Logo DBNL
Proeve van oudheid-, taal- en dichtkunde (1775)

Proeve van oudheid-, taal- en dichtkunde

(1775)–Anoniem Proeve van oudheid-, taal- en dichtkunde–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Over de afleiding van scharlaken en lak.

Behalve 't geen over de afleiding van het woordscharlaken, in de Maandelijksche Bydragen(a) te regt aangemerkt is, vindt men, daar, den oorsprong gezogt in het Spaansche woord Cusculium, zijnde zekere roode worm, welke aangekweekt wordt in de Spaansche West-Indiën, en eertijds Scolecium genoemd werd, volgens Plinius(b). Dat het scharlakenrood

met zeker wormpje geverwd wordt, of dat de Coccus, of Cochenilje, een wormpjen zij, ontken ik niet, en is, in het breede, door den Heer M. de Ruusscher, in een bijzonder boekjen, overtuigend, bewezen(bb). Egter heb ik op de gegevene afleiding aan te merken, (1) dat er geene genoegzame overeenkomst is tussen de woorden Cusculium en scharlaken, en (2) indien scole ium, bij Plinius, die zelfde roode worm is, waar mede 't scharlaken geverwd wordt, en die worm aangekweekt en opgedroogd wordt in de Spaansche West-Indiën, dan zou 't schijnen, dat die Spaansche West-Indiën reeds ten tijde van Plinius bekend waren: en dit zoude men bezwaarlijk kunnen bewijzen. Ik heb, omtrend dit woord aantemerken: I. dat het scharlaken eigenlijk geen zekere lakensche stoffe zij, maar alleen een heldere fraje roode kleur. Zoo komt scharlaken(c) voor, in de Neerlandsche Bijbelvertaling; en de scharlaken verwe, in de Kantteekening(d). Zoo zegt Phaedra bij Vondel(e):

 
--- Wegh wegh met deze pracht
 
Van goud en purperverw: het Tyrisch rood schaerlaecken
 
Sy verr! ----

Korn. Elzevier(f):

 
Heur lieffelyke kaken
 
Vertoonden eenen gloed,
 
Waar voor het Koninglyk scharlaken,
 
Als overwonnen zwichten moet.

Zoo verwisselt Brand(g) het rood en scharlaken, daar hij schrijft: Maar hij weigerde den rooden hoedt en scharlaaken tabbaard, daar d' andere kerkelijken in 't gemeen zoo zeer naar gijlden(h), t'aanvaarden. En, aartig, zegt Pars(i), van den Kardinaal Bentivoglio: ‘Roep van hem uit, dat

 
Syn glorynaam de Pen en Inkt doorlugter maken
 
Als Roomsche Priesterhoed, en't purper van 't scharlaken.’

Dus II. heeft dan laken in scharlaken, met laken /pannus, geene overeenkomst. Ja zelfs III. mag men men twijfelen, of scharlaken een egt, oud, en goed Neerduitsch woord, en niet, veel eer, door verbastering, ontstaan zij uit die woorden, welke bij Kiliaan voorkomen. Deze kent geen scharlaken; maar wel scharlaet, en schaerlaet, schaerlack(k). IV. Wat den oorsprong des woords betreft, dezen heb ik het allerbest uitgehaald en aangetoond gevonden in het doorwrogte werk van den hooggel. Braunius, over de kleeding der Hebreeuwsche Priesteren(l), welken ik derhalve volgen, en met het mijne vermeerderen zal. Hij leert ons, dat Gronovius(m), scharlaken, of ecarlate, afleidt van Galaticum, dewijl het Galatische (coccum , of) rood voor het beste geagt wierd(n): en deze af-

leiding heeft ook aan Vader Harduinus behaagd(o), die dit, mogelijk, volgens zijne kwade gewoonte, aan onzen Gronovius ontroofd heeft; zoo dat men van galaticum zoude gemaakt hebben Carlatum, Carlate, scarlate, ecarlate, met invoeging alleenlijk van een R, gelijk men zegt stirps voor ςίπος, perdrix voor perdix, Londres voor London, Nimaigre voor Nimegue. Doch het Fransche ecarlate bewijst niets, dewijl het woord in het H - D. scharlach, en in het N - D. scharlaken is, of, volgens Kiliaan, schaerlaet, en schaerlack. Dikwijls zetten, voor eerst, de Franschen een e vóór een s, gelijk esphere van sphaera, eschelle van scala, enz. Ten tweeden, is de verandering van K, of C, in een T, mede niet ongemeen; als Clausporte van clausiporca, volgens Menage(p), gelijk, in het Latijn, bestia van Βόσκημα, wordt afgeleid, en Lutetia van Λευκετία, gelijk ook het Neerd. dade, of dadel, en het Fransche date, van dactylus, en dit

van het Arabisch dakbul, afstammen(q). Dewijl dan de afleiding van Galaticum niet doorgaat; denken wij liever, dat ons scharlack eigenlijk zoo veel is, als sarlack, of Sar lacca, dat is, Tyrisch rood. Te weten Sar, of Sarra, is Tyrus, dat eertijds Sarra hiet, naar zekeren visch, welke daar planteit is, en in de landtaal sar heet, volgens de aanteekening van Servius op Virgilius(r). Maar beter hebben anderen aangemerkt, dat Sarra, Sora, Sar, Sur, Zur, צוד, Tyrus, één en het zelfde is(s). Zoo is dan ostrum Sarranum, purpura ex Sarra, Tyrisch purper(t). Verder, V. is Lack, lacca, eene Arabische gomme, welke gebruikt wordt om rood te verwen. Kiliaan zegt: ‘Lacke / lacca Arabum. Cancamon(u). Het is bekend bij

Dioscorides, en in de Apotheeken.’ Ja,'t wordt ook in de schriften der Joodsche meesters vermeld, en geschreven לכא, לאכא of לקא(v). En, zoo Braunius(w) regt gegist heeft, dan zal zelfs Rabbi Salomon Jarchi 't woord לכא, door סולכא, sarlaka, hebben uitgelegd(x): gelijk ook Reinesius(y) schijnt te gissen, dat men bij Willem den Brit, of Guil. Brito, moet lezen:

Granaque vera quibus gaudet scarlata rubere.

Dat is: de greinen , of korrels, waar mede men het egte scharlaken verwt. Deze waren ook aan Kiliaan bekend, bij wien men leest: ‘Schaerlaecken greyn. Coccum infectorium, granum tinctorium.’ En zoo zienwe dan 't woord scharlaken genoegzaam in daglicht gesteld. Maar

misschien VI. mogenwe ons verbeelden, met één den oorsprong van dat lak, waar mede wij dagelijks de brieven toezegelen, gevonden te hebben; indien wij maar stellen willen, dat deze naam eigenlijk alleen aan het roode lak behoort, doch naderhand ook zwart lak zig, bij misbruik, dien naam hebbe toegeëigend. En daar in is geene zwarigheid, dewijl het bijna op dezelfde manier met escarlate, en scharlaken is toegegaan. Immers wij meenen, overtuigende, bewezen te hebben, dat dit woord, volgens zijne afkomst, alleen eene purper-of roodagtige kleur insluit, en regte VII. wordt het ook tot andere verwen overgebragt; ik weet niet, door welk toeval; maar ik gisse, dat het door de overeenkomst van lacke, lacca, met laken, pannus, en door dit voor het eerstgenoemde in de uitspraak te bezigen, zij bijgekomen. Zeker is het, dat men ook in het Nederduitsch vindt zwarte bonnetten, van scharlaken, en witte scharlakene hoosen, gelijk in het oude Fransch, escarlate rosée, vermeille, violette, verte(z). Ook ziet men men nu, VIII. dat het eigenlijk eene overtolligheid is, te spreken van rood scharlaken. Kan egter iemand IX. een

worm vinden, al ware 't Cusculium, of Scolecium, of liever een' naam, die wat nader bij komt, van wien men scharlaken afleiden kan; het zal niet min voldoende zijn; dewijl dus ook vermillioen van vermiculus, een wormpjen; en karmezyn van het Arabisch kermez, dat zekeren worm beteekent, afstammen(a).

 

M.T.

1761. 1774.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs