Praagse Perspectieven 6

Handelingen van het colloquium van de sectie Nederlands van de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 55]

Jaderlands
Hugo Brandt Corstius
Voorheen Universiteit van Paris-Sorbonne

Samenvatting
De Nederlandse taal moet interessant gemaakt worden, niet alleen door literatuur en grammatica, maar ook door allerlei nieuwe ordeningen, trucjes, opsommingen die geen nut hebben maar wel amusant en intrigerend zijn. De naam Ja-derlands moet Nee-derlands gaan verdringen.
Nizozemština se musí stát zajímavým jazykem a to nejen svou literaturou a gramatikou, ale také pomocí nejrúznějších nových triků a kliček, které nejsou k použití, ale jsou zábavné a provokující. Název Ja-derlands (přibližně ‘Ano-zemština’) musi pojem Nee-derlands (nizozemština, Nee-zemština) vytlačit.

Ik ben jaloers op u.

We zijn in Praag, een plaats waar nooit Nederlands werd gesproken. U studeert Nederlands. Ik ga niet vragen waarom u dat doet. Ik ben er wel blij mee. Ik heb nooit Nederlands gestudeerd. Mijn vader was Neerlandicus, maar in de zes jaren dat hij mijn leraar was, had hij het nooit over taalkunde. Altijd over letterkunde. Grammatica leerden we bij Latijn, Duits, Grieks, Frans. Niet bij Engels of Nederlands. Het leek of elke taal een ander grammaticaal principe had, maar dat Engelsen er niet om gaven en omdat ik Nederlands sprak gaf ik er ook niet om. Wiskunde daarentegen is over de hele wereld hetzelfde. Chinese meetkundigen gebruiken de drie latijnse letters ABC om een driehoek te benoemen. Ik ging wiskunde studeren. Ik werd eventjes wiskundeleraar, de enige manier om onder de militaire dienst uit te komen.

Ik leerde computers kennen, en vooral computertalen. Een taal als ALGOL vond ik geniaal. In Amerika schreef ik programmaatjes om Nederlandse woorden door een computer in hun lettergrepen te splitsen, en om ingeklede vierkantsvergelijkingen op te lossen. De directeur van het Mathematisch Centrum hoorde van mij dat ik verzot was op computertaalkunde. Ik bedoelde daarmee: taalkunde met behulp van een computer. Hij verstond: het ontwerpen en bestuderen van computertalen. Toch mocht ik op het Mathematisch Centrum in Amsterdam gaan werken met computers om gewone taal, in mijn geval Nederlands, te analyseren.

In die tijd verscheen Chomsky. Ik vond zijn herschrijfregels niet bijzonder origineel want al in de jaren dertig hadden Polen de idealen van Pascal verwezenlijkt: een syntaxis maken voor logische redeneringen. Taalkundigen

[p. 56]

vroegen mij het uit te leggen. Ik vroeg ze mij uit te leggen hoe zij in hemelsnaam zonder wiskundige formules grammatika hadden kunnen bedrijven. Ik was de eerste niet-Neerlandicus die studenten Nederlands de Nederlandse grammatika ging onderwijzen. Zelf deed ik Hittitisch, een grote maar totaal verdwenen taal die pas een eeuw geleden ontcijferd werd. Het Indo-Europees was toen al vastgelegd en Hittitisch was ongetwijfeld Indo-Europees, maar het Indo-Europees moest wel aangepast worden door de vondst van het Hittitisch. Dat hebben de Hittieten nooit geweten. Ik vond het een fascinerende taal, geschreven in een paar honderd lettergreeptekens, op klei die in de zon werd gebakken. Er liggen in Turkije nog duizenden van die tabletten. Niemand weet met zekerheid hoe hun woorden uitgesproken werden en na een jaar riep ik verbaasd: ‘O, hadden die lui echt de O niet?’. De glorie van het Hittitisch is die noodzakelijke aanpassing van het Indo-Europees. Zo is de glorie van het Engels de wereldbrede expansie van die taal. Engels is voor de helft afkomstig uit Frans, maar Engelsen en Fransen verstaan elkaar niet. De glorie van het Duits was dat Denen, Zwitsers, Nederlanders, Oostenrijkers allemaal Duitse dialecten spreken. Nee, zeggen wij Nederlanders, onze taal bestond al lang voordat Luther het Duits uitvond. Onze taal heet Neederlands, omdat wij Nee zeggen tegen de Duitse opschepperij, die je trouwens nooit meer hoort.

Wij moeten een goede reden gaan verzinnen om van de Nee-derlandse taal een Ja-derlandse taal te maken. Een taal die in de hele wereld interessant wordt gevonden. Niet omdat we zulke grote koloniën hadden, zoals bij het Engels. Niet omdat we, na veel oorlogen in veel landjes uiteenvielen, zoals bij het Duits. Niet omdat we het rijkste land werden, zoals straks bij het Chinees. Niet omdat er een wereldgodsdienst met die taal ontstond, zoals het Hebreeuws. Er zijn veel ideeën om het Nederlands tot Jaderlands te maken. Zou een volledige en onfeilbare grammatica van het Nederlands niet kunnen zorgen dat het de centrale taal wordt in de computerbehandeling van alle andere talen? Ik denk het niet. Wij weten niet eens hoe zuigelingen, die toch echt wel kunnen denken, de informatie over moeder, speelgoed, kruipen en schoppen, in hun hoofd opslaan en hoe dieren dat doen. We ontdekken steeds weer nieuwe diersoorten die onderling kunnen communiceren, maar hoe?

Ik wil dat Nederlanders en buitenlanders die Nederlands leren een positieve en inspirerende blik op die taal krijgen. Natuurlijk is Nederlands niet beter dan Tsjechisch of Turks of Toetsie, maar we moeten een truc verzinnen om wel die indruk te wekken. Ik heb het een kwart eeuw (1980-2005) geprobeerd met Opperlands, waarin Nederlands met vakantie is (die uitdrukking stamt van de Britse vertaalster van Wittgenstein). In Frankrijk is er de literaire stroming Oulipo (Ouvroir de Literature Potentielle) en in Amerika is er het tijdschrift Word Ways, dat zich trouwens niet tot Engels beperkt - ze drukken alles af wat ik in het Engels over Opperlands opschrijf.

Ik vind de Franse en de Amerikaanse benadering van Taal op vakantie te beperkt. De Franse Oulipo is al bijna uitgestorven, en was altijd deel van de

[p. 57]

Franse literatuur. De Amerikaanse Word Ways blijft klein en lijkt op gepuzzel. Ik hou van gekgeschreven boeken (in Nederland was dat de Historie van P.C.Hooft waarvan ik dacht toen ik hem op mijn tiende las, dat hij eeuwenoud Nederlands schreef, terwijl hij gewoon woorden en zinnen verzon) en ik hou van taalpuzzels, maar je krijgt met die twee manieën niet een heel volk gek van de eigen taal, laat staan de hele wereld overtuigd dat Nederlands iets speciaals is. Ik doe een simpel voorstel als begin.

De Nederlandse woordvoorraad is door het Woordenboek der Nederlandsche Taal, ja met sch, al beter en vollediger beschreven dan de meeste andere talen, en wordt nu, dank zij de computer en de Nederlandse Taalunie, beter vastgelegd (Er hoort natuurlijk een streepje tussen Nederlandse en Taalunie, want het is de unie van/voor de Nederlandse taal (te horen in België, Noord-Frankrijk, Midden-Amerika, Oost-Friesland en Zuid-Afrika) en niet een Taalunie die toevallig in Nederland is uitgevonden. Maar de Ned. Taalunie heeft al zoveel gezag dat ze het streepje mocht schrappen).

Interessante woorden in elke taal zijn de expres of per ongeluk foutief uitgesproken of opgeschreven woorden. De meeste inwoners van Nederland, en de meeste inwoners van de wereld, houden niet zo van grammatikale regels. Ik stel voor dat we om de belangstelling voor de Nederlandse taal in de hele wereld, inclusief Nederland, te vergroten die taal helemaal gaan uitpluizen en beschrijven op manieren die geen enkel nut hebben maar aangenaam en soms verrassend zijn. Met dat doel had ik onze Taalunie voorgesteld om in 2010, als de Unie 30 jaar bestaat, een tentoonstelling te organiseren in het Nederlandse Koninklijk Paleis, dat in Amsterdam staat en eigenlijk het stadhuis is, en in Belgie in een van de vele paleizen in Antwerpen of Brussel. De Taalunie gaat die tentoonstelling inderdaad organiseren, maar op het internet. Daar komt dus het hele woordenboek op, alle dialecten en nog veel meer, maar niet zo onverwacht, nutteloos en grappig als het Jaderlands dat ik in mijn hoofd had. Het internet wordt helaas alleen gebruikt door mensen die iets te weten willen komen. Wie van vogels houdt kan daar natuurlijk op internet plaatjes en namen van vinden, maar dat is niet te vergelijken met een ochtendwandeling door het Beatrixpark. Zo'n mooi park wil ik voor de Nederlandse taal, met de naam Jaderlands. Het internet heeft nut en die Taalunie-site zal dus blijven bestaan. Maar er wordt alleen op gekeken door mensen die al weten wat ze te weten willen komen en dat nog kunnen formuleren ook.

Ik denk dat het misschien zin heeft om overzichten te maken van de Nederlandse taal die absoluut géén nut hebben. Dus geen grammatika's en geen woordenboeken, geen gezeur over spelling en het meisje die of dat, maar curiositeiten en intrigerende overzichten. Dus net als in Opperlands de taal vertonen als iets waar je mee kunt spotten, maar tegelijk ook die taal kunt bewonderen.

Misschien hebben jullie van de Rederijkers gehoord. Die streefden ook naar Jaderlands. Dichters doen dat al heel lang door te rijmen. Rijm heeft geen

[p. 58]

enkele zin. De Romeinse dichters vermeden het rijm, waarschijnlijk omdat rijmen in die taal vol uitgangen te gemakkelijk was. Ora et labora is prachtig maar niet Romeins - van bidden in Rome nooit gehoord. Maar ze hadden wel andere vormelijke elementen. De eerste zin van Quintilianus' kolossale boek is een pangram: die zin bevat elke letter. Trouwens: het Nederlandse volkslied begint elk couplet met een nieuwe letter van de naam van die man die meende dat hij de eerste koning van Nederland zou worden.

Ik wil dat er krankzinnige overzichten worden gemaakt van Nederlandse klanken, letters, lettercombinaties, woorden, woordcombinaties, spreuken, zinnen. Ik beperk me hier vandaag tot de woorden. Nederlands heeft net als Fins en Duits, het grote voordeel dat de lengte van de woorden geen limiet heeft en dat er dus nooit een compleet woordenboek kan komen.

Ik heb hier een aantal overzichten, nog niet maximaal of ideaal, van de mogelijkheden van Nederlandse woorden. Ik durf ze alleen te vertonen omdat ik zulke schema's nooit eerder gezien heb, en omdat ik uit ervaring weet hoe lastig het soms kan zijn die overzichten compleet te maken. Laat ik wat voorbeelden geven. Het woordpaar avonduren-avonturen spookt al zestig jaar door mijn hoofd. Alleen de middelste letter in die twee woorden is verschillend. Toen het woord postcodes verscheen, dacht ik onmiddellijk aan postbodes. Propaan en profaan hebben niets met elkaar te maken, maar verschillen ook alleen in de middelste letter. Ik ging voor elk letterpaar een woordpaar zoeken dat alleen in de middelste letter verschilt. Direct hierna volgen natuurlijk de overzichten van woordparen die alleen in hun eerste letter verschillen, of alleen in hun laatste letter. Zijn er ook woordparen waarin de eerste letter ruilt met de laatste, terwijl die niet dezelfde letter is? Ik heb ze niet alle zeshonderd gevonden en daarom maar drie nonettes (sonnetten) geschreven die het Hollands Maandblad van september heeft afgedrukt, met dus 3 keer 14 woordparen zoals likken en nikkel, waarin de eerste en laatste letter van plaats wisselen. Zulke woorden kun je anagrammen noemen en in een ander overzicht zie je hoe bij een letterpaar een anagram gemaakt kan worden door twee letters, bijvoorbeeld e en i, die niet naast elkaar staan, te verwisselen (gespin-gispen) of wèl naast elkaar gelegen twee letters te verwisselen (herediteit-je en her-editietje).

Een ander idee is het zoeken naar woorden waarin twee of drie keer, of zelfs vier keer, hetzelfde letterpaar voorkomt. Neem een simpel woord als bagagewagen: drie keer ag erin. Herbergierster: vier keer er erin. Zou u uit de gecastreerde versies bewen en hbgist de woorden bagagewagen en herbergierster kunnen begrijpen? Probeer het eens met:

[p. 59]

aanpaingtoornien	ss
vorkstatschrela	ar
peioeaanpraak	ns
koiebueetjuie	ff
receracerlic	ht
weevoopelle	rs
vlighdssn	ei
ofabrige	ca
eeleeza	ng
vale	it
tgnen	on
csts	el
pan	re
nr	de
en het kunstmatige jaderlandse woord ium (unununium).

De kubus en de dodekaëder die ik vanochtend in elkaar lijmde omdat die dingen niet in een vliegtuig kunnen worden meegenomen, illustreren hoe woorden met drie en vier lettergrepen alle verschillende klinkercombinaties kunnen hebben. Voor twee- en vijflettergrepige woorden zijn mijn modellen te omvangrijk om hier te vertonen. Het zijn rare dingen. Ik heb ze nog voor geen taal ter wereld gezien. Op de vijf zichtbare vlakken van de kubus staan de 5*5*5*5 vierlettergrepige woorden, waarin elke lettergreep de eenletterige klinker a, e, i, o of u omhelst. Op de twaalf zijvlakken van de dodekaëder staan de 12*12*12 drielettergrepige woorden waarin elke lettergreep de klinker a, aa, e, ee, i, ie, o, oo, u, ui, ei, of ij bevat. Tweeletterige klinkers met een u erin zijn te zeldzaam, uitgezonderd uiteraard ui.

Ik hoef u, als buitenlandse student(en) Nederlands, niet op de eigenaardige en aardige eigenschappen van het Nederlands te wijzen (bedoel ik met U enkel één persoon of meer: meer personen? U bent en u zijt al Jaderlander). Zou een onnuttige maar inspirerende manier om naar een taal te kijken de interesse in de wereld voor het Neederlands niet kunnen bevorderen? Ik hoop het.