Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1994

[p. 178]

Kromme paden
A.Th. Bouwman

Naar aanleiding van: Luk Wenseleers: De pels van de vos. Historische achtergronden van de middeleeuwse Reinaert-satire. Amsterdam/Leuven: Meulenhoff/Kritak, 1993. (311 blz.) ISBN 90-290-3977-9. Prijs: f59,90 / 1190 bf.

De tekst op de achterkant van Wenseleers' boek De pels van de vos laat er geen misverstand over bestaan: hier wordt iets groots verricht. ‘De Reinaert ontraadseld. Een mijlpaal’, zo meldt de eerste regel. En drie regels verder lezen we:

Wie was Reinaert de Vos? Wie waren al die dieren om hem heen? Over het antwoord op deze eeuwenoude vragen kan dank zij Luk Wenseleers' studie De pels van de vos geen twijfel meer bestaan: Reinaert was Hendrik de Leeuw, de uit Duitsland verbannen hertog van Braunschweig, die van 1182 tot 1185 in Frankrijk en Engeland verbleef en de neef was van Isengrim (hertog Welf VI). Hermeline was zijn echtgenote Mathilde Plantagenet, koning Nobel was keizer Frederik I Barbarossa. Kortom: niet alleen Van den vos Reynaerde, maar ook de weinig bekende Reinhart Fuchs en de zeer ongezouten verhalen van de onvolprezen Roman de Renart blijken een veel geestiger en gedurfder satire op het Heilige Roomse Rijk te zijn dan ooit werd vermoed; ook de opeenvolgende pausen werden niet gespaard en met passende dierenrollen bedacht...

Een boek dat een dergelijk voorschot op zijn waardering neemt, wekt bij voorbaat enige twijfel. Is dit een wetenschappelijke studie? Of een parodie op de geografisch-historische Reinaert-interpretatie zoals beoefend door bijvoorbeeld L. Peeters, M. Gysseling en J. De Wilde? De ‘Inleiding’ lijkt aanvankelijk in de richting van de laatste mogelijkheid te wijzen, want als in een roman wordt de lezer door een alwetende verteller meegenomen naar het graf van Hendrik de Leeuw in de domkerk van Braunschweig en toegesproken: ‘Ik schrik nu ik voor Reinaerts graf sta’ (p. 10); ‘De ingenieuze, onbetwistbare samenhang in dit netwerk van toespelingen maakt dat ik u deze curieuze dingen nu met zoveel stellige zekerheid durf te vertellen’ (p. 14).

De twaalf hoofdstukken die op de ‘Inleiding’ volgen, maken echter duidelijk dat De pels van de vos noch een parodie noch een wetenschappelijke studie is. Wenseleers presenteert - net zoals ik in de vorige zin - zijn conclusie als uitgangspunt, zijn hypothese als vaststaand gegeven. Ter bevestiging gaat hij in de Roman de Renart, de Reinhart Fuchs en Van den vos Reynaerde op zoek naar frappante gelijkenissen en satirische omkeringen. Die vindt hij in overvloed doordat niet de teksten centraal staan maar slechts een aantal passages eruit, voor zover ze de veronderstelde relatie met de historische modelfiguren en gebeurtenissen kunnen steunen. Daarbij worden met name in hoofdstuk 1-3 de woorden en daden van een personage uit teksten die naar tijd en plaats van ontstaan en zelfs naar taal verschillen, onbekommerd naast elkaar gelegd. Onwelkome gegevens en de literaire dimensie van de teksten worden genegeerd.

Middeleeuwse dierenverhalen kunnen inderdaad compleet gemodelleerd zijn naar voorvallen en personen uit de historische werkelijkheid en daaraan dus hun ontstaan danken. Zo heeft in 1228-1229 de Franse ridder Philippe de Novare de hoofdrolspelers in enkele politieke gelegenheidsgedichten vermomd als dierfiguren uit de Roman de Renart. Dit procédé vooronderstelt mijns inziens dat de door Philippe de Novare gebruikte dierfiguren in hun oorspronkelijke omgeving, de branches van de Roman de Renart, niet dominant historisch geladen waren. Zou Philippe de Novare een tegenstander van Jean d'Ibelin, heer van Beiroet, met Renart vergelijken als iedereen in zijn publiek de vos identificeert met Hendrik de Leeuw? Wenseleers lijkt er echter vanuit te gaan dat de meeste, in ieder geval de oudste, dierenverhalen geschreven zijn rond een historische aanleiding: ‘Aan de hand van [...] de ongeveer honderd dierenamen die voorkomen in de Franse, Vlaamse, Duitse, Italiaanse en Engelse bewerkingen uit de twaalfde en dertiende eeuw werd het mij langzamerhand mogelijk bij heel wat personages de oorspronkelijke historische modelfiguren in te vullen en daarbij tevens hun geleidelijke, onvermijdelijke evolutie naar louter fictieve personages na te gaan.’ (p. 16; mijn cursivering, ab)

[p. 179]

Het begin van Wenseleers' koene hypothese ligt in de, in 1945 verloren gegane, oorkonde van 13 april 1180 waarin keizer Frederik Barbarossa o.a. het aan Hendrik de Leeuw ontnomen hertogdom Saksen verdeelt tussen aartsbisschop Filips van Keulen en hertog Bernhard van Anhalt. In de aanhef van de oorkonde wordt verwezen naar het geruchtmakende proces van Hendrik de Leeuw, die op de rijksdag in Würzburg van 13 januari 1180 schuldig werd bevonden aan majesteitsschennis, reden waarom hem de hertogdommen van Beieren en Saksen en al zijn rijkslenen werden ontnomen:

[...] Daarom zullen alle huidige en toekomstige getrouwen van het Rijk geweten hebben hoe Hendrik, voormalig hertog van Beieren en Westfalen, de vrijheid der kerken Gods en der rijksvorsten zwaar had verdrukt, hun bezittingen in beslag genomen en hun rechten besnoeid, en niettemin het verzuimde voor onze keizerlijke hoogheid te verschijnen, hoewel hij daartoe driemaal gedaagd werd op grond van een klacht die tegen hem werd ingediend door de rijksvorsten en zeer vele edelen, en hoe over hem, volgens het oordeel van de rijksvorsten en van zijn Zwabische standgenoten, wegens dit verzuim - deze openlijke majesteitsschennis - onze ban werd uitgesproken. (vertaling Wenseleers, p. 26)

Op basis van deze tekst ontwaart Wenseleers parallellen met Van den vos Reynaerde:

Toen ik de tekst van deze oorkonde in de zomer van 1978 voor het eerst las, kreeg ik bij het opmerkelijke zondenregister van deze hertog van Saksen en Beieren de indruk dat ik een en ander elders al had gelezen. Waar? In Willems overbekende gedicht over Reinaert de vos, uiteraard. Werd er daar trouwens niet over Saksen en Thüringen gesproken? Zou Bruun de beer niet in Aken tot koning worden gekroond? Door deze verwijzingen naar het Heilige Roomse Rijk der Duitse natie had ik met wat nadere biografische gegevens over de hertog binnen de kortste keren een hele bos verleidelijke sleutels in handen. [...] Aangezien zowel Van den vos Reynaerde als Reinhart Fuchs een bewerking waren van branches uit de Roman de Renart, zouden deze sleutels eveneens moeten passen op de corresponderende Franse en Duitse teksten uit die tijd. (p. 27)

Bij deze globale interpretatie wordt reeds duidelijk dat de vergelijking tussen verhaalwerkelijkheid en historische werkelijkheid slechts zeer ten dele opgaat. Hendrik de Leeuw werd drie keer gedaagd, bleef weigeren om op de rijksdag te verschijnen en werd uiteindelijk niet bij verstek maar wegens verstek (de majesteitsschennis) veroordeeld, niet vanwege zijn wandaden jegens de kerken Gods en de rijksvorsten. Reinaert (en Renart in Le Plaid, branche I van de Roman de Renart) daarentegen verschijnt bij de derde daging wél op de hofdag. Al op dit punt rijst dus de vraag waar de parallellen tussen verhaalwerkelijkheid en historische werkelijkheid zo dwingend worden dat ook allerlei verschillen als satirische omkeringen in dat kader geïnterpreteerd mogen worden. Deze vraag wordt nergens in het boek door Wenseleers gesteld, ook niet bij het veronderstelde begin van deze paneuropese sleutelroman, branche II-Va van de Roman de Renart:

Volgens mijn hypothese moet de Leeuw een vos zijn geworden toen hij in de zomer van 1182 als balling in Frankrijk verscheen en daar een auteur met zin voor satire [...] op een leuk idee heeft gebracht. L'Escondit (branche 5a, De eedaflegging) werd met de inleidende avonturen van branche 2 het begin van een hele serie branches die vanwege het grote succes nog gedurende ettelijke decennia variaties zouden brengen op hetzelfde onuitputtelijke thema: Renarts proces. Het overspel met zijn tante Hersent [...] en haar brutale en schaamteloze verkrachting worden spottenderwijze voorgesteld als de oorzaak van de grote oorlog, maar Renart zal voor het hele verzamelde hof, in afwezigheid van de koning, komen zweren dat hij onschuldig is. (p. 43)

Voor de inleidende avonturen van branche ii (Renart poogt tevergeefs achtereenvolgens de haan Chantecler, een mees, Tibert de kat en Tiecelin de raaf te bedriegen) worden door Wenseleers geen historische parallellen aangevoerd. Voor Hersents overspel met en verkrachting door Renart evenmin. Hendrik de Leeuw heeft het, voorzover bekend, nimmer gedaan met Uta van Calw, de echtgenote van zijn oom Welf vi. Wel is bekend dat branche ii-va, zoals menig andere branche van de Roman de Renart, literair afhankelijk is van de rond 1150 te dateren Latijnse Ysengrimus (bijvoorbeeld voor de episoden van vos en haan en van vos en wolvin) alsmede van een esopische fabel (voor de episode van vos en raaf). Het is mij onduidelijk op grond waarvan het publiek zou kunnen begrijpen dat met ‘la guerre, Qui tant fu dure de grant fin, Entre Renart et Ysengrin’ (vs. 10-12) wordt gezinspeeld op eventuele conflicten tussen Hendrik de Leeuw en Welf vi, laat staan dat gespot wordt met de oorzaak ervan. Voor zover ik uit Wenseleers' historisch overzicht(p. 28-42) kan opmaken is er geen oorlog tussen Welf en Hendrik geweest. Wél tussen Hendrik en Fre-

[p. 180]

derik Barbarossa, maar van een antagonisme tussen vos en leeuw is in dit verhaal nog geen sprake. De oudste branche van de Roman de Renart kan derhalve moeilijk geïnterpreteerd worden binnen het kader van de conflicten tussen keizer Frederik Barbarossa en zijn machtigste vazal Hendrik de Leeuw. Daar doen Wenseleers' inspanningen in hoofdstuk 2 om Musart de kameel te identificeren als Petrus van Pavia in zijn hoedanigheid van pauselijk gezant aan het Duitse hof (in plaats van aan het Franse, zoals in 1914 door L. Foulet bepleit) niets aan af.

Het lijkt me hoogst onwaarschijnlijk dat een Frans publiek zonder min of meer expliciete signalen van de auteur op het idee komt om Nobles dierenrijk te identificeren met het Duitse keizerrijk, en een vos met Hendrik, bijgenaamd de Leeuw. Alleen wanneer men, zoals Wenseleers, bij voorbaat meent dat de middeleeuwse volkstalige epiek als een sleutelroman gelezen moet worden, wanneer men dus voorbijgaat aan de vraag of een historische persoon model kan hebben gestaan voor een verhaalpersonage en alleen wil nagaan welke historische persoon model heeft gestaan, kan men het feit dat Noble in branche i naast rois af en toe enperere wordt genoemd (in branche ii-va overigens nergens), duiden als argument voor de identificatie van het dierenrijk met het Duitse keizerrijk (p. 50) en de literaire invloed van koning/keizer Karel uit het chanson de geste negeren.

Dat die literaire invloed niet serieus genomen wordt, is vreemd; al in de proloog van branche ii-va wordt het verhaal van het overspel tussen Renart en Hersent aangekondigd in relatie tot andere epische teksten, over Paris en Helena en over Tristan en Isoude. De romanistiek interpreteert de oudste Renart-branches nadrukkelijk tegen de achtergrond van de ridderepiek; de epische stijl wordt geïmiteerd en allerlei hoofse idealen geparodieerd. In het begin van branche x: Renart médecin (versie Roques) lezen we: Ce fu entor la Pantecoste, icele feste qui tant coste, que danz Nobles tenoit sa feste (vs. 16995-7). We kunnen hier denken aan een literaire parallel met de Arturroman, waarin koning Artur vaak met Pinksteren hofdag houdt, meer bepaald wellicht een parallel met Chrétiens Yvain, waarin hetzelfde vers op Pantecoste rijmt: Artus, li boens rois de Bretagne / [...] / tint cort si riche come rois / a cele feste qui tant coste / qu'an doit clamer la Pantecoste (ed. Roques, vs. 1-6). Wenseleers ziet het anders:

In de Franse hoofse kringen heeft men zich keizer Frederik i Barbarossa nog lang herinnerd omwille van de grootse Pinksterhofdag die hij in 1184 in Mainz heeft gehouden en waar hij zijn twee oudste zonen Frederik en Hendrik vi tot ridder heeft geslagen. Op het schitterende feest [...] werd de fine fleur van de toenmalige adel, inclusief de verbannen Hendrik de Leeuw, uitgenodigd. [...] Zoals ik al aanstipte, is deze hofdag niet onvermeld gebleven in de Roman de Renart. (p. 54)

Waarna verwezen wordt naar de opening van branche x, waarin Renart vervolgens twee keer tevergeefs wordt gedaagd en tenslotte vermomd als dokter naar het hof komt en de zieke koning leeuw geneest. De hofdag in Mainz van 1184 vond plaats ná het proces waarvoor Hendrik de Leeuw drie maal tevergeefs was gedaagd (1179-1180). De chronologie klopt dus niet in de parallel, maar voor Wenseleers betekent dit alleen dat de kopiisten ‘zich blijkbaar niet aan het feit [stoorden] dat het proces van Hendrik de Leeuw enkele jaren voor deze Pinksterhofdag had plaatsgevonden.’ (p. 54; vgl. ook p. 162)

Ik geef hieronder nog enkele staaltjes van Wenseleers' redeneertrant; bij de eerste twee is commentaar mijns inziens overbodig:

Dat de Franse auteurs bij Renart, Tibert, Brun en Ysengrin [...] als vanzelfsprekend aan Germaanse modelfiguren hebben gedacht, blijkt uit branche i, v. 777, waar Renart Tibert begroet met ‘welcomme’ (p. 44).

Het eerste dat de wolf in de Vlaamse tekst met veel misbaar aan het koninklijke hof komt vertellen is dat Reinaert zijn vrouw heeft verleid en zijn kinderen daarbij zo heeft mishandeld ‘Dat hise beseekede daer si laghen Datter twee noint ne saghen Ende si worden staer blent’ [...] Daarbij is het interessant te weten dat de ongeveer zeventigjarige Welf vi in zijn laatste levensjaren zelf blind is geworden. (p. 47)

Het volgende voorbeeld is interessant omdat Wenseleers een poging doet de toponymie bij zijn argumentatie in te schakelen:

Dat de auteurs [let op het mv., ab] zich Nobles hof zeker niet in Frankrijk voorstelden, blijkt onmiskenbaar uit de volgende verzen van branche I. Wanneer Brun de beer na zijn onfortuinlijk wedervaren bij de boswachter

[p. 181]

Lanfroi aan het hof van koning Noble verslag uitbrengt over zijn missie, krijgt de keizer een [...] woedeaanval [...]. ‘Je en ferai si grant vangence,’ brult hij tegen Brun, ‘qu'on en parlera jusqu'an France’. (p. 50)

De onuitgesproken maar wel bedoelde implicatie, dat het dierenrijk zich ‘dus’ in Duitsland bevindt, is allerminst dwingend. Nog afgezien van de omstandigheid dat de meeste en oudste Renart-handschriften hier lezen: Que'en le saura par tote France, is het dierenrijk misschien wel niet precies aan te wijzen op de landkaart van Europa. Het gebruik van toponiemen in branche i bevestigt deze indruk: ze localiseren de handeling slechts indirect. Ze zijn echter zonder uitzondering niet-Duits (Clere vaus, Cluni, Orliens, Rome, Rains, Saint Gile). De auteur had zijn Franse publiek met behulp van Duitse toponiemen op het idee kunnen brengen dat achter het verhaal Duitse toestanden en personen schuilgaan. Wenseleers gebruikt deze redenering zelf met betrekking tot de toponiemen Doringhen, Sassen en Aken in de Middelnederlandse Reinaert (zie boven).

Het is in deze recensie uiteraard niet mogelijk en ook niet nodig om alle detailinterpretaties van Wenseleers te bespreken. Ik ben ingegaan op de mijns inziens uiterst speculatieve identificaties in de vroegste Renart-branches omdat volgens Wenseleers daar het begin van de verraadseling lag. Maar ook de verbindingen van dieren en hun daden uit Van den vos Reynaerde met die in de historische werkelijkheid kunnen alleen geïsoleerd beschouwd overtuigen, dat wil zeggen met veronachtzaming van een aantal andere gegevens uit de tekst, soms zelfs van een aantal eigen identificaties. In het leugenverhaal deelt Reinaert mee dat zijn vader een schat ontdekt had en daarmee een samenzwering tegen koning Nobel financierde, om Bruun de beer in Aken tot koning te kronen. Volgens Wenseleers staat voor Reinaert sr. Hendrik de Trotse model: de vader van Hendrik de Leeuw, die in 1136 door keizer Lotharius als zijn opvolger was aangewezen en zich verzette tegen Koenraad iii van Staufen, die in 1138 tot Rooms koning was gekroond. In 1139 stierf Hendrik de Trotse onverwacht (p. 150-156). Als Reinaert sr. voor de vader van Hendrik de Leeuw staat, dan is koning Nobel Koenraad iii; maar de leeuw was al Frederik Barbarossa; bovendien poogt Reinaert sr. niet zichzelf maar Bruun de beer op de troon te brengen. De literaire dimensie van het leugenverhaal, door Reinaert verzonnen om te ontsnappen aan de galg en zich te wreken op zijn belangrijkste vijanden, blijft hier geheel buiten beschouwing.

Nergens confronteert Wenseleers zijn hypothese serieus met de resultaten van literair-historisch onderzoek inzake de middeleeuwse dierenepiek. Ook bij zijn datering van de Reinaert rond 1200 en de aanname van een dubbel auteurschap metselt hij onbekommerd door aan zijn luchtkasteel. Daarmee onttrekt hij zich feitelijk aan de wetenschappelijke discussie. Blijft over: een met vaart geschreven boek over een uitdagende hypothese - die wat mij betreft een hypothese blijft.

Adres van de auteur: Bibliotheek der ru, afd. Westerse handschriften, postbus 9501, nl-2300 ra Leiden