Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1994

[p. 174]

Naar aanleiding van ...

Sint-Brandaan vaart met Wilmink voor de wind
A.G. van Melle

Naar aanleiding van: De reis van Sint Brandaan. Een reisverhaal uit de twaalfde eeuw. Vertaald door Willem Wilmink. Ingeleid door W.P. Gerritsen. Met een uitgave van de Middelnederlandse tekst naar het Comburgse handschrift door een werkgroep van Utrechtse neerlandici o.l.v.W.P. Gerritsen & Soetje Oppenhuis de Jong (eindredactie). Amsterdam, Prometheus/Bert Bakker, 1994 (154 blz.). isbn 90-351-1306-3 (geb.), prijs: f49,90. ISBN 90-351-1385-3 (paperback), prijs: f29,90.

‘Een wonder noemen we, wat in strijd is met de normale loop der dingen, iets waarover we ons verbazen, als het zich voltrekt.’ Aldus Caesarius van Heisterbach in zijn Dialogus Miraculorum. Ik ontleen het citaat aan Aaron Gurjewitsch' Mittelalterliche Volkskultur (München, 1987), waarin op pagina 305 een omschrijving van het wonder wordt gegeven die hier in vertaling wordt overgenomen: ‘Het wonder manifesteert zich als een inbreuk op het dagelijks leven, waarin zich wezenlijke dingen openbaren die anders verborgen liggen achter de grenzen van dat alledaagse bestaan. Dankzij het wonder breekt de eeuwigheid door in het menselijk leven. Juist doordat het wonder de scheiding tussen beide werelden opheft en hun samenhang aan het licht brengt, bezit het de hoogste waarheid en overtuigingskracht. Het wonder verklaart om zo te zeggen de wereld van het goddelijke in zijn totaliteit.’

De reis van Brandaan getuigt voortdurend van het opheffen van deze scheiding tussen beide werelden en demonstreert de samenhang ervan. Gurjewitsch' uitspraak zou dan ook als uitgangspunt kunnen dienen voor de bespreking van de nieuwe Brandaan-uitgave, waaraan vooral de namen Gerritsen, Oppenhuis de Jong en Wilmink zijn verbonden. Daarnaar werd met verlangen uitgezien. Hoewel de editie al in de zomer van 1993 voor afvaart gereed lag en de verschijning voor november van dat jaar werd voorzien, brachten de reders het schip pas in februari 1994 in de vaart, fraai opgetuigd in een luxe versie en bestand tegen weer en wind in een goedkopere seriebouw die vooral nog studerende passagiers aan boord moest lokken. Om alle metaforiek te laten varen: de uitgever annonceert deze Brandaan als eerste van een reeks nog te verschijnen klassieken van de Nederlandse letterkunde. Dat is curieus, want sinds 1992 subsidieert het Ministerie van wvc het Nederlands Literair Produktie- en Vertalingenfonds om te komen tot uitgave van een reeks Nederlandse Literaire Klassieken, geredigeerd door Van den Akker, Buijnsters, Grootes, Musschoot, Van Oostrom, Waterschoot en Van Zonneveld. Uitgever Spijkers is met zijn Brandaan deze stichting een slag van enkele jaren voor. Daarnaast heeft Amsterdam University Press in maart van dit jaar zijn plannen bekend gemaakt voor Alfa, een serie tekstedities uit de historische letterkunde onder redactie van onder anderen Van Oostrom en Willaert. De zee die tot voor kort een zo lege aanblik bood, lijkt te worden bevaren door vaartuigen onder verschillende vlag, die elkaar verdringen om de gunst van het publiek bij deze vlootschouw. Nadat teksten uit de historische letterkunde lange tijd onverkrijgbaar waren, heeft de wal het schip gekeerd en beijvert men zich om de lacunes te vullen. Dat de Brandaan-editie van Utrechtse neerlandici met de hertaling van Willem Wilmink vele concurrenten de loef zal afsteken, durf ik met zekerheid te voorspellen.

Waarin schuilt het verschil met recente voorgangers? De uitgave van H.P.A. Oskamp, gebaseerd op het in Stuttgart bewaarde Comburgse handschrift, in de reeks Klassiek Letterkundig Pantheon,

[p. 175]

dateerde van 1971. Een compacte editie voor studiedoeleinden, maar onbereikbaar geworden. De bekende editie-Draak, met de hertaling van Bertus Aafjes, verscheen oorspronkelijk in 1949 en werd als paperback sinds 1978 verschillende malen herdrukt. De tekst was gebaseerd op een (omstreden!) montage van het Comburgse en het Hulthemse handschrift, waarbij de Middelhoogduitse lezing (M) ter vergelijking werd geraadpleegd en in de ontbrekende episode met de verloren en teruggevonden hoed van Brandaan zelfs werd afgedrukt. In hoeverre nog sporen van Martinus Nijhoff in de verzen van Aafjes vallen aan te treffen zal niemand meer kunnen vaststellen. Ook deze bij veel vakgenoten geliefde editie was al jaren uitverkocht en wordt niet meer herdrukt. Dat een Utrechtse werkgroep zich ontfermde over Wilminks poging om het verhaal voor zijn eigen dochters verstaanbaar te maken, is dus verheugend en gezien het resultaat verplichte lectuur voor de vakgenoot en de ‘general reader’ die zich voor de middeleeuwen interesseert.

De uitgave is als volgt gestructureerd: na enkele pagina's verantwoording van de gevolgde opzet houdt W.P. Gerritsen een meeslepend Pleidooi voor Brandaan van dertien pagina's. Van dezelfde hand zijn, na de tekst, ruim vijf pagina's gevuld met suggesties voor Wie meer wil weten. De literatuurlijst telt 3,5 pagina en bevat 46 items. De opmaak bevat op elke verso-pagina de Middelnederlandse tekst volgens Comburg met annotatie rechts, op elke recto-pagina de hertaling van Wilmink eveneens met commentaar rechts. De lezer krijgt dus steeds vier kolommen onder het oog om de tekst te interpreteren. Het omslag toont een montage van een bekende miniatuur uit de Heidelbergse codex Pal. Germ. 60 met een houtsnede uit de druk van Johann Zainer, Ulm 1499 uit Berlijn, waaraan ook de talrijke illustraties in de marge zijn ontleend.

Vergelijking van de weergave van het Comburgse handschrift bij Oskamp met die door de Utrechtse werkgroep leidt tot het signaleren van enkele afwijkingen, die bij nader onderzoek tot de conclusie leiden dat ‘Utrecht’ op deze punten betrouwbaarder is.

r. 83-84 (Oskamp) Ende voer daert God gheboot / Doe Brandaen die heleghe man (herhaling r. 78-79); r. 83-84 (Utrecht) Ende hi bat onsen Heere / Dor synre moeder eere.

r. 385 (Oskamp) scincken, zoals in Hulthem; r. 385 (Utrecht) scyncten, zoals in Comburg.

r. 1097 (Oskamp) stooten, leesfout Oskamp; r. 1097 (Utrecht) scooten, ook Hulthem geeft scoten.

r. 1210 (Oskamp) Maer dat God na zijns nam hoede?, leesfout Oskamp; r. 1210 (Utrecht) Maer dat God zijns nam hoede?

Een bijzonder geval vormt r. 614. Comburg geeft op deze omstreden plaats tempel, maar de vertaling van Wilmink hanteert hier de Hulthemse redactie: onder eenen gespletenen steene. Middelnederlands en Nieuwnederlands sporen hier dus niet met elkaar; op pagina 29 wordt deze afwijking verantwoord. Dat bij r. 1367 geen kritische toelichting wordt gegeven bij de mededeling dat Christus op Golgotha door een Jood werd doorstoken - immers een verkeerde voorstelling van zaken - wekt verbazing, gezien de bijbelvastheid van de huidige ‘general reader’. In r. 1540 worden het afsluitende aanhalingsteken en de punt gemist die aan het einde van r. 1539 terecht zijn gekomen. Letteren steenijn in r. 1658 wordt in de vertaling gehandhaafd, maar in de marge toegelicht als kopiistenfout; op pagina 30 wordt de corruptie geëmendeerd volgens Bonebakker, zoals ook in de editie Draak-Aafjes geschiedde. Dat het Comburgse handschrift integraal wordt aangehouden, leidt uiteraard ook in de hertaling van Wilmink tot afwijkingen ten opzichte van Aafjes. Zo missen we nu de hierboven vermelde episode met Brandaans hoed, die mevrouw Draak aan M ontleende, maar beschikt de lezer wel over de passage Comburg 2263-75, die door editeur Draak destijds werd geëmendeerd omdat deze toespeling op Maerlants Spiegel historiael alleen in Comburg voorkomt.

Het ‘Nachleben’ van het Brandaanverhaal wordt door Gerritsen gegeven onder de titel De Brandaanlegende in later tijd. Hij beperkt zich daarbij tot de geografische implicaties en de befaamde reis van Tim Severin in 1976 en 1977. Twee moderne bewerkingen in romanvorm heb ik hier gemist. Navigator. The Voyage of Saint Brendan van Michael Scott & Gloria Gaghan uit 1988 en Anderland. Een Brandaanmythe van Paul Biegel uit 1990. Het eerste is afgeleid van de

[p. 176]

Navigatio Sancti Brendani, die ook Severin tot zijn tocht inspireerde, maar het sprookjeskarakter is versterkt en de zeereis geromantiseerd. Paul Biegel liet zich op zijn beurt inspireren door het boek van Tim Severin uit 1978 en grijpt terug op een oudere laag van het verhaal. Meer gegevens over beide boeken vindt men in Gerritsen & Van Melle, Van Aiol tot de Zwaanridder (Nijmegen, 1993) pagina 78.

Gerritsen ziet in zijn inleiding de zee waarop Brandaan gedurende negen jaar rondzwerft als een metafoor voor de aardse levensreis van de christen. Het is geen reisverhaal in de eigenlijke zin van het woord, ondanks de misleidende suggestie van de ondertitel. Het schip van Brandaan meert niet af in havens die op de kaart van het twaalfde-eeuwse Europa vallen aan te wijzen, er worden geen eilanden aangelopen die men zou kunnen terugvinden in de Atlantische Oceaan. Toch spelen veel toentertijd vigerende geografische noties een rol in het verhaal, zoals de reis van Severin overtuigend heeft aangetoond. Het is een wonderbaarlijke zeereis in de zin die het begrip ‘wonder’ heeft bij Caesarius van Heisterbach. Brandaan opereert in het grensgebied tussen de bekende of tenminste herkenbare wereld en de bovennatuur. Voortdurend breekt inderdaad de eeuwigheid door in het menselijk bestaan. Dat vaak humoristische schipperen tussen kommer en kwel van het eindig leven enerzijds én de verschrikkingen en verrukkingen van het eeuwige leven anderzijds is essentieel voor de tekst van de Middelnederlandse Brandaan. Dat de bewerking van Willem Wilmink daaraan ten volle recht doet, mag voor een deel ook op het conto van de Utrechtse werkgroep worden geschreven. Als proeve van bewerkingstechniek moge de passage gelden waarin de duivelen zich na het weekend-verlof meester maken van de ongelukkige Judas. In de versie van Aafjes r. 1517-1556, in die van Wilmink r. 1517-1557:

Aafjes	Wilmink
Bij het allereerst morgenlicht	Ze kwamen de volgende morgen vroeg
kwamen de duivels weer in zicht.	terug met duivels genoeg
Zij hadden, om hem pijn te doen,	om Judas overstuur te maken.
menig haak en menig harpoen	Allen hadden ze haken,
bij zich, gloeiende op de snee,	gloeiend, en met punten die sneden,
en zij talmden er niet lang mee.	waar ze hem veel pijn mee deden
Zij hakten er mee op hem in	toen ze die in hem sloegen
en zij maakten reeds een begin	terwijl ze hem wegdroegen,
met hem te trekken aan zijn been	tot zijn schande, met steen en al,
en weg te slepen op zijn steen.	en zijn botten kneusden, overal.
Toen zij hem aldus, zo onzacht,	Toen ze hem hadden opgenomen
een eind weegs hadden weggebracht,	en een eindweegs waren gekomen,
vingen zij luid te schelden aan	namen ze vol leedvermaak
en riepen tot Sinte Brandaan:	met hun gekrijs op Brandaan wraak:
‘Hiervoor kwellen wij hem nu meer	‘We zullen hem veel erger kwellen
dan wij het ooit deden weleer.’	dan eerst, dat kan ik je wel vertellen!’
Maar daarop sprak Sinte Brandaan:	Toen zei Sinte Brandaan:
‘Neen, het zal hem anders vergaan;	‘Het zal anders gaan.
hij wordt niet meer gekweld wijl hij	Niet meer te lijden krijgt hij
de nacht heeft doorgebracht met mij.	vanwege die ene nacht bij mij.
Al scholdt gij mij voor alles uit,	Hoe jullie op mij ook schelden,
hij betaalt het niet met zijn huid.	hij zal het niet ontgelden.
Scheidt toch uit met uw dwaas misbaar!	Ik heb aan u geen boodschap meer,
Bij God, gij afvallige schaar,	bij God Onze Schepper en Heer.’
kwel, zeg ik u, Judas niet meer	En met woorden van veel gezag

[p. 177]

dan gij hebt gedaan weleer!	gebood hij toen dat slag
Bij God - hebt gij dat goed verstaan?’	van godvergeten rebellen
Zo sprak de heilige Brandaan.	Judas niet meer te kwellen
Daarop sleepte de schare toen,	dan ze tevoren hadden gedaan.
snel, gelijk zij het placht te doen,	En toen zijn ze weggegaan,
Judas, die kermde, met zich voort;	met Judas vertrok de bende
maar naar Judas werd niet gehoord.	en hij jammerde in zijn ellende.
Toen verordende Sint Brandaan	Toen beval de goede Brandaan
hem op zee achterna te gaan	de arme ziel achterna te gaan
en zo volgde hij met zijn kiel	zo ver ze konden over zee,
het spoor van deze arme ziel.	maar de duivels voerden hem mee
Maar de duivels ontvoerden haar,	en gingen er razendsnel vandoor.
en hij werd een rookzuil gewaar,	Een rook uit zee, gruwelijk en goor,
die een ijzige aanblik gaf;	kolkte daar toen op Brandaan af:
dit is geweest de helse straf.	zo vreselijk was Judas’ straf.

Een enkele kanttekening: Aafjes kiest voor Judas' benen, Wilmink voor zijn botten. ‘Dat kan ik je wel vertellen’ is typerend voor de verhaaltrant van de tweede bewerker. Het vertellende gedeelte r. 1540-46 wordt door Aafjes binnen de directe rede gebracht. De rook uit r. 1555 is bij hem van ‘een ijzige aanblik’, Wilmink kiest voor de alliteratie ‘gruwelijk en goor.’ Aafjes gaat over het algemeen uit van acht lettergrepen per versregel, Wilmink hanteert een middeleeuws heffingsvers met vier heffingen per regel.

In de commentaar wordt voorbij gegaan aan de opvallende parallel tussen de interventie van Brandaan ten bate van Judas en de passage uit de Visio Sancti Pauli, waar de apostel Paulus, begeleid door de aartsengel Michael, van Christus gedaan weet te krijgen dat deze de zielen in de hel verlichting van hun kwellingen verleent van zaterdagmorgen tot maandagochtend! Daar de desbetreffende tekst in de middeleeuwen werd gezien als een reisgids voor het hiernamaals, had een verwijzing hier mijns inziens niet mogen ontbreken. Van de heilige Michael wordt overigens wel tot tweemaal toe vermeld dat hem de functie van zielenbegeleider ten deel is gevallen. Binnen dit kader had ook vermeld kunnen worden dat de aartsengel Michael in de christelijke kunst veelvuldig wordt uitgebeeld als weger der zielen (psychostasis). Zo wordt hij in de iconologie de opvolger van Hermes en wordt hij soms vereerd op de plaats van een voormalige Mercuriustempel.¹

‘Brandaan heeft vele gestalten’, schrijft Gerritsen aan het eind van zijn inleiding. Voor de komende generatie lezers heeft de heilige uit Tralee het habijt van Bertus Aafjes verwisseld voor de pij van Willem Wilmink. Want wie vertaalt, hult het personage uit de oorspronkelijke tekst in de costumering van het stuk dat hem voor ogen staat.

Adres van de auteur: Olympus 10, nl-1186 cb Amstelveen

1 Cf. James Hall Dictionary of Subjects and Symbols in Art. New York [etc.], 1979².