Princesse Liet-boec

Inleiding

In 1605 verscheen bij de jonge boekdrukker Hendrik Barentsz uit de Warmoesstraat in Amsterdam het Princesse Liet-boec, een aantrekkelijk bundeltje met wat we verder prinsessenliedjes zullen noemen, teksten op naam van bekende koninginnen, prinsessen en nymfen. De titelpagina en voorrede prijzen de inhoud aan als ‘vyftich nieuwe Liedekens’ speciaal voor mensen die verliefd zijn, ‘Amoureuse ghelieven’. Ze zijn gedicht op telkens verschillende melodieën: ‘elck met zijn stemme in dichte ghemaeckt’. De dichter wordt ‘een Lieff-hebber der Accoleye Sangs-wijse’ genoemd en moet gezocht worden in de kring van de Pellicaen, de Haarlemse rederijkerskamer waarvan de zinspreuk Trou moet blijcken in het slotliedje op pagina 64 te vinden is. Daar staat waarschijnlijk ook zijn naam, de dichter die met ‘Ick hoop een beter’ ondertekent, Willem Reyers de Lange.

Antwerpse voorbeelden

Minder verscholen zijn de verwijzingen naar de bron van het liedboek, de ‘klachtighe brieven’ van de ‘Griecksche Princessen’, of zoals op de titelpagina aangeprezen, ‘Der Jonckvrouwen Clachtighe Sentbrieven’. In Hendrik Barentsz' tijd had menige zanglustige deze Antwerpse bundel uit het midden van de zestiende eeuw nog bij de hand, in een van de vele uitgebreide herdrukken of in de nieuwste editie bij Jan van Waesberghe II in Rotterdam. In deze Clachtige Sendtbrieven had de Antwerpse rederijker en humanist Cornelis van Ghistele een serie Latijnse brieven vertaald van bekende koninginnen, prinsessen en nymfen, en omgezet in rederijkersverzen; hierbij had hij ook antwoordbrieven gedicht op naam van de minnaars en echtgenoten (de ‘prinsen’). Elk van deze 38 brieven had hij voorzien van wijze raadgevingen voor wie zich op het liefdespad begeeft en niet precies weet hoe dat moet.

Van Homerus tot 1605

Op zijn beurt baseerde Van Ghistele zich weer op de bundel Heldinnenbrieven (Heroides) van Ovidius. Ook dit is op de titelpagina van het Princesse Liet-boec te vinden: ‘Heroidum Epistolae ghenaemt / int Latijn beschreven / door Ovidius Naso’. Omdat ook Ovidius zich weer baseerde op de dichters van vóór zijn tijd, van Homerus tot Vergilius, is er een lange lijn te trekken van de literatuur van de klassieke Oudheid naar het Princesse Liet-boec in 1605. Daar liggen zo'n 23 eeuwen tussen met verwerking van en aanvullingen op de oude verhalen en tragedies over de wachtende Penelope, de woedende Medea, de wanhopige Dido, de verliefde Hero en Leander, en vele anderen. De prinsessenliedjes aan het eind van deze lijn vormen een soort samenballing van alle verhalen uit de epen en tragedies tot puntig geformuleerde liefdesvoorbeelden, geschikt voor zangers en zangeressen die een gemakkelijk doelwit vormden voor boekdrukker Hendrik Barentsz: de jongvolwassenen binnen de steden van de Republiek. Zij vormden de eerste generatie sinds het begin van de Opstand met tijd en geld voor het uitgebreid flirten met liedboekjes in de hand. Het Princesse Liet-boec zal als vraagbaak hebben gediend voor de zich emanciperende jeugd aan het begin van de zeventiende eeuw, die wellicht, zoals de popmuziek in onze dagen, een romantische code verspreidde waarmee jongeren onder elkaar communiceerden en waarmee ze zich identificeerden. De prinsessenliedjes konden een sociale functie vervullen in een periode van economische expansie en een opbloeiende huwelijksmarkt.

Pendantliedjes

Het aardige van het Princesse Liet-boec is dat alle antwoordbrieven van de prinsen zijn gepresenteerd als pendantliedjes - de prinses klaagt, haar minnaar geeft antwoordt - elk op zijn eigen melodie. Voor het eerst was Ovidius' erfgoed nu aantrekkelijk om uit te voeren. Zangers en zangeressen, geschoolden, amateurs of alleen liefhebbers, konden een rol kiezen als hooghartige, gekwelde of wraaklustige minnaar of minnares en zo menige middag of avond met veel plezier doorbrengen. Het hoofse taalgebruik in de liedjes sluit aan bij wat in dit genre rond 1600 verwacht werd, hoe ouderwetser, hoe leuker. Zoals eenentwintigste-eeuwers nog graag meezingen met ‘Schrijf me nooit geen mooie brieven meer!’ (Marianne Weber), zo lieten de vroeg-zeventiende-eeuwers zinnen horen als ‘Heb ick niet eylacy genoech te lyen, comt hier noch desen brief?’ (antwoordliedje van Demophoön). Anders dan de jonge dichter P.C. Hooft, die dezelfde stof gebruikte in ‘Demophoön, hoewel de zon’ en in de treurspelen Theseus en Ariadne en Achilles en Polyxena, klinkt in het Princesse Liet-boec nog duidelijk de taal van het midden van de zestiende eeuw door, geïnspireerd op de Antwerpse bundel Clachtige Sendtbrieven, met vele stoplappen en herhalingen om de teksten beter te kunnen onthouden, maar dan korter en krachtiger. Voor de grap heeft de dichter de laatste coupletten van de liedjes, de prince-stofen, aan de prinsen en prinsessen zelf gericht.