dan wel nieuw onderscheiden genre alsmede de verschillen van mening over het tekstbestand, blijkt een nader onderzoek hiernaar dringend gewenst; daartoe dient eerst te worden nagegaan wat in de middeleeuwen onder boerde verstaan werd.²⁰

19 Ntg 50 (1957), 277-278.

20 Een probleem apart is de benadering van genres in de middeleeuwse literatuur. Hierover o.a.H. Kuhn, Dichtung und Welt im Mittelalter. Stuttgart, 1969², 41-61; M. Waltz, ‘Zum Problem der Gattungsgeschichte im Mittelalter. Am Beispiel des Mirakels’, ZfrPh 86 (1970), 22-39; H.R. Jauss, Alterität und Modernität der mittelalterlichen Literatur. München, 1977, 34-47 en 327-358.

2 Boerde in de middeleeuwen

Het begrip boerde zelf geeft, wanneer het om het achterhalen van een genre gaat, nauwelijks of geen steun. Het woord is afgeleid van het Oudfranse bourde of borde, dat ‘grap, verzinsel’ betekent. Het Middelnederlandse boerde (en varianten, zoals bohoerde²¹) in de betekenis ‘steekspel’ is afgeleid van het Oudfranse behort of bohort, dat echter een ander woord is dan bourde. Behort en bohort komen van het Frankische *bihordôn, ‘omheinen’;²² de etymologie van bourde is onbekend, al zijn er wel verschillende suggesties gedaan.²³

De Middelnederlandse teksten die als boerde aangeduid worden of waarvan de inhoud als boerde getypeerd wordt, bieden evenmin veel houvast. Jacob van Maerlant duidt ‘Vrouwen Paulinen mesfal’ in zijn Spiegel Historiael aan als ‘dese boerde’ (vs. 94).²⁴ In het handschrift-Van Hulthem komen acht als boerde aangeduide teksten voor: Ene boerde (nr. 120); Ene boerde (nr. 126); Van enen man die lach gheborghen in ene scrine (nr. 131; vs. 5: Ene groete boerde wert u getoent); Van eenre baghinen ene goede boerde (nr. 132); Een bispel van ii clerken ene goede boerde (nr. 133); Van den cnape van Dordrecht ene sotte boerde (nr. 151); Van iii ghesellen die den bake stalen (nr. 152; vs. 2: Selke boerde en hoerdi nie) en Ene sotte boerde ende ene goede sotternie (nr. 209).²⁵ Als boerdement wordt Lippijn aangeduid (nr. 170; vs. 185-186: Ghi goede liede, dit hebben wi / Ghespelt al in een boerdement).²⁶ Van ongeveer anderhalve eeuw later dateert Sottelicke boerde, afkomstig uit een zestiende-eeuws Gents handschrift. Eveneens uit de zestiende eeuw dateren twee kluchten van

21 M. de Vries, ‘Van den borchgrave van Couchi’, TNTL 7 (1887), 216, vs. 2203.

22 W. von Wartburg, Französisches Etymologisches Wörterbuch. Dl. xv-i. Basel, 1969, 106-108.

23 J.D. Schleyer, Der Wortschatz von List und Betrug im Altfranzösischen und Altprovenzalischen. Bonn, 1961, 154-155. Vgl. Kruyskamp (zie n. 2), i. Met dank aan prof. dr. W. Noomen (Groningen) voor zijn informatie en aanwijzingen.

24 M. de Vries & E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael. Dl. 1. Leiden, 1863, 283-285. Met dank aan drs. P. Berendrecht, die deze tekst onder mijn aandacht bracht.

25 G. Stellinga, Het abel spel vanden Winter ende vanden Somer [...]. Zutphen, z.j.², 6-7.

26 Leendertz (zie n. 2), 31-37.

[p. 58]

Cornelis Everaert waarvan de inhoud als boerde aangeduid wordt: Nichte (vs. 363: De boerde es ghebuert binder Ghendtscher stede) en Stout ende Onbescaemt (vs. 368: Want uut jonsten was ons de boerde vertelt).²⁷

Deze teksten vormen een gevarieerd gezelschap. De boerde van Jacob van Maerlant is, in tegenstelling tot de overige boerden, geen autonome tekst maar maakt deel uit van een groter geheel. Van eenre baghinen is een strofisch gedicht en, getuige de eerste versregel (Van eenre baghinen willic u singen), een lied; de tekst is niet compleet, van de 56 regels zijn er 43 bewaard gebleven. Eveneens een strofische tekst, maar niet duidelijk een lied, is Van enen man die lach gheborghen in ene scrine.

Volgens de werkgroep van Brusselse en Utrechtse neerlandici die een uitgave verzorgde van de toneeltekst Truwanten, kan Ene sotte boerde ende ene goede sotternie ‘worden opgevat als een gezamenlijke aankondiging van twee teksten, namelijk van Drie daghe here en Truwanten. [...] Naar het ons voorkomt is het echter waarschijnlijker dat het opschrift alleen betrekking heeft op Drie daghe here’.²⁸ Waarop men de aankondiging ook betrekt, op Drie daghe here - inderdaad het meest waarschijnlijk - of op Truwanten, feit blijft dat boerde als aanduiding voor een toneeltekst gebruikt werd; beide teksten zijn incompleet overgeleverd. Eveneens toneelteksten zijn Lippijn, Nichte en Stout ende Onbescaemt.²⁹

Ene boerde (nr. 120) is een 27-regelig gedicht bestaande uit zes strofen van afwisselend vier en vijf verzen. Het kan als een lofzang en als een scheldlied op de vrouw gelezen worden: gaat men van de versregel als eenheid uit, dan wordt een ondeugd genoemd, maar laat men het vers enjamberen, dan volgt in de volgende versregel de ontkenning ervan (daartoe staat in een aantal gevallen achter de negatie een punt).³⁰ Ene boerde (nr. 126) is een monorime: een op één rijmklank gebouwde, 15-regelige strofe, waarin de ik-figuur vertelt dat zijn suete lief zich hem van het lijf houdt door een pot urine naar zijn hoofd te gooien. En zij heeft meer streken op haar repertoire: het sijn vele goeder boerden diese wiste (vs. 15).

Sottelicke boerde telt vijftien regels; de eerste acht regels vormen een rondeel. Het ‘stukjen schijnt zoo wat eene algemeene inleiding te zijn tot het vertoonen van eene Klucht of Tafelspel’, waarvan er in het handschrift enkele volgen.³¹ Ook Leendertz gaf de tekst uit als ‘eene voorafspraak [...], die bij elke opvoering

27 J.W. Muller & L. Scharpé, Spelen van Cornelis Everaert. Leiden, 1920, 542 en 179.

28 Truwanten. Een toneeltekst uit het handschrift-Van Hulthem. Uitgegeven en toegelicht door een werkgroep van Brusselse en Utrechtse neerlandici. Groningen, 1978², 84.

29 Volgens T. Decker is boerte in een post in de rekeningen van de graaf van Holland, die twee gulden liet geven aan tween yerauden, die een boerte daer beriepen, die wesen soude te Bruesel des sonnendages na Pynxteren (Jonckbloet [zie n. 6], 603) ‘a comic play, based on a short, funny tale about the lower classes’, al verwondert ze zich erover dat zulks door herauten verkondigd moest worden (‘Medieval Theatre in the Lowlands: Secular Drama’, Dutch Crossing, no. 32, 1987, 44); m.i. is hier evenwel sprake van een steekspel.

30 Op eenzelfde procédé zijn gebouwd: Ridder die waldoen haet van Augustijnken (F.P. van Oostrom, Het woord van eer. Amsterdam, 1987, 120; aldaar verdere literatuurverwijzingen) en Lantloepers, scrivers mach men gheloeven (F. van Buuren, ‘Ernst of boert’, Vooys 4 [1985], extra aflevering [Liber amicorum Jules van Oostrom], 17-21). Blijkbaar was dit een komisch procédé.

31 Vaderlandsch Museum v, 369.

[p. 59]

gebruikt kon worden’.³² Zotte boerde (vs. 14) staat dus waarschijnlijk voor een toneeltekst: een tafelspel of een klucht.

De overige drie teksten, Een bispel van ii clerken, Van den cnape van Dordrecht en Van iii ghesellen die den bake stalen, zijn vertellingen in gepaard rijmende verzen. De eerstgenoemde tekst wordt in de titel overigens ook als bispel aangeduid.

Blijkens de pluriformiteit van de teksten was boerde geen eenduidige aanduiding voor een bepaald soort teksten met gemeenschappelijke formele kenmerken. Evenmin hebben deze teksten een bepaald motief of thema gemeenschappelijk. Wel overheersen de list, de erotiek en de (machts)verhoudingen tussen man en vrouw, maar niet één van deze motieven of thema's komt in álle teksten voor. Zo ontbreekt in Van iii ghesellen die den bake stalen de erotiek, terwijl in Van eenre baghinen geen list voorkomt.

Niet altijd is boerde trouwens een aanduiding voor de tekst zelf; in enkele gevallen worden als zodanig de vertelde of gespeelde gebéurtenissen getypeerd. Nichte eindigt met De boerde es ghebuert binder Ghendtscher stede (vs. 363) en daarmee duidt de vrouw de vertoonde komische verwikkelingen aan.³³ En zijn Stout ende Onbescaemt laat Everaert door één van de acteurs afsluiten met Eerweerdeghe ons ghenouchte wilt danckelic nemen / Want uut jonsten was ons de boerde vertelt (vs. 367-368), waarmee hij doelt op de verwikkelingen rond het samenzijn van een vrouw en een koster, dat door twee zwervende muzikanten verstoord wordt. In Van den hinnentastere wordt eveneens het komische gebeuren en niet de tekst zelf als boerde aangeduid:

En om warachtich mijn woorden te pruevene
Is een alte sotten boerde gheschiet,
Die welcke ons nu, tot vruechts betuevene,
In corten redenen wort bediet.³⁴

Hetzelfde geldt voor Lippijn, vs. 189 (Wet dat menech boerden gescien), Nu noch, vs. 61 (Dat wort een groote boerde, namelijk wanneer de man alleen maar nu noch tegen zijn vrouw zal zeggen), Dits van Heilen van Beersele, vs. 115 (Sone saeghdi boerde nie soe goet: Heile houdt de pastoor voor dat hij zijn achterwerk uit het raam moet steken om dat door de smid te laten kussen), en Een esbatement van de schuyfman, vs. 501 (Waer mochtemen beter boerde vercleren?) en vs. 536 (Ick meen men noijt beter boerde vant; in beide verzen wordt gedoeld op de streek die twee landlopers uithalen om van een dodenmaal te kunnen schransen).³⁵

In Van enen man die lach gheborghen in ene scrine wordt de inhoud in de tekst zelf als komisch aangeduid: Ene groete boerde wert u getoent (vs. 5). Boerde is hier geen

32 Leendertz (zie n. 2), 442.

33 Vgl. W.N.M. Hüsken, Noyt meerder vreucht. Deventer, 1987, 186.

34 P.J.A. Franssen, Wanneer de Hen speeld voor den Haan... Amsterdam, 1987, 12, vs. 10-13. Hoewel hij vers ii vertaalt met ‘is een heel gekke geschiedenis gebeurd’ (13), merkt Franssen in zijn commentaar desondanks op dat in deze regel ‘de tekst een “alte sotte boerde” genoemd [wordt]. Het woord boerde is de aanduiding voor een middelnederlands dichtgenre’ (68).

35 F.A. Stoett, Drie kluchten uit de zestiende eeuw. Zutphen, 1932, 22 en 24.

[p. 60]

aanduiding voor de vertelling als tekst, maar heeft betrekking op het onderwerp ervan en betekent ‘komisch gebeuren’, ‘grap’. Groete lijkt hier immers geen lengtemaar een kwaliteitsaanduiding, zo lang is de tekst tenslotte niet: 72 versregels.

Boerde in de dubbele aanduiding boven Drie daghe here is geen genre-aanduiding maar een reclame-kreet (‘nu volgt een goede grap, nu kun je lachen’). Hetzelfde geldt voor Een bispel van ii clerken, dat eveneens een dubbele aanduiding heeft: boerde, dat ook hier als lokkertje dient, naast bispel. Bispel is overigens, evenals exempel, evenmin een genre-aanduiding: beide begrippen geven enkel aan dat de dichter een leerrijke tekst beoogt te geven of uit een voorval dan wel een situatie een exemplarische waarde wil halen.³⁶

Ambigu is de proloog van Van iii ghesellen die den bake stalen:

Ghi goede liede, hoort na mie,
Selke boerde en hoerdi nie
Als ic u hier sal vertellen. (vs. 1-3)

Boerde kan hier zowel op de vertelling zelf betrekking hebben als ‘komisch gebeuren’ betekenen. Het laatste lijkt mij, gezien de overige plaatsen, het waarschijnlijkst.

Er zijn ook geschriften waarin óver als boerde aangeduide teksten gesproken wordt. Daarin verschijnt boerde in een geheel andere betekenis.

In de proloog bij het tweede boek van het Leven van Sinte Lutgart³⁷ keert de dichter zich tegen hen die oude bourden scriven (vs. 56) en daarmee bedoelt hij de dichters van ouden ijeesten (vs. 39), die sagen van wigen och van tavelronden (vs. 40-41). Hij is zo fel gekant tegen deze teksten vanwege hun onwaarheid, het leugenachtige; de dichter benadrukt dat zijn vita enkel waren warden (vs. i) bevat. Boerde wordt hier duidelijk niet gebruikt voor de korte vertellingen met een komische intrige.

De dichter van De natuurkunde van het geheelal merkt over zijn leerdicht op dat het niet op andren boerden lijkt (vs. 29).³⁸ Hij gaat niet nader op deze boerden in; het woord wordt kennelijk in ongunstige zin gebruikt voor elke niet-wetenschappelijke tekst. Ook hier is het onware het struikelblok; de dichter geeft in de proloog te kennen dat zijn tekst enkel ware rime bevat.

In de proloog van Sinte Franciscus Leven beschouwt Jacob van Maerlant het ver-

36 Vgl. H. Fischer, Studien zur deutschen Märendichtung. Tübingen, 1983², 59-60 n. 134; R. Schenda, ‘Stand und Aufgaben der Exemplaforschung’, Fabula 10 (1969), 81; zie ook het citaat uit De Boor in P.W.M. Wackers, De waarheid als leugen. Utrecht, 1986, 30. Exempel in Een bispel van ii clerken (vs. 222) en bispel in Van iii ghesellen die den bake stalen (vs. 219) duiden ook niet de gehele tekst aan maar uitsluitend het narratieve gedeelte. Wie een corpus van komische teksten samen wil stellen, dient er trouwens op bedacht te zijn dat conventies van een ander genre gebruikt kunnen worden, maar nu voor een komisch doel, of dat een andere genre- of functie-aanduiding kan voorkomen, maar nu met een komische of parodistische bedoeling.

37 F. Van Veerdeghem, Leven van Sinte Lutgart. Leiden, 1899.

38 De variant boerde komt overigens in slechts twee van de tien bekende handschriften voor: S, tweede helft veertiende eeuw, en H, wellicht begin vijftiende eeuw (R. Jansen-Sieben, De natuurkunde van het geheelal. Brussel, 1968. Dl. 1, 436; dl. 2, 126).

[p. 61]

schijnsel dat de mensen hem vander waerheit keren / Ende boerden ende favelen leren³⁹ als een teken van de eindtijd. Het draait ook in deze proloog om de tegenstelling waarheid-leugen. Maerlant heeft het, blijkens het vervolg (vs. 31-38), vooral voorzien op de ridderepiek.

Wederom blijkt het om ridderromans te gaan in de Spiegel Historiael. Jacob van Maerlant spuwt diverse malen zijn gal naar aanleiding van de verzinsels van leugenachtige knoeiers. In de proloog benadrukt de dichter dat zijn werk geen produkt van de fantasie is, maar dat het de waarheid bevat (vs. 55-62). Met boerde bedoelt Maerlant ook hier de ridderepiek. Zowel de Frankische als de Brits-Keltische epiek moet het bij hem ontgelden.⁴⁰ Op een andere plaats in de Spiegel Historiael duidt hij Van den vii vroeden van binnen Rome met boerde aan.⁴¹

In de Rijmbijbel duidt hij naast de Arturromans de avonturen van Reinaert als verzinsels aan:

Want dit nes niet Madox droem,
Noch Reinard, noch Arturs boerden.⁴²

Maerlant gebruikt boerde dus evenmin voor een bepaald soort teksten (dat is wat wij nu een genre zouden noemen) en zeker niet voor de teksten die met name in het handschrift-Van Hulthem als boerden aangeduid worden; voor hem staat boerde voornamelijk voor ‘verzinsel, leugenverhaal, bedrog’.

De dichter die naar waarheid over de negen grootste helden wil vertellen, wijst in zijn proloog de ridderepiek als een onbruikbare bron af en spreekt ironisch van dese scone Walsche boerden (vs. 13); hij baseert zich liever op waarheidsgetrouwe geschriften (vs. 28-29).⁴³

Niet uitgesproken negatief maar toch wel enigszins laatdunkend laat de auteur van Seghelijn van Jherusalem zich uit over degenen

Die hem wilen dichtens vermaten
Van boerden ende menighen jeesten,⁴⁴

39 P. Maximilianus, Sinte Franciscus Leven van Jacob van Maerlant. Dl. 1. Zwolle, 1954, 35, vs. 9-10.

40 De Vries & Verwijs (zie n. 24): dl. 2, 311, vs. 77-90; dl. 2, 332, vs. 55-74; dl. 3, 170, vs. 39-57. Maerlant wijdt zelfs een apart hoofdstuk aan die borderers (dl. 3, 204-205). Zie ook: dl. 1, xxi-xxiv; Wackers (zie n.36), 26-27; W.P. Gerritsen, ‘De dichter en de leugenaars’, Ntg 85 (1992), 5-6; G. De Ceukelaire, ‘Favelen en boerden: de Spiegel Historiael en de epiek’, Vlaanderen 42 (1993), 259-262; F.P. van Oostrom, De waarde van het boek. Amsterdam, 1994, 21-22. Vgl. E. Hertog, Chaucer's Fabliaux as Analogues. Leuven, 1991, 6 n. 6.

41 De Vries & Verwijs (zie n. 24), dl. 1, 92, vs. 17-20. Ironisch genoeg staan beide teksten in één en hetzelfde handschrift (kb Brussel, ii 1171).

42 M. Gysseling, Corpus van middelnederlandse teksten. 11-3. Leiden, 1983, 825, vs. 34813-34814; vgl. 1, vs. 27 (hier ne vint men no favele no borde).

43 M. de Vries, ‘Fragment eener berijmde zamenspraak uit de xiii eeuw, benevens eenige oude spreuken en het begin van een gedicht, getiteld: Van neghen den besten’, Nieuwe werken van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Dl. 6. Dordrecht, 1844, 154. In een ander handschrift ontbreekt deze versregel: N. De Pauw, Middelnederlandsche gedichten en fragmenten. Dl. 1. Gent, 1893-1897, 602.

44 J. Verdam, Seghelijn van Jherusalem. Leiden, 1878, vs. 26-27.

[p. 62]

maar daarbij niet dachten aan de edele, diepzinnige geschiedenis die hij nu zal verhalen. Blijkbaar verstaat ook hij onder boerden (fictionele) ridderromans.⁴⁵

In Van Castidemente, een 28-regelig gedicht, is een ik-figuur aan het woord die zich, ondanks de vermanende woorden van zijn vrienden, meer aangetrokken voelt tot rijsheit (dwaasheid, lichtzinnigheid) dan tot wijsheit:

Als die corre sit biden viere
Ende waent dat hem der erden sal gebreken,⁴⁶
Soe benic te wine, ocht te biere,
Ende hoer daer singen ende boerden spreken.⁴⁷

Helaas valt uit deze tekst niet op te maken wat precies onder boerden verstaan wordt. Mede gezien de overige aanduidingen en citaten is het onzeker waarop gedoeld wordt. Het kan hier om ‘grappen, moppen’ zonder meer gaan. Wanneer het om teksten gaat, lijkt het echter niet waarschijnlijk dat het ridderromans betreft, zoals in Leven van Sinte Lutgart of bij Maerlant. De onzekerheid verbiedt het echter verstrekkende conclusies te trekken; de tekst sluit niet uit dat het (onder andere) om teksten gaat die wij nu als boerden aanduiden, maar rechtvaardigt een dergelijke gevolgtrekking evenmin. Overigens maakt het luisteren naar boerden hier deel uit van een opsomming van activiteiten die als negatief aangemerkt worden en die een vermaning rechtvaardigen.

Deze onzekerheid omtrent boerden valt des te meer te betreuren daar we anders in deze passage over een aanwijzing hadden beschikt dat komische versvertellingen (onder meer) in de kroeg voorgedragen werden. Daarbij hadden kunnen aansluiten een passage uit Naturen bloeme van Jacob van Maerlant en één uit het werk van Jan van Leeuwen. Over de Vlaamse gaai merkt Maerlant op:

Garrulus dit dinct mi vele
Bedieden some menestrele,
Die altoes sijn onghestade,
Ende callende vroe ende spade
Vele boerden, vele lueghen,
Ende conterfeten dien si moeghen.⁴⁸

Wederom is het de onzekerheid op welke teksten uit het repertoire van menestrele Maerlant met boerden doelt, die verbiedt hier conclusies aan te verbinden.

Jan van Leeuwen noemt in zijn opsomming van hen die het gebod van de zondagsviering schenden speelmanne ende speelwive, araude ende selke messelijken volc, dat met boerden ende met sotter trufferiën omme gheet, ende hem alsoe met sotter ijdelheit gheneren,⁴⁹ maar hij lijkt evenmin speciaal komische teksten te bedoelen, eerder

45 Of duidt ‘van boerden’ erop dat hij aan gebeurtenissen en niet aan teksten dacht?

46 Corre: ‘het oude vel, de oude paai’; waent ... ghebreken: ‘en over zijne begrafenis nadenkt?’ (mnw iii, 1926).

47 Vaderlandsch Museum 1, 336-337, vs. 13-16.

48 E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Naturen Bloeme. Groningen, 1878, 244-245, vs. 2133-2138.

49 C.G.N. de Vooys, ‘Fragmenten uit Jan van Leeuwen's werken’, tntl 34 (1915-1916), 263.

[p. 63]

verzonnen dus leugenachtige verhalen in het algemeen.

Wanneer Dirc Potter in Blome der doechden de ondeugd van de leugen behandelt, noemt hij vier wijzen waarop deze gestalte kan krijgen. In het eerste geval sijn worde in boerden voert ghebracht om ghenoechte of corttinghe des tijts sonder ernste. Hij verstaat onder boerde geen specifiek genre want hij voegt ter verduidelijking enkele mogelijkheden toe alse fabulen ende bijspeelen ende oec ander ghelijke queteringhe [kletspraat].’ Waarschijnlijk betekent in boerden hier ‘voor de grap, ter vermaak’. Even later geeft Potter er enkele voorbeelden bij, waaruit evenmin blijkt dat hij een speciale tekstsoort op het oog heeft: Vander iersten maniere van loeghen wijse ic u exempel in vele poeten die scone worde scrieven. Ende in veel dichters ende sproeken sprekers ende sonderlinghen in valsschen hystorien daer men alderhande genoechlijke loeghen in dichten settet om behaechlijc te wesen den minsche die alsulken dinghen gherne hoeren.’⁵⁰

De dichter van Van den levene ons Heren⁵¹ keert zich in de proloog tegen alle rime [...] die ter zielen luttel smaect (vs. 5-6). Hij denkt daarbij met name aan verhalen van battalien ende van minnen (vs. 7). Zijn bezwaar tegen liefdesgeschiedenissen en ridderverhalen is dat ze geen waarheid bevatten en geen geestelijke waarde, geen wijsheid bezitten; ze zijn onwaar en ledichede (vs. 17). Deze teksten kwalificeert hij negatief als ‘onzin, verzinsels’, al staat het zwart op wit (vs. 24: Dit es boerde, al eest gescreven).

Eén van de drie voorwaarden waaraan een dichter, aldus Jan van Boendale in het derde boek, vijftiende hoofdstuk, van zijn Der leken spiegel, moet voldoen, is waarachtigheid. Met name in hystorien en heilighe scrifturen moet de dichter zich strikt aan de waarheid houden. In twee gevallen heeft een dichter een excuus om van de waarheid af te wijken, namelijk wanneer het een fabel en een boerdekijn betreft.

Men mach ooc, dat ghi dat wet,
Een boerdekijn vertrecken met,
Al ist dat nie en gheschiede,
Daer omme lachen die liede,
Op dat en is niemens lachter.
Nochtan so bleeft beter achter,
Want wi van allen ydelen woorden
Ten oordele sullen antwoorden.
Dus en salmen lieghen niet
In hystorien, wats ghesciet.⁵²

Hier is enkel duidelijk dat een boerdekijn een komisch verhaaltje is. Boendale kan komische autonome teksten op het oog hebben,⁵³ maar ik acht het toch ook niet uitgesloten dat hij hier het bekende recept uit de retorica geeft om binnen een

50 S. Schoutens, Dat Bouck der Bloemen. Hoogstraten, 1904, 35-36.

51 W.H. Beuken, Vanden Levene ons Heren. Zwolle, 1968.

52 M. de Vries, Jan Boendale: Der Leken Spieghel. Leiden, 1844-1848, dl. 3, 166-167, vs. 199-208.

53 Vgl. Wackers (zie n. 36), 32-33.

[p. 64]

groter geheel met iets grappigs de aandacht van het publiek vast te houden.⁵⁴ Mocht dit zo zijn, dan paste hij dat wellicht zelf een enkele keer toe door ‘de tamelijk platte boerde van den man die veinsde weerwolf geworden te zijn, om zijn vrouw op de proef te stellen’⁵⁵ in Der leken spiegel op te nemen.⁵⁶

Boerde blijkt in de middeleeuwen geen aanduiding geweest te zijn voor een specifiek genre: de als boerde aangeduide teksten - zelfs wanneer we ons beperken tot de teksten die zelf als zodanig aangemerkt worden - ontberen in de eerste plaats een gemeenschappelijke vorm.⁵⁷ Ze missen bovendien een overeenkomstige inhoud, terwijl ze op verschillende wijzen gerealiseerd werden (voordracht, zang, toneelspel). Wanneer een tekst als boerde aangeduid werd, gebeurde dit om aan te geven dat de inhoud komisch was. Daarnaast stuurde boerde, indien vooraf gegeven in proloog of titel, de verwachtingen alsmede de juiste luister- of kijkhouding van het publiek.⁵⁸ Daarmee was boerde geschikt als aanbeveling voor formeel verschillende teksten die op inhoudelijk gebied in hoofdzaak met elkaar gemeen hebben dat ze komisch zijn, waarbij zelfs de aard van de komiek varieert van dubbele leesmogelijkheid tot een op een komische climax gerichte intrige.⁵⁹

54 H. Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. München, 1973², § 257; J. Suchomski, ‘Delectatio’ und ‘utilitas’. Bern, 1975, 74, 75 en 212. T. Meder gaat er zonder meer van uit dat Boendale zelfstandige komische versvertellingen bedoelt (Sprookspreker in Holland. Amsterdam, 1991, 165). Voor een sprookspreker mag een boerde dan welkom zijn op het repertoire om voordrachtssessies af te wisselen, Boendale schrijft vanuit het perspectief van de dichter en die heeft de taak met zijn werk duecht ende wijsheit (vs. 226) te leren; ik acht het gezien zijn opvatting over de taak van de dichter niet zo vanzelfsprekend dat hij het schrijven van een autonome tekst met enkel en alleen een verstrooiend doel gebillijkt heeft. Een komisch verhaaltje binnen een groter geheel zou ook het gebruik van de verkleinvorm kunnen verklaren.

55 Van Mierlo (zie n. 6), 346.

56 De Vries (zie n. 52), dl. 3, 89-92.

57 Er zijn verschillende benaderingen van genres in de middeleeuwse literatuur voorgesteld, die onder andere op de buitenlandse equivalenten van de boerden, de Schwankmären en de fabliaux, zijn toegepast en die tot (gedeeltelijk) verschillende resultaten geleid hebben. Maar of men nu uitgaat van enkel formeel-inhoudelijke criteria (Fischer [zie n. 36]; R. Kiesow, Die Fabliaux. z.p., 1976), van een bepaald handelingsmodel (M.J.S. Schenck, The Fabliaux. Tales of Wit and Deception. Amsterdam, 1987) of van maatschappelijke functie en communicatieve situatie (P. Nykrog, Les fabliaux. Genève, 1973³; J. Rychner, ‘Les fabliaux: genre, styles, publics’, La littérature narrative d'imagination. Des genres littéraires aux techniques d'expression. Paris, 1961, 41-54), in alle gevallen gaat men op zijn minst uit van teksten met meer of minder vergaande formele overeenkomsten.

58 Ik hoop hierop in een ander verband nader in te gaan.

59 Boerde blijkt als aanduiding in komische teksten zelf, soms met kwalificerende toevoegingen als ‘sotte’ en ‘goede’, een positieve betekenis te hebben, maar heeft als aanduiding voor andersoortige teksten doorgaans een ongunstige gevoelswaarde. Mogelijk loopt dit gebruik van boerde parallel met dat van fabele (Wackers [zie n. 36], 30-31).

3 Afbakening van een onderzoeksobject

Is de consequentie van dit alles nu dat we in de literatuurgeschiedenissen ermee moeten ophouden een aparte groep als ‘boerden’ aangeduide komische verhalen te onderscheiden? Hoewel men in de middeleeuwen geen apart genre boerden onderscheidde, kunnen we toch een aantal komische teksten bijeenbrengen indien zij een combinatie van formele en inhoudelijke elementen gemeenschappelijk heb-

[p. 65]

ben waardoor ze zich - ondanks onderlinge verschillen - als groep onderscheiden van andere tekst(groep)en, zodat wij ze toch als een genre kunnen beschouwen in de betekenis die Jauss eraan geeft: een groep teksten die tezamen een ‘literair communicatiesysteem’ vormden, gekenmerkt door een beperkt aantal terugkerende functies en modaliteiten, zoals de vertelwijze, het handelingsmodel, de maatschappelijke functie.⁶⁰

In de proloog van Wisen raet van vrouwen verwijst de verteller naar andere vrouwenlisten die het publiek eerder gehoord heeft (vs. 1-2); daarmee plaatst hij zijn verhaal in een traditie en wekt hij verwachtingen bij zijn toehoorders. Willem van Hildegaersberch speelt juist met de verwachtingen van zijn publiek wanneer hij Van den monick begint ‘als een echte Hildegaersberch’.⁶¹ In het geval van de Middelnederlandse komische versvertellingen is het dan ook niet onverantwoord te veronderstellen dat middeleeuwers ze beschouwd hebben of hadden kunnen beschouwen als deeluitmakend van een reeks en dat ze als model of oriëntatiepunt voor dichters en publiek gefungeerd (kunnen) hebben qua stof, komische procédés, vertelinstantie, personages, stijl, vorm en beoogde receptie. De Middelnederlandse dichter die een komische tekst schreef, zal niet vanuit het niets geschreven hebben, maar heeft zich gebaseerd op soortgelijke werken die hem bekend waren; hij zal zich op (een) ander(e) komische versvertelling(en) georiënteerd hebben, hetzij om op vergelijkbare wijze zijn verhaal te vertellen, hetzij om met de conventies te spelen of die om te vormen. En het publiek zal naar een komische vertelling geluisterd hebben vanuit een bepaalde ‘verwachtingshorizon’, vanuit verwachtingen die het op basis van eerdere voordrachten van soortgelijke vertellingen gevormd heeft.⁶²

De aan de middeleeuwen ontleende benaming kunnen we nu echter beter niet meer als genre-aanduiding gebruiken. Ik duid deze groep in het vervolg aan als komische versvertellingen. Zo vermijden we de indruk dat het om een feitelijk middeleeuws genre gaat, dat wil zeggen om teksten die in de middeleeuwen beschouwd werden als behorend tot een aparte groep én die met deze term nadrukkelijk onderscheiden werden van andere genres.⁶³ Daarnaast is er het praktische bezwaar dat ‘boerde’ ook hedentendage gebruikt wordt voor verschillende soorten teksten.⁶⁴ Tenslotte voorkomen we hiermee de merkwaardige situatie dat teksten

60 Jauss (zie n. 20), 333 vlg. en het aanhangsel tussen 46 en 47.

61 Van Oostrom (zie n. 30), 84.

62 Vgl. Kuhn (zie n. 20), 46-47; Jauss (zie n. 20), 330-331, 339; J. Heinzle, ‘Märenbegriff und Novellentheorie’, ZfdA 107 (1978), 125; J. Heinzle, ‘Altes und Neues zum Märenbegriff’, ZfdA 117 (1988), 282; Hertog (zie n. 40), 179-180.

63 Kuhn wil de (Middelhoogduitse) terminologie blijven gebruiken, maar dan wel opnieuw gedefinieerd op basis van ons moderne genrebegrip (Kuhn [zie n. 20], 46). K. Düwel tekent m.i. terecht bezwaren aan: ‘Die Unfestigkeit mhd. Bezeichnungen macht sie denn auch als “Gattungsnamen” ungeeignet. Bestimmt man sie nachträglich auf eine Bedeutung hin, so vernachlässigt man damit ihren “Sitz im Leben”. Darum sollte man mhd. Ausdrücke wie aventiure, liet, maere, rede usw. in Titeln und Abhandlungen meiden und mit ihnen keine “Gattungsbegriffe” bilden’ (Werkbezeichnungen der mittelhochdeutschen Erzählliteratur [1050-1250]. Göttingen, 1983, 211).

64 O.a.R. Reinsma, ‘Was Jan Splinter een Westfries?’, Onze Taal 53 (1984), 173; F.P. van Oostrom, ‘Jacob van Maerlant: een herwaardering’, Literatuur 2 (1985), 190; H. Pleij, De sneeuwpoppen van 1511. Amsterdam, 1988, 157-158, 285; D.E. van der Poel, De Vlaamse ‘Rose’ en ‘Die Rose’ van Heinric. Hilversum, 1989, 20.

[p. 66]

die in de middeleeuwen expliciet als boerde aangemerkt werden, nu geen ‘boerde’ meer mogen heten.

Een wezenlijk probleem vormt evenwel de vaststelling van de gemeenschappelijke elementen van de groep van komische versvertellingen en bijgevolg de samenstelling van het tekstbestand. Het boertige is een inhoudelijke eigenschap en niet geschikt om als enig kenmerk een groep samenhangende teksten af te bakenen, want komische stof kan in alle tekstsoorten voorkomen.⁶⁵ Andere criteria naast ‘komisch’ zijn noodzakelijk, maar welke?

Onderzoekers van de Oudfranse fabliaux baseren zich op de teksten die als zodanig aangeduid worden en ontlenen daaraan gemeenschappelijke kenmerken om aan de hand daarvan teksten te selecteren die niet als fabliau aangeduid worden maar wel aan de critera voldoen.⁶⁶ Het uiteindelijke resultaat is een corpus van minstens 127 fabliaux.⁶⁷ In het geval van de - beduidend minder talrijke - Middelnederlandse komische versvertellingen ontbreekt evenwel een specifieke gemeenschappelijke benaming. We kunnen ons daardoor niet verlaten op een groep teksten waarvan verondersteld mag worden dat middeleeuwers ze als een genre beschouwden om daarvan de conventies af te leiden waarmee we andere teksten kunnen selecteren die niet met deze benaming aangeduid worden maar wel dezelfde conventies vertonen.⁶⁸ Hierdoor is de keuze van de criteria, die bovendien voor-

65 Het voert dan ook te ver sotternieën als gedramatiseerde boerden te beschouwen (A.M. Duinhoven, ‘Die sotternie van Lippijn’, in: H. van Dijk e.a., Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem. Hilversum, 1992, 123). Deze conclusie kan pas getrokken worden wanneer een vergelijking tussen een komische versvertelling en een sotternie met een overeenkomstig verhaal sterke detailovereenkomsten op het gebied van plot en/of formuleringen oplevert; dit onderzoek is overigens in de praktijk niet mogelijk, omdat er geen komische versvertellingen en sotternieën met een gelijke intrige overgeleverd zijn, zo ze al bestaan hebben.

66 De meningen over de als fabliau aangeduide teksten verschillen evenwel, omdat men meent dat de aanduiding in een aantal gevallen onjuist is. O. Jodogne baseert zich op 56 teksten (Le fabliau. Turnhout, 1975, Typologie des sources du Moyen Age occidental, Fasc. 13, 14), Kiesow op 60, nadat hij eerst 21 teksten (25%) af heeft laten vallen (Kiesow [zie n. 57], 28-29), W. Noomen op 71 en 11 daarvan zijn ‘des fabliaux impropres’ (‘Qu'est-ce qu'un fabliau?’, Atti xiv Congresso internazionale di Linguistica e Filologia romanza. Volume v. Napoli, 1981, 425 n. 17, 427) en Schenck onderscheidt er 66, waarvan 6 niet in haar benadering passen en die ze daarom niet opneemt in haar lijst van ‘typical Fabliaux’ (Schenck [zie n. 57], 60-61). Daaraan ontlenen ze elk (deels) andere gemeenschappelijk kenmerken om aan de hand daarvan gedeeltelijk van elkaar afwijkende corpora te selecteren met teksten die aan hún critera voldoen. Bij teksten die als fabliau aangeduid worden maar die niet bij de moderne definitie passen, wordt veelal uitgegaan van vergissingen of fouten van dichters of kopiisten (o.a. Nykrog [zie n. 57], 10-11; Kiesow [zie n. 57], 30-40), maar het lijkt juister ervan uit te gaan dat het begrip fabliau in de middeleeuwen ruimer en minder welomschreven was en dat de betekenis ervan zich in de loop van de tijd ontwikkeld heeft (N. van den Boogaard, ‘La définition du fabliau dans les grands recueils’, in: G. Bianciotto & M. Salvat (red.), Epopée animale, fable, fabliau. Paris, 1984, 660-667).

67 Zie n. 78 voor de diverse meningen over de omvang van het corpus.

68 Fischer beschouwt de Middelhoogduitse equivalenten van de Oudfranse fabliaux en de Middelnederlandse komische versvertellingen - das schwankhafte Märe - niet als een apart genre maar als één van de drie basistypen van de Middelhoogduitse Mären (Fischer [zie n. 36], 101). Hij onderscheidt dit genre door het te contrasteren met andere soorten ‘kleinere Reimpaargedichte’ (35-63; zie voor een soortgelijke vergelijking tussen de fabliaux en aangrenzende genres: D. Boutet, Les fabliaux. Paris, 1985, 14-18). De komische teksten maken circa 80% van het Mären-bestand uit (115), dat 220 echte Mären en 44 grensgevallen telt (65-77). Heinzle meent evenwel dat het Märe-begrip te abstract is en bestrijdt dat dit een historische werkelijkheid weerspiegelt; hij verwondert zich erover (heeft zich zelfs eraan geërgerd) dat Fischer de Schwänke en de hoofs-galante vertellingen niet als zelfstandige genres beschouwt (Heinzle 1978 [zie n. 62], 123-125; Heinzle 1988 [zie n. 62], 282).

[p. 67]

af gemaakt wordt, discutabel want ze beïnvloedt tekstbestand en (bijgevolg) onderzoeksresultaten onvermijdelijk: er wordt, op zijn minst ten dele, uitgehaald wat er vooraf ingestopt is. Dit is een probleem van principiële aard, dat zeker zeer zwaar weegt wanneer het achterhalen van een genre beoogd wordt, met de pretentie dat dit beantwoordt aan de toenmalige literaire werkelijkheid. In het geval van de komische versvertellingen lijkt een pragmatisch uitgangspunt dan ook meer verantwoord: de afbakening van een groep teksten die onderling een aantal kenmerken gemeen hebben en zich op relevante punten onderscheiden van andere teksten met komische stof (en die een apart onderzoek waard zijn) - dus voorlopig los van de vraag of ze, volgens door ons ontwikkelde criteria, als een genre opgevat moeten worden. Wat mij hier voor ogen staat, is de afbakening en verantwoording van een onderzoeksobject. De selectiecriteria hebben daarmee de status van werkhypothesen en waar het om gaat, is dat ze binnen het kader van deze doelstelling verantwoord lijken. Achteraf kan dan blijken hoe zinvol ze waren.

Ik ga uit van zelfstandige teksten in versvorm met een komische intrige rond menselijke hoofdpersonen, behorend tot de kleinschalige epiek en (oorspronkelijk) bedoeld om door een verteller (al dan niet uitsluitend) ter vermaak voorgedragen te worden. Deze typering is niet vrij van problemen. Allereerst betreft dat het komische karakter van de teksten, en dat niet alleen omdat niet altijd zeker is wat middeleeuwers komisch vonden. Hogenelst definieert een boerde als ‘een Middelnederlandse, paarsgewijs rijmende of strofische, korte, verhalende, komische tekst’. Het komische karakter perkt ze direct daarna in: het is ‘erin gelegen dat list een belangrijke rol speelt en/of dat iemand als gevolg van zijn domheid op enigerlei wijze te grazen wordt genomen.’⁶⁹ Maar op de eerste de beste tekst die ze vervolgens noemt, Dits van den man die gherne dranc, is deze beperking al niet van toepassing, want er komt geen list in voor en niemand is er de dupe van zijn domheid. Veel personages in komische versvertellingen zijn het slachtoffer van een slechte eigenschap, maar dat hoeft niet speciaal domheid te zijn, het kan ook lafheid zijn (de rijke ridder in Sint dat wi vrouwen garen) of hebzucht (de pastoor in Van den paep die sijn baeck ghestolen wert). Wezenlijker lijkt te zijn dat de dichters van deze vertellingen toewerken naar een komische climax, die gevormd wordt door de ontknoping van een conflictueuze situatie; het gaat om de uitkomst van een botsing tussen personages, die om wat voor reden ook tegenover elkaar staan.⁷⁰

Met ‘zelfstandige teksten’ worden de komische verhalen uitgesloten die onderdeel vormen van een groter geheel; zij functioneren binnen dat geheel, zijn daaraan mogelijk aangepast; zij dienen in beginsel niet uit het kader gelicht te worden maar moeten daarbinnen bestudeerd worden.⁷¹

69 D. Hogenelst, ‘Sproken in de stad: horen, zien en zwijgen’, in: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Amsterdam, 1991, 380 n. 12.

70 Op de komiek van de komische versvertellingen hoop ik in een apart artikel nader in te gaan.

71 Vgl. Fischer (zie n. 36), 62. Met uitzondering van Nykrog gaan ook alle onderzoekers en editeurs van fabliaux uit van autonome teksten (Schenck [zie n. 57], 26). Vgl. A.M.J. van Buuren, ‘Der minnen loep’ van Dirc Potter. Utrecht, 1979, 55, 70-71, 260, 264-267, 284-286; zie echter ook Van Oostrom (zie n. 30), 240-242.

[p. 68]

Van de (esopische) fabel onderscheiden de komische versvertellingen zich doordat de personages mensen zijn.

De komische versvertellingen zijn voordrachtsteksten en behoren tot de ‘kleinschalige epiek’; ze wijken hiermee af van de sotternieën en de esbattementen, die tot het komische toneel behoren, en van de liederen. Er bestaan ook komische prozavertellingen,⁷² maar het lijkt zinvol die apart te houden. Deze vertellingen zijn niet alleen opgenomen in een groter geheel (Biënboec, de vertalingen van Caesarius’ Dialogus miraculorum, Gesten of gheschienisse van Romen), dat geheel is bovendien van religieuze aard.

De versvertellingen Een bispel van ii blinden, dat verhaalt van de list van een koning die op komische wijze mislukt ten voordele van de blinde die op God vertrouwt,⁷³ en Van den dorpman ende zinen wive, waarin de verschijning van Christus, Petrus en Paulus aan een boerenechtpaar naar aanleiding van een leugenverhaal van de duivel tot een komische confrontatie leidt, zijn ondanks hun komische intriges niet in het voorlopige corpus opgenomen.⁷⁴ Bij een aantal komische versvertellingen is gebleken dat ze een anti-klerikale strekking bevatten of kerkelijke opvattingen bekritiseren;⁷⁵ een scheiding schept nu in beginsel de mogelijkheid eventueel een profaan ethos, een profane mentaliteit in de komische versvertellingen te achterhalen dat/die anders, door de aanwezigheid van vertellingen met een religieus oogmerk, onderbelicht zou kunnen blijven. Bovendien hangt hiermee samen een geheel andere functie van de teksten in de middeleeuwse samenleving, een andere ‘Sitz im Leben’ - een belangrijk onderdeel van de beschrijving van middeleeuwse genres.⁷⁶ Verwijs had in de inleiding van Dit sijn x goede boerden al opgemerkt dat de boerden mede hadden bijgedragen aan de voorbereiding van de Reformatie door de luister van de Kerk en het respect voor de geestelijkheid te ondermijnen en Jonckbloet meende naar aanleiding daarvan dat ‘daarom juist deze boerden overwaardig zijn te worden bestudeerd als opborrelingen eener gisting, die gaandeweg noodzakelijk tot eene uitbarsting moest leiden.’⁷⁷

Een omschrijving op basis waarvan het tekstbestand vastgesteld kan worden, mag enerzijds niet zo vaag zijn dat ze leidt tot een (te) heterogene verzameling

72 Vgl. C.G.N. de Vooys, Middelnederlandsche legenden en exempelen. 's-Gravenhage, 1900, 121 en 219; W.A. van der Vet, Het Biënboec van Thomas van Cantimpré en zijn exempelen. 's-Gravenhage, 1902, 368-370; F. de Bree, ‘“Historia docet”. De Gesta Romanorum en de Gesten of gheschienisse van Romen’, in: F. de Bree & R. Zemel (red.), ‘In onse scole’. Amsterdam, 1989, 218, 231-232, 242 n. 54. Opmerkelijk is het voorkomen van een komische vertelling in het keurboek van Dordrecht (B.H.D. Hermesdorf, De herberg in de Nederlanden. Assen, 1957, 93, zie ook n. 182; de gebeurtenis c.q. het verhaal zelf is te vinden in J.A. Fruin, De oudste rechten der stad Dordrecht en van het baljuwschap van Zuidholland. Dl. 1. ‘s-Gravenhage, 1882, 234).

73 Vaderlandsch Museum 1, 45-47.

74 Von Kausler (zie n. 13), 217-219; hij typeert de tekst als een ‘wunderlich drollige Bauernlegende, die eher einem gutmüthigen Schwanke gleicht’ (529).

75 F.J. Lodder, ‘De moraal van de boerden’, Ntg 75 (1982), 46-47; dez., ‘Corrupte baljuws en overspelige echtgenotes’, in: H. Pleij e.a. (zie n. 69), 224-225; dez., ‘“Ik vind het gewoon lekker.” Komische versvertellingen over sexuele moraal’, in: J. Reynaert e.a., Wat is wijsheid? Amsterdam, 1994, 246-258 en 425-429.

76 Waltz (zie n. 20), 32-39; Jauss (zie n. 20), 349-354.

77 Verwijs (zie n. 1), vii; W.J.A. Jonckbloet, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Dl. 2. Groningen, 1889⁴, 205.

[p. 69]

teksten; anderzijds moet ze, nu ze op voorhand gegeven wordt, ruimte laten voor variaties. Zo houdt ‘in versvorm’ de mogelijkheid open ook komische vertellingen op te nemen die niet in rijmparen maar in strofevorm met rijmschema geschreven zijn: Van enen man die lach gheborghen in ene scrine, Ic prijs een wijf en Tgoede wijf maect den goeden man ende de goede man maect tgoede wijf. Zolang de verhouding tussen korte epische teksten in versparen en die in strofevorm ons nog niet geheel duidelijk is, kunnen de grenzen beter enigszins vloeiend blijven.

Uit het fabliaux-onderzoek blijkt dat de samenstelling van een corpus het meest heikele punt is. Per onderzoeker verschilt de lijst van wat hij als fabliaux beschouwt.⁷⁸ Deze verschillen zijn niet uitsluitend toe te schrijven aan nieuw ontdekte teksten en aan de kwestie of varianten wel of niet als afzonderlijke fabliaux geteld moeten worden, maar ook aan de afwijkende opvattingen over wat een fabliau is en daarmee samenhangend de beoordeling van diverse teksten.⁷⁹ In het geval van de Mären is er evenmin overeenstemming; teksten die Fischer uitdrukkelijk niet in zijn lijst opgenomen heeft, worden door anderen toch weer als Mären beschouwd.⁸⁰ Zelfs over de paar fabliaux in de Canterbury Tales bestaat verschil van mening.⁸¹ Gaat het bij de fabliaux en de Mären echter om de samenstelling van een als definitief bedoelde lijst van teksten die tot een genre gerekend worden, in het geval van de komische versvertellingen gaat het in dit stadium om een selectie van teksten als basis van een onderzoek.

Van de teksten in de editie van Kruyskamp reken ik tot de komische versvertellingen: Dits van den man die gherne dranc, Wisen raet van vrouwen, Van enen man die lach gheborghen in ene scrine, Een bispel van ii clerken, Van den cnape van Dordrecht, Van iii ghesellen die den bake stalen, Van Lacarise den katijf die enen pape sach bruden sijn wijf,⁸² Van den paep die sijn baeck ghestolen wert, Van den monick, Ic prijs een wijf, Sint dat wi vrouwen garen, Dits van den vesscher van Parijs, Dits van Heilen van Beersele en Van der vrouwen die boven haren man minde.⁸³

Daar worden de twijfel- of grensgevallen aan toegevoegd, dat zijn de teksten waarover geen eenstemmigheid bestaat dat ze tot het vermeende genre ‘boerden’

78 J. Bédier geeft een lijst van 147 fabliaux en een fragment in een voetnoot (Les fabliaux. Paris, 1969⁶, 436-440), Nykrog telt er 160 (Nykrog [zie n. 57], 311-324), Jodogne 149 (Jodogne [zie n. 66], 18), Kiesow 124 (Kiesow [zie n. 57], 148-151) en Schenck 130 (Schenck [zie n. 57], 65-67). De Nouveau Recueil Complet des Fabliaux zal 127 fabliaux tellen; in een aanhangsel wordt een aantal teksten uitgegeven die volgens de definitie van Noomen (zie n. 66) geen fabliaux zijn, maar die wel tot het tekstbestand gerekend hadden kunnen worden wanneer een andere definitie gehanteerd was (N. van den Boogaard, ‘Le Nouveau Recueil Complet des Fabliaux [nrcf]’, Neophilologus 61 [1977], 335).

79 Zie bijvoorbeeld Nykrog (zie n. 57), 14-18; Jodogne (zie n. 66), 18; Schenck (zie n. 57), 68-69.

80 Heinzle, ‘Märenbegriff’ (zie n. 62), 125; Heinzle, ‘Altes und Neues’ (zie n. 62), 278 en 295 n. 43.

81 Hertog (zie n. 40), 3 n. 3 en 10-11 (n. 17); J. Hines, The Fabliau in English. London, 1993, 165.

82 Zie over deze titel: F.J. Lodder, ‘Zwartgemaakte geestelijken in het handschrift-Van Hulthem’, tntl 109 (1993), 240.

83 Verder zijn er nog de acht versregels die Verwijs publiceerde in Van vrouwen ende van minne (Groningen, 1871, xiii). Helaas is niet bekend waar het fragment gebleven is (xii) want er moet meer van de tekst op gestaan hebben. De veronderstelling van Kalff dat de tekst ‘wel eene boerde [zal] zijn geweest, waarin de stof verwerkt is die ook behandeld wordt in het fabliau de Trois aveugles de Compiègne’ (Kalff [zie n. 6], 505-506) lijkt juist.

[p. 70]

behoren: Van den waghen, Tgoede wijf maect den goeden man ende de goede man maect tgoede wijf, De eo qui duas volebat uxores⁸⁴ en Van der weldaet die de duvele dede.⁸⁵ Door de confrontatie met de overige vertellingen zal moeten blijken of ze zich er wel of niet wezenlijk van onderscheiden.⁸⁶

Niet alle teksten uit Kruyskamps editie zijn in dit voorlopige bestand van komische versvertellingen opgenomen. Dmeisken metten sconen vlechtken is ‘geen boerde, maar een “lyrisch stukje” in 't amoureus’;⁸⁷ een intrige ontbreekt. Dit es de frenesie is een toneeltekst, een dramatische monoloog.⁸⁸ Dits van den tanden wijkt naar vorm én inhoud af van de vorige versvertellingen. De tekst mist ‘nog slechts een prince om als volwaardig coïtusrefrein te kunnen fungeren’.⁸⁹ Bovendien wordt het verhaal verteld op een manier die afwijkt van alle hiervoor genoemde vertellingen. Er is niet een auctoriële ik-verteller aan het woord die een (veelal van anderen gehoord) gebeuren vertelt, maar een ic die tevens optredend personage is: hij neemt, zij het in de periferie, deel aan de handeling in die zin dat hij spreekt met de overige personen. Als ooggetuige beschrijft hij een tafereeltje dat bestaat uit één situatie in plaats van uit een reeks op elkaar volgende gebeurtenissen die leiden tot een komische climax.

Tot slot zij nogmaals benadrukt dat het geenszins mijn bedoeling is hier een middeleeuws genre te postuleren en een definitief tekstbestand vast te stellen. Wel hoop ik een verantwoord tekstbestand te hebben samengesteld op basis waarvan nader onderzoek kan worden verricht naar Middelnederlandse komische versvertellingen en hun functioneren in de middeleeuwse samenleving. Nadrukkelijk blijft de mogelijkheid open om gaandeweg het onderzoek of achteraf het bestand te corrigeren en aan te scherpen.⁹⁰

84 R. Priebsch duidt deze tekst aan als ‘Ein schwank’ (‘Aus deutschen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Brüssel’, ZfdPh 39 [1907], 156).

85 Von Kausler (zie n. 13), 111-113; A. Closs, Weltohn, Teufelsbeichte, Waldbruder. Beitrag zur Bearbeitung lateinischer Exempla in mhd. Gewande nebst einem Anhang: De eo qui duas volebat uxores. Heidelberg, 1934, 121-123. Het onleesbaar gemaakte Van den papen is hoogstwaarschijnlijk geen komische versvertelling maar een satirische tekst (Van Mierlo [zie n. 6], 384; Kruyskamp [zie n. 2], 4; Lodder [zie n. 82], 236-238).

86 Indien de bepaling van het genre na deze confrontatie problematisch blijft, kan de ‘intergenerische’ benadering wellicht een uitweg bieden: de dichter is uitgegaan van een bepaald (dominant) genre maar heeft daarnaast de conventies van een ander genre in belangrijke mate in zijn tekst verwerkt. Zie voor deze benadering L'Esprit Créateur 33 (1993), afl. 4.

87 D. Coigneau, Refreinen in het zotte bij de rederijkers. Gent, 1980-1983, 564 n. 10.

88 H. Pleij, Het gilde van de Blauwe Schuit. Amsterdam, 1979, 123. Over de dramatische monoloog in het algemeen: Hüsken (zie n. 33), hfdst. 3; K. Schoell, Das komische Theater des französischen Mittelalters. München, 1975, 163.

89 Coigneau (zie n. 87), 564.

90 Bij het schrijven van dit artikel heb ik dankbaar gebruik gemaakt van commentaar van prof. dr. F.P. van Oostrom op eerdere versies.

[p. 71]

Résumé

En 1860 E. Verwijs publia, en les désignant comme ‘boerden’, dix textes en moyen néerlandais. Son choix avait été déterminé par le fait que la plupart de ces textes étaient restés inédits à cause de leur contenu. Depuis cette époque les ‘boerden’ sont distingués comme un genre à part par les manuels d'histoire littéraire. Cependant, les images que ceux-ci donnent du genre supposé divergent entre elles, de sorte qu'une réflexion à ce sujet s'impose.

Il paraît que les ‘boerden’ ne constituent pas un genre médiéval officiellement reconnu. Une approche plutôt pragmatique devra permettre d'établir un corpus provisoire qui servira de base à un examen approfondi des contes à rire versifiés en moyen néerlandais. Dix-huit contes destinés à la récitation publique ont été sélectionnés, parmi lesquels quelques cas douteux. Ceux-ci ont en commun qu'il s'agit de textes autonomes, versifiés, ayant une intrigue comique et des protagonistes humains.

Adres van de auteur:

Fresiastraat 38

nl-2981 bl Ridderkerk