Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1994

[p. 156]

De uitwisseling van houtsneden tussen Willem Vorsterman en Jan van Doesborch
Rita Schlusemann

Over de relatie tussen de twee bekende drukkers Jan van Doesborch en Willem Vorsterman is tot nu toe weinig bekend. Zij werkten in Antwerpen in de eerste decennia van de 16de eeuw. Van Doesborch drukte onder meer verschillende Engelse teksten en ook de bekende Historie van Buevijne van Austoen en Historie van Jason ende Hercules. Zijn activiteiten zijn kort geleden door P.J.A. Franssen nader onderzocht,¹ terwijl Willem Vorsterman nog geen onderwerp van een monografie is geweest. Onder de meer dan vierhonderd teksten die van zijn pers kwamen, bevinden zich beroemde fictionele teksten, zoals Historie van Peeter van Provencen of Droefliken strijt opten berch van Roncevale.

Over Jan van Doesborch is bekend dat hij in 1508 als illustrator in het Sint-Lucasgilde van Antwerpen werd opgenomen en dat hem in 1515 het octrooi om te drukken werd toegekend.² Hij overleed in 1536 te Utrecht nadat hij vermoedelijk in 1530 naar deze stad was verhuisd. Willem Vorsterman werd in 1512 in het Sint-Lucasgilde opgenomen nadat hij rond 1504 begonnen was met zijn activiteiten als drukker.³ Op 13 september 1513 werd hem het octrooi om te drukken verleend.⁴ Deze ‘imprimeur, libraire et éditeur extrêmement actif’⁵ overleed te Antwerpen op 23 juli 1543.

Willem Vorsterman is in het onderzoek vrij negatief beoordeeld en nog kort geleden als ‘notoire piraat’ bestempeld,⁶ die als een ‘goed zakenman’ ‘aast op het werk van bijvoorbeeld Van Doesborch en Van der Noot’.⁷ Hij zou op de loer hebben gelegen om de successen van Van Doesborch zo snel mogelijk na te drukken.⁸ Als argument voor deze stelling wordt gebruikt dat Vorsterman vrij snel teksten

1 P.J.A. Franssen, Tussen tekst en publiek. Jan van Doesborch, drukker-uitgever en literator te Antwerpen en Utrecht in de eerste helft van de zestiende eeuw. Amsterdam 1990.

2 Franssen (zie n. 1), p. 12.

3 A. Rouzet, Dictionnaire des imprimeurs, libraires et éditeurs des XVe et XVIe siècles dans les limites géographiques de la Belgique actuelle. Avec la collaboration de M. Colin-Boon, P. Depiez, M. Lefèvre, e.a. Nieuwkoop 1975, p. 239.

4 M. Baelde, ‘De toekenning van drukkersoctrooien door de Geheime Raad in de zestiende eeuw’, Gulden Passer 40 (1962), p. 19-58, hier p. 22-3; Rouzet (zie n. 3), p. 239.

5 Rouzet (zie n. 3), p. 239.

6 H. Pleij, ‘De oudste schaapherderskalender (1511) teruggevonden’, in: W.P. Gerritsen, A. van Gijsen en O.S.H. Lie (red.), Een school spierinkjes. Kleine opstellen over Middelnederlandse artes-literatuur. Hilversum 1991, p. 145-48, hier p. 147.

7 Y.G. Vermeulen, Tot profijt en genoegen. Motiveringen voor de productie van Nederlandstalige gedrukte teksten 1477-1540. Groningen 1986, p. 149.

8 Vermeulen (zie n. 7), p. 111.

[p. 157]

nadrukte die bij andere drukkers zijn verschenen, zoals bijvoorbeeld Der scaepherders calengier van rond 1513 die op de druk van Thomas van der Noot van 1511 teruggaat, zoals H. Pleij in een recente publikatie aantoonde,⁹ of Mariken van Nieumeghen van rond 1515 die volgens Franssen gebaseerd is op een verloren gegane druk van Van Doesborch.¹⁰ De eerste die op het kopiëren van houtsneden door Willem Vorsterman heeft gewezen, was R. Proctor:

Between Vorsterman and our printer [Jan van Doesborch, RS] the relations may have been less friendly; the Dutch of Virgilius is illustrated with copies of the cuts in the English edition, so that it would seem as if the use of the original cuts had not been granted him.¹¹

Raftery herhaalt nog in 1991 in haar uitgave van de Engelse Mary of Nemmegen de kopijdiefstal. Volgens haar waren de betrekkingen tussen Van Doesborch en Vorsterman niet bepaald vriendelijk: ‘less than cordial’.¹²

De genoemde onderzoekers hebben gelijk als zij beweren dat Vorsterman ook materiaal van andere drukkers heeft gekopieerd, maar het is mijns inziens noodzakelijk om de verhouding tussen hem en andere drukkers van zijn tijd genuanceerder te bekijken. In deze bijdrage wil ik hiertoe een eerste aanzet geven en de relatie tussen Van Doesborch en Vorsterman preciezer bekijken.

In de uitgaven van Van Doesborch en Vorsterman zijn geen opmerkingen over andere drukkers te vinden zodat men ook over de verhouding tussen deze twee drukkers alleen indirect, en dan vooral door het gebruik van dezelfde illustraties, informatie kan verkrijgen. Ik heb al aangestipt dat de nadruk in het onderzoek vooral op het kopiëren van houtsneden van Van Doesborch door Vorsterman heeft gelegen. In deze bijdrage zal ik proberen aannemelijk te maken dat de relatie tussen deze twee drukkers, die in verschillende periodes onderverdeeld moet worden, niet zo slecht kan zijn geweest en dat er voor een bepaalde periode zelfs van samenwerking sprake moet zijn. Ik zal dit aan de hand van de geschiedenis van twee houtblokken duidelijk maken.

De eerste afbeelding laat een samenkomst van tien mannen in een kamer zien. Deze illustratie komt voor het eerst voor in Roland van den Dorpes Die alder excellenste cronyke van Brabant (zie afb. 1a) die hij in 1497 in Antwerpen heeft gedrukt (ca 508).¹³ Conway zegt over deze illustratie:

9 Pleij (zie n. 6).

10 Franssen (zie n. 1), p. 61. Kronenberg heeft aangetoond dat de illustraties in Van Doesborchs Engelse druk Mary of Nemmegen ‘de beste en dus primair’ zijn, ‘terwijl Vorsterman de zijne ernaar gecopieerd heeft’. Zie M.E. Kronenberg, ‘De houtsneden in Mariken van Nieumeghen en het Engelse volksboek’, Het Boek 18 (1929), p. 179-86, hier p. 182.

11 Robert Proctor, Jan van Doesborgh. Printer at Antwerp. An Essay in Bibliography. London 1894, p. 6-7.

12 Mary of Nemmegen. Ed. with an Introduction, Notes and Commentary by Margaret M. Raftery. Leiden [enz.] 1991, p. 24.

13 Een exemplaar van deze druk bevindt zich in de kb in Den Haag met de signatuur 171 e 42. Voor de medewerking en vriendelijkheid om mij een foto van deze illustratie en de andere in de tekst genoemde toe te sturen, dank ik de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag hartelijk.

[p. 158]

Afbeelding 1a. Roland van den Dorpe, Die alder excellenste cronyke van Brabant. Antwerpen 1497, ex. kb Den Haag, sign. 171 e 42, fol. d5v

Carloman surrounded by his court. He stands in the mid. in a room, surrounded by courtiers. A soldier with the banner of Brabant stands on the r.¹⁴

De afbeelding illustreert dat Karleman, de vierde kersten prince in Brabant, goede relaties onderhield met de koning van Frankrijk Cilpryck: Dese Karleman was dicwijl bi den coninc van vrancrijc hem in wijsheden altijt onderwisende / ende leerende (d5v). Zo bezien, moet de verklaring van Conway bij deze illustratie worden aangepast. De figuur in het midden met de lelie als symbool is Chilperik, koning der Merovingen in de zesde eeuw; de man rechts naast hem met het wapen van Brabant moet Karloman iv van Brabant voorstellen, die bij de koning van Frankrijk op bezoek is.¹⁵ Ook in Van den Dorpes Die hystorye vander destrucyen van Troyen, verschenen rond 1500 (ca 876), komt de illustratie twee keer voor (fol. a4r en

14 W.M. Conway, The Woodcutters of the Netherlands in the Fifteenth Century. Cambridge 1961 (1e uitg. 1884), p. 316, nr. 29.

15 In de druk bij Van den Dorpe wordt de illustratie verderop nog twee keer gebruikt, te weten op fol. En om het bezoek van Karlomans zoon aan de koning van Frankrijk af te beelden, en op fol. aa6v voor een bijeenkomst tussen koning Karel van Frankrijk en hertog Filips van Bourgondië.

[p. 159]

Afbeelding 1b. Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen. Antwerpen 1531, ex. kb Den Haag, sign. 228 a 11, fol. n6v

[p. 160]

civ).¹⁶ Op a4r volgt de afbeelding op de titel van hoofdstuk twee: Hoe dat coninc Priam groten raet hielt met sinen heeren ende vorsten binnen troyen om wrake te doen op die griecken van der scaden diese hem gedaen hadden. Deze keer is de lelie in het midden van de afbeelding weggewerkt, kennelijk om de houtsnede ook voor de illustratie van deze situatie te kunnen gebruiken. Ook bij de afdruk op civ, waar de onderhandelingen van de Grieken met Priamus in Troje zijn afgebeeld, is de lelie verwijderd.

Jan van Doesborch, die vermoedelijk al in 1502 de drukkerij van de weduwe van Roland van den Dorpe overneemt,¹⁷ drukt dezelfde illustratie af op fol. l2r in zijn Historie van Buevijne van Austoen wt Enghelandt gheboren, verschenen rond 1504 (nk 1085).¹⁸ In deze tekst moet de illustratie een bijeenkomst van de Saraceense koning Yvorijn en de koning van Armenië voorstellen. Van Doesborch gebruikt de afbeelding nog twee keer, in zijn Distructie van Troyen,¹⁹ verschenen rond 1508 (nk 4137).²⁰ Ook hier is de lelie weggewerkt. Omdat dit al bij Van den Dorpes Destrucyen het geval is, kan men aannemen dat het houtblok al bij of door Van den Dorpe is bijgewerkt zodat hij het veelvuldiger kon inzetten.

Jan van Doesborch drukte de illustratie opnieuw af in zijn Die alder excellenste cronijke van Brabant Hollant Seelant Vlaenderen int generael (nk 652), verschenen in 1512.²¹ Tot hier is er bij het gebruik van het houtblok niets bijzonders vast te stellen, want het is vanzelfsprekend dat Van Doesborch het materiaal van zijn voorganger Van den Dorpe ter beschikking heeft gehad. Het is dan toch enigszins verrassend dat dezelfde illustratie vier jaar later in Vorstermans Historie van Margarieta van Limborch ende van haer broeder Heyndrick (nk 3168)²² opduikt. Bij hoofdstuk 53 met de titel hoe die heeren die ghemeente ontboden. ende seyden hem lieden des hertoghen aen sprake. ende wat si daer op antwoorden ende presenteerden laat de afbeelding een bespreking van de hertog van Limborch met vertegenwoordigers van de stad Trier zien. Vorsterman heeft voor zijn afbeelding hetzelfde houtblok gebruikt als Van Doesborch. Daarvan getuigen de talrijke identieke beschadigingen: bij de rand links en boven in het midden; bij de derde man van links bij de jas onderaan; boven links in de hoek bij de vierde streep: deze is niet volledig (zie afb. 1b).

16 Ik kon een fotokopie van de druk die in de Harvard ul in Cambridge (Mass.) aanwezig is, in het Dovoapparaat van de dnl (Documentatie Nederlandse letteren) van het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam inkijken. Voor de bereidwilligheid om mij in het documentatiecentrum te laten werken, gaat mijn hartelijke dank uit naar H. Pleij en R. Resoort.

17 Franssen (zie n. 1), p. 13.

18 Het enige exemplaar is in de Staats- und Universitäts-bibliothek Hamburg, een fotokopie in de dnl.

19 Het exemplaar is in de Library of Congress, Washington, een fotokopie in de dnl.

20 Op fol. a4r en c1r, waar dezelfde scènes als in Van den Dorpes Troje-tekst zijn geïllustreerd.

21 Op dezelfde plaatsen als eerder in Van den Dorpes Cronyke, op fol. d5v, e1r en aa6v en nog een keer extra op hh1r, waar de afbeelding boven hoofdstuk lxx. staat: Hoe die staten vanden landen na die afliuicheit van coninck Phylips den keysere Maximiliaen weder koosen ende namen tot voocht ende momboor deser landen. Voor meer informatie over de druk Franssen (zie n. 1), p. 58. Het door mij gebruikte exemplaar bevindt zich in de kb Den Haag, sign. 1084 b 14.

22 Een exemplaar zonder titelblad bevindt zich in de kb Brussel, een met titelblad in de Library of Congress, Washington. De kb Brussel was zo vriendelijk om mij een microfilm van het exemplaar toe te sturen.

[p. 161]

Afbeelding 1c. Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen. Antwerpen 1531, ex. kb Den Haag, sign. 228 a 11, fol. k6r

[p. 162]

De conclusie uit het gebruik van hetzelfde houtblok moet zijn dat Vorsterman het houtblok ergens tussen oktober 1512 (datum van de druk van Van Doesborchs Cronike) en oktober 1516 (datum van de druk van Vorstermans Margarieta) van Van Doesborch geleend of gekocht heeft.

Dezelfde houtsnede werd in 1518 door Van Doesborch in zijn Die alder excellenste cronyke van Brabant, van Vlaenderen, Hollant, Zeelant int generael. Ende die nieuwe gesten gheschiet zijnde bi onsen prince ende coninc Karel die in die ander cronijcken niet en sijn (nk 653) twee keer afgedrukt.²³ Op d6r is wederom het vredesakkoord tussen koning Karel van Frankrijk en hertog Filips van Bourgondië geïllustreerd.²⁴ Daarna gebruikte Van Doesborch de houtsnede voor een nieuwe, sterk uitgebreide uitgave van de Cronike met de titel Die excellente cronike van Brabant, Vlaenderen, Hollant, Zeelant (nk 654-56), die in juni 1530 verscheen.²⁵ Uit de periode tussen 1518 en 1530 heb ik geen druk met deze illustratie kunnen vinden, maar zij duikt weer op in een druk van Willem Vorsterman van juli 1531: Die excellente coronijcke van Vlaenderen (nk 659). Het motief komt voor op k6r, n6v en x2v. Het bijzondere is dat er twee verschillende houtblokken zijn gebruikt. Op n6v wordt de al bij Van den Dorpe gebruikte illustratie afgedrukt (zie afb. 1b), deze keer om de ontvangst van Maximiliaan en zijn zoon Filips in Brussel in 1485 af te beelden.²⁶ Op k6r is in de Coronijcke een nagesneden houtblok voor de illustratie gebruikt. Deze kopie (iii) onderscheidt zich van de andere (i,ii) doordat er bovenaan geen ramen voorkomen (zie afb. 1c).²⁷

De voorstelling van een bijeenkomst van tien mannen in een kamer heb ik dus in totaal in negen verschillende drukken aangetroffen. Bovendien is het motief voor de druk van de Coronijcke van Vorsterman nog eens nagesneden. De volgende tabel geeft een overzicht. Type i is de houtsnede met lelie, type ii hetzelfde houtblok zonder lelie en type iii het nagesneden houtblok:

1.	Roland van den Dorpe, Die alder excellenste cronyke van Brabant, Antwerpen, 1497: d5v (afb. 1a), e1r, aa6v	i
2.	Roland van den Dorpe, Die hystorie vander destrucyen van Troyen, Antwerpen, ca. 1500: a4r, c1v	ii
3.	Jan van Doesborch, Die historie van Buevijne van Austoen, Antwerpen, 1504: l2r	ii
4.	Jan van Doesborch, Die hystorie vander destructien van Troyen, Antwerpen, ca. 1508: a4r, c1r	ii

23 Op fol. d6r en k2r. Voor nadere informatie over de druk Franssen (zie n. 1), p. 67. Een exemplaar van de druk bevindt zich in de kb Den Haag, sign. 226 a 18.

24 Net als bij Van den Dorpes uitgave van de Cronijke op aa6v.

25 Franssen (zie n. 1), p. 85, voor meer informatie over de uitgave. Exemplaar in kb Den Haag, sign. 226 a 20.

26 Uit de tekst wordt niet helemaal duidelijk of het niet ook de ontvangst in Mechelen zou kunnen zijn: ende trocken naer Bruessele en vier regels verder: track hi met sijnen sone naer Mechelen. Exemplaren van de uitgave bevinden zich in de kb Den Haag, sign. 228 a 11 en 1084 b 15.

27 Andere verschillen: de rechterschoen van de man in het midden vooraan is bij de nagesneden illustratie kleiner; de gezichtsuitdrukkingen verschillen duidelijk; de mouw van de man rechts vooraan is anders getekend. Opvallend is dat de lelie ook weer opgenomen is. Men kan dus concluderen dat deze houtsnede naar de illustratie in Van den Dorpes druk is nagesneden.

[p. 163]

5.	Jan van Doesborch, Cronijke van Brabant, Antwerpen, 1512: d5v, e1r, aa6v, hh1r	ii
6.	Willem Vorsterman, Historie van Margarieten van Limborch, Antwerpen, 1516: g3r	ii
7.	Jan van Doesborch, Cronyke van Brabant, Antwerpen, 1518: d6r, k2r	ii
8.	Jan van Doesborch, Cronike van Brabant, Antwerpen, 1530: nn4v	ii
9.	Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen, Antwerpen, 1531: n6v (afb. 1b)	ii
	k6r (afb. 1c), x2v	iii

Het tweede voorbeeld, een illustratie die de belegering van een stad met paarden op de voorgrond voorstelt, heeft een nog langere geschiedenis. Deze begint bij Jacob Bellaert in Haarlem in de jaren tachtig van de 15de eeuw. In zijn Vergaderinghe der historie van Troyen van 1485 (ca 1095) is de illustratie afgedrukt om de aanval van Hercules op Troje uit te beelden (fol. m7v). Conway schrijft:

The Burning of Troy. An army stands in front on the r., drawn up in a semicircle before tents, watching the burning town.²⁸

De tweede keer (s5v) wordt de aanval van de Grieken op de stad Thenedon geïllustreerd. Zoals Conway al vermeldde, komt hetzelfde blok in Vorstermans Coronijcke van Vlaenderen van 1531 voor. Hier illustreert de afbeelding hoe de stad Lessen in brand wordt gestoken (zie afb. 2a).²⁹

Het motief is nagesneden voor de in Gouda tussen 1486 en 1489 vervaardigde druk van De scoene historie van hertoghe Godeuaerts van Boloen (ca 968) (zie afb. 2b).³⁰ Dit tweede blok (type ii), waar de stad niet meer brandt en de paarden naar rechts kijken, illustreert hier op c5v een aanval op de stad Antiochië. De afbeelding komt later weer voor in de Coronijcke van Vlaenderen van 1531 (zie afb. 2d) en in Die wonderlijcke oorloghen van Maximiliaen (nk 1626),³¹ rond 1531 verschenen bij Willem Vorsterman.

Bij een derde houtsnede met hetzelfde motief (type iii) brandt de stad evenmin, maar de paarden kijken naar links. Het is dus bijna het spiegelbeeld van type ii. Dit type treedt voor het eerst op in Van den Dorpes Cronyke van 1497. Bij zijn eerste verschijnen op n2r (zie afb. 2c) laat de illustratie de belegering van Jeruzalem zien.³² Conway schrijft:

28 Conway (zie n. 14), p. 242, nr. 14. Van de illustratie in deze druk heb ik helaas geen foto ter beschikking. In het Dovo-apparaat van de dnl kon ik een microfilm van het exemplaar in de Library of Congress in Washington inkijken.

29 De titel boven het hoofstuk luidt: Hoe Robrecht dye vryse track naer Lesse ende verbrande die stadt ende verdreef Rijchildt met hueren twee kijnderen (fol. xiij).

30 Voor informatie over deze tekst raadplege men G. Claassens, ‘De historie van Godevaert van Boloen’, in: G.R.W. Dibbets en P.W.M. Wackers (red.), Wat duikers vent is dit! Huldebundel voor W.M.H. Hummelen. Wijhe 1989, p. 105-20. Met hartelijke dank aan de Österreichische Nationalbibliothek Wien die mij een microfilm van haar exemplaar heeft toegestuurd, waaruit de afbeelding is overgenomen.

31 Exemplaar in de kb Den Haag, sign. 228 a 14.

32 In de Cronyke komt de afbeelding drie keer voor: behalve op de genoemde bladzijde, op fol. o4v, waar de belegering van Beiroet en Constantinopel door hertog Heynrick van Brabant in 1194 wordt geillustreerd, en op fol. bb5v met de belegering van Luik door hertog Karel van Bourgondië in 1467.

[p. 164]

Afbeelding 2a. Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen. Antwerpen 1531, ex. kb Den Haag, sign. 228 a 11, fol. xiij r

[p. 165]

Afbeelding 2b. Collaciebroeders (?), De scoene historie hertoghe Godeuaerts van Boloen. Gouda 1486-89, ex. Österreichische Nationalbibliothek Wien, fol. c5v

[p. 166]

Afbeelding 2c. Roland van den Dorpe, Cronyke van Brabant. Antwerpen 1497, ex. kb Den Haag, sign. 171 e 42, fol. n2r

[p. 167]

Afbeelding 2d. Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen. Antwerpen 1531, ex. kb Den Haag, sign. 228 a 11, fol. lxxx v

[p. 168]

Afbeelding 2e. Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen. Antwerpen 1531, ex. kb Den Haag, sign. 228 a 11, fol. clxxi r

[p. 169]

The Siege of Jeruzalem. - The town is behind, one of its towers is much cracked. In front are tents and soldiers.³³

Deze houtsnede is weer verschillende keren gebruikt in Govaert Bacs Een genuechlike hystorie vanden edelen hertoghe Godeuaert van Boloen van omstreeks 1505.³⁴ Dit type iii is ook drie keer te vinden in Van Doesborchs Cronike van 1512, om dezelfde situaties te illustreren als in Van den Dorpes uitgave van de Cronyke. De houtsnede treft men dan weer twee keer aan in Vorstermans Historie van Margarieten van Limborch van 1516, bij de hoofdstukken 51 en 97. De eerste keer moet de illustratie de belegering van Trier door hertog Otto van Limborch voorstellen: Hoe Triere ghewonnen was. ende hoe die bisscop veriaecht was vanden hertoghe Otto van lymborch, de tweede keer de aanval op Constantinopel door de Saracenen.³⁵ Twee jaar later is hetzelfde houtblok weer voor Van Doesborchs Cronyke van Brabant gebruikt³⁶ en ook in Van Doesborchs Cronike van Brabant van 1530.³⁷ De houtsnede moet dan kort daarna weer bij Willem Vorsterman zijn beland, want hij gebruikte hem voor zijn Coronijcke van Vlaenderen van 1531 (zie afb. 2e). Om vast te stellen of de illustraties type iii afdrukken van dezelfde houtsnede zijn, heb ik ook deze gedetailleerd met elkaar vergeleken en identieke onregelmatigheden aangetroffen.³⁸

Het volgende overzicht vat het bovenstaande samen over het gebruik van de verschillende types door de jaren heen:

1.	Jacob Bellaert, Vergaderinghe van Troyen, Haarlem, 1485: m7v, s5v	i
2.	Jacob Bellaert, Recueil des histoires de Troyes, Haarlem, 1486: c1r, k5v	i
3.	Collaciebroeders (?), De scoene historie hertoghe Godeuaerts van Boloen, Gouda 1486-89: c5v (afb. 2b), e4v, f2v, h4r, o5v	ii
4.	Roland van den Dorpe, Cronyke van Brabant, Antwerpen, 1497: n2r (afb. 2c), o4v, bb5v	iii
5.	Govart Bac, Godeuaert van Boloen, Antwerpen, ca. 1505: c4v, e2r, f1v, g6v, h1r, n3r b4v, d1r	ii
6.	Jan van Doesborch, Cronijke van Brabant, Antwerpen, 1512: n2r, o4r, bb5v	iii
7.	Willem Vorsterman, Historie van Margarieten van Limborch, Antwerpen, 1516: g1r, p4r	iii

33 Conway (zie n. 14), p. 316, nr.40.

34 Oude drukken uit de Nederlanden. Boeken uit de collectie Arenberg thans in de verzameling Lessing J. Rosenwald. Tentoonstelling Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum, 29 augustus tot 9 oktober 1960, Brussel, Albert i - Bibliotheek 21 oktober tot 31 december 1960. Den Haag 1960, p. 58, nr. 103. In Bacs druk komen zowel type ii (op fol. c4v, e2r, f1v, g6v en h1r) als ook type iii (op fol. b4v en d1r) voor. Op b4r b.v. wordt de belegering van Nicheen, op c4r die van Antiochië, op d1r de tegenaanval van de Saracenen bij Antiochië en op n3r de belegering van Achon door koning Boudewijn geïllustreerd.

35 De titel van het hoofdstuk luidt: Hoe dat die heydenen die stadt van constantinobele bestormden. ende hoe dat heyndrick ende die coninc evac hem veel schade deden. ende verbranden haer logijsen ende tenten.

36 Op fol. s1r (belegering van Beiroet en Constantinopel door Heyndrick in 1194), e5v, l6r (overwinning van koning Karel 1 van Spanje op de heidenen in 1518).

37 Op fol. Vv2r (zie commentaar bij s1r in de Cronyke van 1518), oo4r (hertog Filips van Bourgondië belegert Calais in 1437) en qq2r (in 1453 neemt Muhammad 11 Constantinopel in), ſ4r (rond 1522 trekt de koning van Frankrijk naar Italië).

38 Deze zijn: bovenaan links is rechts naast de derde tent van links een houten paal afgebroken; rechts onder bij de tweede man van rechts is de zool van de linkerschoen onderbroken; aan de linkerkant is bij de tent links het wapen niet volledig: er is een verticale streep te weinig.

[p. 170]

8.	Jan van Doesborch, Cronyke van Brabant, Antwerpen, 1518: s1r, e5v, l6r	iii
9.	Jan van Doesborch, Cronike van Brabant, Antwerpen, 1530: vv2v, oo4r, qq2r, 4r	iii
10.	Willem Vorsterman, Coronijcke van Vlaenderen, Antwerpen, 1531:
	xiij r (afb. 2a), cxxviij r	i
	lxxx v (afb. 2d), ccxxi r	ii
	cxvi r, cxlvi v, clxxi r (afb. 2e),^39 ccliijv, cclvij r	iii
11.	Willem Vorsterman, Oorloghen van Maximiliaen, Antwerpen, 1531: ccxxi r	ii

Dit motief ‘belegering van een stad met paarden op de voorgrond’ is dus op zijn minst drie keer gesneden.⁴⁰ De opsomming maakt duidelijk dat een houtsnede met een vrij algemene inhoud in één tekst (ook meer dan eens), in verschillende teksten, in verschillende tekstgenres, door verschillende drukkers, in verschillende steden en verspreid over verscheidene decennia kon worden gebruikt. Als een bepaald motief veelzijdig inzetbaar was, werd het bovendien ook nagesneden en op deze manier nog verder verspreid.

Het gepresenteerde materiaal laat voor wat de samenwerking tussen Jan van Doesborch en Willem Vorsterman betreft de volgende conclusie toe. Vorsterman heeft houtblokken die Van Doesborch in 1512 en 1518 heeft gebruikt, in 1516 voor zijn uitgave van de Margarieten van Limborch ter beschikking gehad. Hij heeft deze niet gekocht - tenzij hij ze direct weer terugverkocht heeft -, maar van Van Doesborch gehuurd of geleend omdat deze ze kort voor en kort na de uitgave van de Limborch-tekst voor eigen doeleinden heeft gebruikt. In deze tijd - rond 1516 - moet de relatie tussen Van Doesborch en Vorsterman dus zo goed zijn geweest dat zij materiaal uitwisselden, respectievelijk dat Vorsterman houtblokken van Jan van Doesborch kon gebruiken. Hij heeft in ieder geval de besproken houtsneden voor zijn uitgave van de Limborch-tekst ter beschikking gekregen.

Dit hoefde ook in praktische zin helemaal geen probleem te zijn. Beide drukkers woonden in dezelfde tijd in Antwerpen. Van Doesborchs drukkerij was gehuisvest op dye Lombaerde veste by dye camerporte,⁴¹ die van Vorsterman buten die Camerpoorte in den gulden eenhoren.⁴² Op een reconstructie van de plattegrond van Antwerpen in de 13de eeuw (zie afb. 3), ziet men in het zuiden de Kammerpoort en de Lombaerdenvest.⁴³ Het is verder niet verwonderlijk dat Van Doesborch en Vorsterman buren waren, omdat een beroepsgroep zich in de middeleeuwen in een bepaald

39 In de uitgave is de ‘c’ bij de foliumnummering vergeten.

40 Een vierde houtsnede met hetzelfde motief is in de Historie ofte die cronike van hollant zeelant ende vrieslant van rond 1495, het zgn. Kattendijkse manuscript, afgedrukt. De paarden kijken naar rechts. Deze illustratie is smaller dan nummer twee omdat de rechterrand is afgesneden. Op de Groningse Codicologendagen 1992 presenteerde mevr. K. Tilmans (Amsterdam) in haar lezing deze illustratie. Ik dank haar vriendelijk voor het toesturen van de bladzijde met de illustratie die een hoofdstuk over de Destructie van Troyen inleidt.

41 In o.a. Dat regiment der ghesontheyt (1510), ook in zijn Jason ende Hercules (1521) en in de Cronike van Brabant (1530) geeft hij dit adres op. Zie ook Anne Rouzet, ‘Adresses d'imprimeurs, libraires et éditeurs belges des xvème et xvième siècles’, Gulden Passer 40 (1962), p. 151-207.

42 Hij vermeldt dit adres o.a. in het colofon van de Limborch-tekst. Ook Rouzet (zie n. 41), p. 151-207.

43 In de 14de eeuw verving de Sint-Jorispoort de Kammerpoort bij de derde stadsvergroting. Zie voor meer informatie: L. Voet, G. Asaert, H. Soly [e.a.], De stad Antwerpen van de Romeinse tijd tot de zeventiende eeuw. Topogafische studie rond het plan van Virgilius Bononiensis. Antwerpen 1978, p. 51 en 52.

[p. 171]

Afbeelding 3. Plattegrond van de stad Antwerpen na de eerste stadsuitbreiding (ca. 1200) (Voet e.a. (zie n. 43), p. 44)

stadsdeel of zelfs dezelfde straat concentreerde.⁴⁴ De drukkers in Antwerpen blijken zich vanaf het begin van de boekdrukkunst voornamelijk in de buurt van de Camerpoort te hebben gevestigd.⁴⁵

De relatie tussen Jan van Doesborch en Willem Vorsterman wordt dus niet gekenmerkt door een nijdige concurrentiestrijd. Er is veeleer sprake van samenwerking, tenminste in een bepaalde periode. Doordat zij dezelfde houtblokken gebruiken, is het mogelijk om de betrekking tussen deze twee drukkers preciezer te beschrijven. Tussen 1512 en 1516 hebben zij een goede relatie gehad. Vorsterman heeft voor zijn uitgave van de Limborch kennelijk de benodigde houtblokken ter

44 Zie Voet e.a. (zie n. 44), p. 54-55.

45 Ook bijv. Simon Cock, Govart Bac, Michiel Hillen van Hoochstraten, Jacob van Liesveldt en Claes de Grave wonen er. Vermeulen (zie n. 7), p. 71-76 en Rouzet (zie n. 41).

[p. 172]

beschikking gekregen. Aan de lijst van drukkers met wie Vorsterman heeft samengewerkt - het betrof onder meer Michiel Hillen van Hoochstraten, Claes de Grave en Jan Seversz. -,⁴⁶ moet dus Jan van Doesborch worden toegevoegd, tenminste voor de periode 1515/16.⁴⁷

Tussen 1518 en 1530 heeft Van Doesborch de houtblokken die Vorsterman enige tijd in zijn bezit had gehad waarschijnlijk weer teruggekregen, want hij heeft ze voor verschillende andere drukken gebruikt. In deze tijd heeft hij de genoemde houtblokken niet meer aan Vorsterman uitgeleend of verhuurd, want men treft ze in geen van de drukken van Vorsterman aan. In juni 1530 gebruikte Van Doesborch de houtsneden weer voor zijn Cronike-druk. Aan het einde van dit jaar of begin 1531 verhuisde hij naar Utrecht om met Jan Berentsz. samen te gaan werken.⁴⁸ Daarna komen deze houtsneden, voorzover ik het kan overzien, niet meer voor in een druk van Van Doesborch of van Berentz. In juli 1531 zijn wel weer afdrukken van de houtblokken in de Coronijcke van Vlaenderen van Vorsterman aanwezig. Het is dus aannemelijk dat Van Doesborch voor zijn verhuizing naar Utrecht de houtsneden aan Willem Vorsterman heeft verkocht.

Het eerste voorbeeld ‘bijeenkomst van tien mannen in een kamer’ heeft laten zien dat Vorsterman in zijn Coronijcke zowel de originele houtblokken als kopieën ervan gebruikte. Er bestaan bovendien geen druktechnische redenen om aan te nemen dat het noodzakelijk is geweest om twee houtblokken met hetzelfde motief te hebben, want de twee verschillende houtblokken komen nooit in één katern voor. Omdat de kopieën nauwelijks verschillen van de originelen, zou het niet nodig zijn geweest om een kopie met hetzelfde motief te vervaardigen. Opvallend is dat in de Coronijcke de kopie eerder wordt afgedrukt (op k6r) dan het oorspronkelijke blok (op n6v). Een andere mogelijkheid zou dan kunnen zijn dat Vorsterman tijdens de produktie van de Coronijcke, toen de kopieën pas bestonden, de originele houtsneden van Van Doesborch heeft kunnen overnemen.

Bij het tweede voorbeeld wordt door de Coronijcke-druk duidelijk dat Vorsterman in 1531 drie houtblokken met hetzelfde motief in zijn bezit had. Type i is oorspronkelijk voor de Troyen-druk van Bellaert in 1485 in Haarlem gebruikt, type ii voor de Godeuaert-druk in de latere jaren tachtig in Gouda, en type iii voor de Cronyke van Brabant van Van den Dorpe in 1497. Het werd later weer door Van Doesborch gebruikt. Het lijkt er dus sterk op dat het illustratiemateriaal van verschillende drukkers uiteindelijk aan het begin der jaren dertig bij Willem Vorsterman is beland.

Willem Vorsterman is een goed zakenman geweest, die of erin slaagde om hout-

46 Rouzet (zie n. 3), p. 239.

47 Ik heb nu twee voorbeelden gekozen van illustraties die achtereenvolgens door Van Doesborch, door Vorsterman, weer door Van Doesborch en weer door Vorsterman zijn afgedrukt. Bij mijn onderzoek heb ik nog een andere illustratie gevonden waarvoor hetzelfde geldt. Het betreft de illustratie in Van den Dorpes Cronyke op d1r. Voor een vierde illustratie geldt dat zij door Van Doesborch in 1504, 1512, 1518, 1521 en 1530 is gebruikt en wederom door Vorsterman in zijn Limborch-uitgave van 1516. In de Cronike van Brabant van 1512 bevindt zich de illustratie op fol. o1v. Ik zal op de geschiedenis van de illustraties in de Limborch-roman nog een keer uitvoerig ingaan.

48 Franssen (zie n. 1), p. 27.

[p. 173]

blokken voor een bepaalde druk te lenen, zoals gebeurd is bij zijn publikatie van de Limborch-tekst, of in een latere periode houtblokken van verschillende herkomst met bijna overeenkomstige afbeeldingen, in zijn bezit wist te krijgen.

Zusammenfassung

In der Forschung sind die Beziehungen des in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts tätigen Druckers Willem Vorsterman zu seinen Kollegen als vorwiegend negativ eingeschätzt worden, da er Erfolge anderer sehr schnell nachgedruckt und häufig Holzschnitte kopiert habe. In diesem Beitrag wird anhand der Geschichte der Verwendung von zwei Holzstöcken durch Jan van Doesborch und Willem Vorsterman exemplarisch aufgezeigt, daß das Verhältnis dieser beiden Drucker nicht so schlecht gewesen sein kann wie allgemein angenommen. Ein- und dieselbe Illustration wurde u.a. bei Van Doesborch in seinen Cronike van Brabant-Ausgaben der Jahre 1512, 1518 und 1530 abgedruckt und findet sich ebenfalls in Vorstermans Limborch-Druck aus dem Jahre 1516 sowie in seiner Coronijcke van Vlaenderen von 1531. Vorsterman war unbestritten ein guter Geschäftsmann, der Anfang der 30er Jahre Holzstöcke unterschiedlicher Herkunft in seinen Besitz zu bekommen wußte und der zumindestens in den Jahren 1515/16 mit Jan van Doesborch zusammengearbeitet haben muß.

Adresse des Verfassers:

Universiteit Groningen

Vakgroep Scandinavische talen en culturen en Oudgermanistiek

Oude Kijk in 't Jatstraat 26

nl-9712 ek Groningen