Queeste. Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden. Jaargang 1994

[p. 74]

De middeleeuwen als missie
Frits van Oostrom

Naar aanleiding van: Jozef Janssens, De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12de tot de 15de eeuw. Leuven, Davidsfonds, 1993. 227 blz., rijk geïll. (deels in kleur). ISBN 90-6152-804-6. Prijs: BF 895/f49,95.

Misschien dat de toekomstige geschiedschrijving der medioneerlandistiek nog eens zal helpen verklaren waarom dit vak gedurende de laatste decennia van de twintigste eeuw bezield werd door zo'n tomeloze zendingsdrift. Was het omdat toen een generatie aan het woord was die, in de jaren zestig en zeventig, kreeg ingehamerd dat wetenschapsbeoefening alleen gelegitimeerd was indien men de maatschappelijke relevantie - te vertalen in: belang-voor-buitenstaanders - kon aantonen? Of kwam het doordat medioneerlandici (en andere mediëvisten) in een snel ontkerkelijkende wereld beslist wilden getuigen dat het niet een kerkelijke zuil was maar iets anders en meer achtenswaardigs waarop hun interesse voor de middeleeuwen stoelde? En misschien bij tijd en wijle ook wel omdat sommige prominenten in dit vak afkomstig waren uit gezinnen waarin culturele belangstelling allerminst vanzelf sprak, en na hun ouders van hun studiekeuze overtuigd te hebben doende bleven met zelfrechtvaardiging?

Wat hiervan zij, het lijdt geen twijfel dat als het op zendingsarbeid aankomt de naam van J.D. (artiestennaam Jozef, roepnaam Jef) Janssens met vergulde letters in de vakannalen bijgeschreven kan gaan worden. Al meer dan tien jaar lang ontplooit deze gedreven vakman, naast zijn vele zuiver-wetenschappelijke werk, een scala aan activiteiten om zijn favoriete periode bij het bredere publiek beter gekend en meer geliefd te maken. Het voorlopig hoogtepunt van Janssens' werk als middeleeuwen-missionaris is zijn boek De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de twaalfde tot de vijftiende eeuw, fraai uitgegeven door het Davidsfonds. Het boek voert op de keerzijde van het titelblad de opdracht ‘Voor mijn moeder’, en toont alleen al hiermee dat het eigenlijk niet primair bedoeld is voor de lezers van dit tijdschrift, maar voor de buitenwacht - het wil een boek zijn zoals Herman Pleij het in de eerste huldebundel-Lulofs voor zijn vader wenste. Maar al was het maar omdat ieder van ons vakbeoefenaren wel een naaste heeft aan wie men graag mag uitdragen wat er interessant is aan de middeleeuwen, heeft het toch zin het boek hier aan de orde te stellen.

De kernhoofdstukken zijn vier in getal, en dragen de nummers II tot en met V. In hoofdstuk II gaat Janssens op de vuist met vooroordelen over de achterlijke middeleeuwen, en rekent hij af met negatieve periode-stereotiepen zoals intolerant, bijgelovig, anti-vrouw en non-wetenschappelijk. Maar ook de dwepers met de middeleeuwen krijgen ervan langs: hun nostalgische hang naar braafheid, orde en galanterie blijkt niet minder voortgekomen uit projectie van de eigen occupaties. De slotsom is dat de middeleeuwen noch aan idealiseren noch aan denigreren behoefte hebben, maar zoveel mogelijk in eigen licht moeten worden beschouwd, en bovenal: niet over één kam moeten worden geschoren.

Het daaropvolgende hoofdstuk kiest positie op de recente middeleeuwengolf, waarbinnen Janssens onderscheid wil maken tussen, wat hij noemt, de ‘Eco-rage’ en ‘een werkelijk nieuwe belangstelling voor de middeleeuwen’. Het onderscheid doet enigszins kunstmatig en ook hiërarchisch aan, maar verhindert gelukkig niet dat Janssens juist aan Eco's werk warme en lucide bladzijden wijdt. Het spel met de traditie en de hoge graad van intertekstualiteit die Eco's werk kenmerken, oogsten bij hem grote bewondering - hetgeen niet hoeft te verwonderen voor wie weet hoe Janssens tegen middeleeuwse ridderromans aankijkt. (Of is het ook een beetje andersom, en is het Janssens' literatuuropvatting die hem naar de ridderroman drijft? Opmerkelijk is dat hij zich aan het slot van zijn Eco-essay afzet tegen de critici die Eco zijn historische manipulaties verwijten en die dus ‘niet bereid zijn literatuur gewoon literatuur te laten zijn’. Men begrijpt

[p. 75]

des te beter waarom Janssens' hart zo sterk uitgaat naar de ridderepiek, en wenst eens te meer dat hij de poëtica daarvan nog eens wil confronteren met die van andere Middelnederlandse genres).

Waar de traditie de spil is waarom Eco's werk in Janssens' ogen draait, sluit deze beschouwing naadloos aan op het hoofdstuk over de ‘traditiegebondenheid en symboolgevoeligheid’ van de middeleeuwen - ware het niet dat daartussen nog een hoofdstuk zit over hetgeen voor Janssens de middeleeuwen pur sang zijn, in casu de grote ontwikkelingen van de twaalfde eeuw, voor hem de eigenlijke renaissance. De geboorte van de hoofs-ridderlijke cultuur, dat grote gistingsproces waarmee voor Janssens ook de wetenschappelijke dynamiek van het nieuwe aristotelisme samenhangt, heeft de toenmalige Europese beschaving op een plan gebracht waarmee wij ons tot op de dag van heden verbonden kunnen voelen. Maar kennelijk bevreesd voor overmaat aan identificatie, dient Janssens ogenblikkelijk een antidotum toe, door stevig uit te halen over volkse, magische en anti-feministische aspecten van de middeleeuwse samenleving en hun literaire verwerking. Zo loopt een hoofdstuk dat de middeleeuwen aanvatte bij de geboorte van de hoffelijkheid, binnen dertig bladzijden (naar aanleiding van de Evangelie van den spinrocke) uit op een gepassioneerd belijden van de alteriteit der middeleeuwen.

Ook daarmee wordt een las gelegd naar de materie van het volgende en laatste (reeds genoemde) kernhoofdstuk, dat inzet met een beschouwing over de gebrekkige (volgens Janssens nagenoeg afwezige) autonomie van het middeleeuwse literaire werk. Weer is het de traditie die het werk met al zijn vezels aan de buitenwereld vastklinkt: de traditie van de literaire genres, waarbinnen werken subtiel met elkaar resoneren, maar ook de traditie die in elke aardse schepping, oud en nieuw, verwijzingen naar Gods grote schepping en Zijn heilsplan ziet. Bij de bespreking - en, gelukkig voor het lekenpubliek, vooral: exemplarische demonstratie - hiervan legt Janssens wederom de nadruk op het afwijkende van de middeleeuwen, wat ditmaal wordt afgerond met een beschouwing over de humorenleer als ondergrond van Een notabel boecxken van cokeryen (Thomas van der Noot, ca. 1510).

Zo eindigen de middeleeuwen in dit boek, de titel getrouw, dus in hun andersheid. Men vraagt zich onwillekeurig af wat de resterende eeuwen wel niet allemaal aan dynamiek moeten hebben ontplooid om ons te brengen waar wij thans zijn. De vraag klemt eens te meer, omdat als wij Janssens volgen, van de renaissance niet zoveel valt te verwachten: dat was immers, meer nog dan de middeleeuwen, volgens dit boek het tijdperk van heksenvervolgingen, slavernij en onderdrukking van de vrouw... Maar laten we ons niet te buiten gaan aan flauwe spitsvondigheden; er is wel degelijk iets aan de hand waarover we, in meer vakmatig verband, Jef Janssens graag eens zouden lezen. Het beeld dat in dit boek omtrent de middeleeuwen wordt ontvouwd, maakt inderdaad van een paar even complexe als principiële kwesties bewust. Ik duid er drie kort aan.

Ten eerste is er de legering van vreemdheid en verwantschap van de middeleeuwen voor een hedendaags Westeuropees beschouwer; niet alleen stof voor modieuze symposia over europese identiteit, maar ook voor nadere bezinning op cultuur- en literatuuropvattingen (vgl. bijv. Walter Haugs opstel over ‘Erec, Enite und Evelyne B.’, herdr. in Strukturen als Schlüssel zur Welt). Hoewel de auteur zoals gezegd met graagte de afwijkendheid der middeleeuwen beklemtoont, bevat zijn boek toch anderzijds zoveel staaltjes rehabilitatie en geslaagde hermeneutiek dat de middeleeuwen de lezer menigmaal meer nabij komen dan ze tevoren zullen zijn geweest. Als het er voluit om te doen zou zijn geweest de periode van haar vreemdste kant te tonen, had Janssens heel wat andere voorbeelden kunnen inzetten. Maar, zoals een liefhebber in de ware zin des woords betaamt, had hij er tegelijkertijd behoefte aan de middeleeuwen van hun fraaie kant te laten zien, en dus bijvoorbeeld sympathie te wekken voor de poging van toenmalige geleerden om de wereld om hen heen te duiden. Op dit meer principiële niveau komen de middeleeuwen bij hem mijns inziens helemaal niet zo afwijkend uit de verf, en het accent op Eco haalt de banden eigenlijk alleen maar verder aan. De middeleeuwen mogen dan ver weg zijn, ze blijken ook in

[p. 76]

menig opzicht verwant. Misschien is het vooral dankzij die verwantschap dat wij de periode soms (menen te) begrijpen; voor mij toont Janssens' boek evengoed die kant van de medaille.

Ten tweede is er, binnen de middeleeuwse periode blijvend, de spanning tussen uniformiteit en diversiteit in deze cultuur - ook dit weer op het brede terrein zowel van politiek als van materiële en immateriële uitingen. In zijn kruistocht tegen negatieve stereotiepen omtrent de middeleeuwen beklemtoont Janssens, heel begrijpelijk, de grote variatie binnen de toenmalige cultuur; maar elders in het boek mag hij toch graag grossieren in etiketten als ‘het middeleeuwse wereldbeeld’, ‘de middeleeuwse mens’ en zelfs ‘de middeleeuwer’. Geen doodzonde natuurlijk, want generaliseren mag dan moeilijk zijn, het is toch iets waarvoor cultuurgeschiedenis niet terug mag schrikken.

Maar waar dit boek zich zo sterk afzet tegen de sjabloonmatige termen waarin veelal over de middeleeuwen tegenover de renaissance wordt gedacht, rijst onvermijdelijk de vraag - de derde kwestie - wat dan wél de stereotiepen zijn waarmee de middeleeuwse cultuur van die der renaissance kan worden onderscheiden. Op p. 118 houdt ook Janssens zich even bezig met die vraag en lijkt hij het antwoord te zoeken in een verschillende verhouding tussen individu en collectief. Een aloud criterium natuurlijk, maar daarom niet het slechtste en misschien nog onvoldoende vruchtbaar gemaakt voor de interpretatie van, bijvoorbeeld, Middelnederlandse epiek. Maar sterker nog doet het behoefte gevoelen aan onderzoek op het breukvlak van de late middeleeuwen; wat is het eigenlijk dat er verandert tussen de ene en de andere Van der Noot? De neerlandistiek heeft zich totnutoe voor dergelijke zaken waarschijnlijk teveel beholpen met de transpositie van verre voorbeelden (kathedraalbouwers, Michelangelo), of zich tevreden gesteld met polarisatie van Mariken (individu, ‘wijst vooruit naar de renaissance’) en Elckerlijc (collectief, ‘nog echt-middeleeuws’). Wie weet verblijdt men ons nog eens met een boek De renaissance is anders?

Een boek over de middeleeuwen dat tot dit soort overpeinzing voert is geen klein bier; en hoewel Janssens op zijn best is als hij zijn superstokpaard van de hoogmiddeleeuwse ridderroman berijdt, blijkt uit het boek de brede ervaring van een welhaast omnivore cultuurhistoricus. De Middelnederlandse letterkunde is, natuurlijk en gelukkig, ruim vertegenwoordigd; maar zeer terecht geeft Janssens in zijn ondertitel het boek een bredere pretentie mee: het werk omspant diverse eeuwen en disciplines. Het nadeel is dat het daardoor kan vervallen in verbrokkeling; en ofschoon de schrijver het schrikbeeld van de omgevallen database goed buiten de deur gehouden heeft, is de grens tussen de exemplarische beperking en gratuït eclecticisme naar mijn indruk niet altijd in het vizier gehouden - ook niet doordat Janssens' schrijfstijl soms te lijden heeft van zijn gepassioneerde temperament als onderzoeker en minnaar van de middeleeuwen. Het boek wordt soms gehinderd door een zekere ‘overkill’: niet door een teveel aan voorbeelden (in de beperking daarvan bewijst zich de ervaren docent en conférencier), maar wel qua toon, wanneer het enthousiasme overslaat in opwinding. Men moet echt zoeken naar bladzijden zonder uitroeptekens, en ik betwijfel of dat in geschrifte altijd produktief is voor het winnen van de sceptici voor de middeleeuwse zaak. Maar hier betreft het duidelijk de zwakke kant van Janssens' sterke punt: een passie voor zijn vak en de verbreiding daarvan die de koers van de medioneerlandistiek in Vlaanderen nu al zo'n vijftien jaar op volle kracht vooruit probeert te houden.

In aansluiting hierop ook nog een laatste aanmerking. Dat Janssens voor de goede zaak elk denkbaar argument mobiliseert, staat hem natuurlijk vrij en kan zelfs worden toegejuicht. Ook past het kennelijk niet enkel in de Nederlandse, maar wel degelijk ook in een Zuidnederlandse context om, zoals W.F. Hermans heeft gezegd, vooruitgang vaak te willen afdwingen vanuit de defensieve angst dat men niet achter mag blijven. In dat verband laat Janssens uiteraard niet na het Vlaamse publiek - voor wie het boek vooral bedoeld is; een vergelijkende analyse met Pleijs Sprekend over de middeleeuwen zou ook iets leren over cultuurverschillen tussen Noord en Zuid - terdege in te wrijven dat, terwijl de middeleeuwse cultuur der Lage Landen vanzelfsprekend in het Zuiden op haar rijkst was, het onderzoek ernaar heden ten dage juist in het Noorden sterk

[p. 77]

in zwang is. Vooral het eerste hoofdstuk zet de toon van een arm Vlaanderen waar het de middeleeuwen aangaat.

Zoals gezegd: indien dit helpt om binnen Vlaanderen de culturele belangstelling voor de Middelnederlandse zaak op te peppen, is het welgedaan. En bovendien is onmiskenbaar dat de hoeveelheid onderzoeksgelden voor de medioneerlandistiek tegenwoordig in het Noorden zeer veel groter is dan in het Zuiden. Dit valt niet louter te verklaren als het logisch uitvloeisel van de algemene financiële krachtsverhoudingen op onderzoeksgebied, al speelt dit zeker mee: niet voor niets hanteert de Taalunie bij budgetverdeling de vuistregel tweederde/eenderde. Men hoeft echter alleen maar te vergelijken tussen de wijze waarop in Gent het historisch mediëvistisch onderzoek te paard zit en de berichten die ons toevloeien over de reductie van het wetenschappelijk personeel op het terrein der filologische mediëvistiek om vast te stellen dat er nog altijd veel waars en schrijnends steekt in de situatie zoals Frank Willaert en ondergetekende die in 1989 signaleerden (inleiding bij De studie van de Middelnederlandse letterkunde, stand en toekomst).

Maar ook mag in dit licht, en zeker dezerzijds, wel eens worden gesignaleerd dat kwantitatief contrast niet altijd correspondeert met kwalitatief verschil - en dat in dit geval ook in het geheel niet doet. Is er een zinnig mens die zou willen volhouden dat de vernieuwende inzichten omtrent Middelnederlandse letterkunde, zoals helaas met de promotieplaatsen het geval is, zo ongeveer het prerogatief zijn van het Noorden? Mij dunkt dat de feiten van de vakbeoefening wel anders uitwijzen. Hier namen te gaan noemen, valt waarschijnlijk buiten de code; maar ook zonder dat kan toch de vraag worden gesteld of er één instelling is met zoveel en zo brede expertise op het Middelnederlands gebied als de rijksuniversiteit te Gent. Vier van de zes vakgenoten die bij NLCM een themagroep hebben geleid, kwamen vanuit het Zuiden. Een tijdschrift als Spiegel der letteren kan in kwaliteit van recensies en artikelen de vergelijking met Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde en De nieuwe taalgids heel wel aan. Terwijl het Noorden wel veel tijd en geld steekt in een onderzoekschool mediëvistiek i.o., zijn de resultaten daarvan tot op heden voor de medioneerlandistiek minder tastbaar dan die van de zogenaamde Derde cyclus van onze zuiderburen.

En ook qua popularisering staat men daar zijn mannetje. Sinds de grote Brusselse expositie waaraan wij Deschamps' catalogus danken, heeft men in Vlaanderen met de regelmaat van een klok tentoonstellingen georganiseerd die zowel vakgenoten als studenten en het bredere publiek geconfronteerd hebben met middeleeuwen en Middelnederlandse letterkunde. De facsimiles van Beatrijs en Van den vos Reynaerde bedienen, alweer, vriend en vakgenoot op voorbeeldige wijze. En dan de activiteiten voor het middelbaar onderwijs! Terwijl door de bemoeienis van Jo van Eetvelde in Vlaanderen gesproken Middelnederlands per band valt te beluisteren, roepen in Nederland de leraren al jaren om meer audiovisueel materiaal. Het Vlaamse aanbod aan nascholingscursussen en openbare-lezingencycli rondom Middelnederlandse letterkunde overtreft het Nederlandse met gemak; en met de zeventig bladzijden in het recente Melopee 5 hebben Vlaamse leraren en medioneerlandici nu zelfs een volwassen leermethode over Middelnederlandse letterkunde in de scholen weten te krijgen waarmee vergeleken het in Nederland schamelheid troef is. Zeker gemeten aan de veel grotere menskracht die in het Noorden voor de medioneerlandistiek gemobiliseerd zou kunnen worden, treft eens te meer hoezeer aan Vlaamse kant een ware Gideonsbende actief is en prestaties aflevert die respect afdwingen. Waar Jozef Janssens tot de leiders van die bende hoort, vormt zijn boek een mooie aanleiding om Vlaanderen behalve met haar middeleeuwen ook met haar medioneerlandici geluk te wensen.

Adres van de auteur: Rijksuniversiteit Leiden, Vakgroep Nederlands, Postbus 9515, NL-2300 RA Leiden