Praagse Perspectieven 5

Handelingen van het Regionaal Colloquium Neerlandicum van Midden-Europa aan de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 241]

Vooropplaatsing van werkwoordelijke elementen in de Nederlandse en Duitse mededelende zin
Ewa Jarosińska
Universiteit van Warschau

Samenvatting
De plaatsgebondenheid van het werkwoord en de tangconstructie vormen de hoofdprincipes van de Nederlandse en Duitse zinsbouw. In een mededelende zin neemt de pv de tweede plaats in en het verbum infinitum of het scheidbaar deel van het samengesteld werkwoord de laatste plaats. Het komt echter geregeld voor dat het verbum infinitum of het scheidbaar deel van het samengesteld werkwoord deze plaats verlaten om de positie voor de pv in te nemen. In dit artikel gaan we zowel in op de mogelijkheden voor dergelijke vooropplaatsing als op de redenen die de taalgebruiker ertoe aanzetten om tegen de gebruikelijke volgorde in te gaan.
Pevné misto slovesa ve větě a princip dvou pólů jsou hlavni zásady nizozemské a německé syntaxe. V oznamovaci větě stojí určitý tvar slovesný na druhém místě a neurčitý tvar neho odlučitelná část složeného slovesa na posledním mistě. Pravidelně se však stává. že verbum infinitum nebo odlučitelná část složeného slovesa toto misto ve větě opoušti a stoji na mistě určitého tvaru slovesného. V přispěvku se zabývám jak možnostmi pro tuto pozici neurčitého siovesného tvaru tak i důvody které uživatele jazyka vedou odchýlit se od běžného slovosledu.

1. Inleiding

Informatie die wij elkaar in de vorm van zinnen verstrekken, is op een bepaalde wijze gestructureerd. Er zijn regels die de schikking van de constituenten bepalen, zoals de morfologische structuur van de constituenten, de functie in de zin, het coherentieprincipe, i.e. de graad van verbondenheid met het werkwoord, de informatiewaarde en de omvang van de constituenten. In deze bijdrage gaan we met name in op de informatieve waarde van woordvolgorde.

In een neutrale zin vormt het zinsdeel dat de eerste zinsplaats bezet, ook wel topic genoemd, het uitgangspunt van de zin. Het drukt datgene uit waarover verder in de zin informatie wordt verstrekt. Het gaat meestal om inhouden (thema) die de lezer/hoorder reeds bekend zijn. Ze bezitten bijgevolg een lage informatieve waarde en sluiten aan bij de voorafgaande context. De nieuwe informatie, de informatieve kern (rhema), staat in de neutrale zin achteraan rechts. Het betreft vaak het hoofdwerkwoord zelf. Voor deze informationele verdeling van zinselementen wordt in de ans (1997: 1238) de term linksrechts-principe gebruikt. Een en ander neemt echter niet weg dat deze

[p. 242]

woordschikking voor pragmatische doeleinden veranderd kan worden door de spreker. Als hij bijvoorbeeld een bepaald element wenst te beklemtonen, dan kan hij dit element uit zijn gewone omgeving halen en in een ongewone positie plaatsen. Door een dergelijke verschuiving krijgt het element meer aandacht van de lezer/hoorder, zelfs al bevat het geen nieuwe informatie. Afgezien van bijzondere nadruk en contrast wordt dergelijke verplaatsing soms toegepast als de spreker iets wat net gezegd is, wil corrigeren, of als hij de informatieve waarde van een bepaald element verzwakken wil door een andere constituent op het einde van de zin te beklemtonen.

2. Plaatsgebondenheid en tangconstructie

De werkwoordsvormen, waarvan de positie door expliciete regels is vastgelegd, hebben zowel in het Nederlands als in het Duits een grote invloed op de plaatsing van de andere constituenten. Deze expliciete regels betreffen twee basisprincipes: de plaatsgebondenheid en de tangconstructie(ans 1997:1225,: Smeeds & Van Belle 1993:211,275, Engel 1999:495-496). De plaats van het werkwoord bepaalt het zinstype. De tweede plaats van de persoonsvorm is bijvoorbeeld kenmerkend voor een mededelende zin. De plaats voor de persoonsvorm is voor het onderwerp of een ander zinsdeel voorbehouden. Verschuiving van de persoonsvorm naar de eerste plaats duidt een vraagzin aan of kan een gebiedende wijs uitdrukken. De tangconstructie ontstaat door de splitsing van de predicaatsdelen die de neiging vertonen ver uit elkaar te gaan staan om vervolgens andere constituenten als een tang te omarmen (Vanacker & Timperman 2002:208):

1a.De auteur zal morgen uit zijn nieuwe roman voorlezen.

1b.Der Schriftsteller wird morgen aus seinem neuen Roman vorlesen.

In deze mededelende zinnen zijn de twee vermelde principes meteen zichtbaar. De persoonsvorm zal/wird neemt namelijk de tweede plaats direct achter het onderwerp in en het tweede deel van het predicaat (de infinitief in dit geval voorlezen/vorlesen) de positie helemaal achteraan. Samen vormen ze de genoemde tang, waarbinnen zich de overige zinsdelen bevinden. Gelijkaardige kenmerken vertonen ook zinnen met scheidbaar samengestelde werkwoorden:

2a.Ik hield door de lastige rugpijn met tuinwerken op.

2b.Ich hörte durch den lästigen Rückenschmerz mit der Gartenarbeit auf.

De tangconstructie wordt hier gevormd door de persoonsvorm hield/hörte op de tweede plaats en het scheidbaar element (hier het voorzetsel op/auf) op het einde van de zin. Bij de behandeling van dergelijke woordvolgordeverschijnselen in

[p. 243]

het Nederlands en het Duits duikt vaak de vraag op in hoeverre deze strenge volgorderestricties, voor wat het predicaat betreft, doorbreekbaar zijn. In deze bijdrage vestig ik de aandacht op gevallen waarbij een deel van het predicaat, in weerwil van de gebruikelijke volgorde, zijn plaats op het einde van de zin verlaat en de positie voor de persoonsvorm inneemt. Daarmee wordt de volgorde van de andere zinsdelen ingrijpend beïnvloed, aangezien het element dat normaliter de eerste plaats zou bezetten naar het middenstuk is verdrongen.

3. Werkwoordelijke vormen op de eerste zinsplaats

We kijken nu eerst naar enkele voorbeelden van vooropplaatsing van infiniete vormen.

1. Eenvoudige infinitief
3a.	Ophouden wil ik niet.
3b.	Aufhören will ich nicht.

Met deze volgorde wil de spreker met nadruk te kennen geven dat hij vast en zeker bij zijn beslissing blijft om door te gaan. Door de vooropplaatsing van het werkwoord wordt dit voornemen beklemtoond. Het kan ook een mogelijke reactie zijn op een vraag: Wil je misschien ophouden? Willst du vielleicht aufhören?

2. Infinitief met een modaal werkwoord
4a.	Moeten wachten zal hij nu.
4b.	Warten mussen wird er jetzt.

De persoonsvorm kan ook door een werkwoordelijke eindgroep bestaande uit een infinitief met een modaal werkwoord voorafgegaan worden. Opvallend en tegelijkertijd kenmerkend voor beide talen is het verschil in volgorde binnen de vooropgeplaatste werkwoordelijke eindgroep. In het Nederlands staat het modale werkwoord voor het hoofdwerkwoord. In het Duits is het precies andersom. De verschuiving naar de eerste zinsplaats laat deze volgordes ongewijzigd. Wat de interpretatie van de vooropplaatsing in 4a en 4b betreft, gaat het vermoedelijk om een contrastieve reactie op de voorafgaande context, met nadruk op de handeling. Deze context zou kunnen luiden: Zal hij nu moeten weggaan?/Wird er jetzt weggehen müssen?

3. Infinitief met te/Infinitiv mit zu
5a.	Te danken heb ik vandaag allen die mij bijgestaan hebben.
5b.	Zu danken habe ich heute allen, die mir beigestanden haben.

[p. 244]

Het is mogelijk om voor stilistische doeleinden de infinitief met te/zu voor de persoonsvorm te plaatsen. Het is kenmerkend voor beide talen dat het vooropgeplaatste verbum infinitum zijn plaats direct voor de persoonsvorm inneemt en niet gescheiden wordt door een ander zinselement, bijvoorbeeld:

*6a.	Te danken vandaag heb ik allen die mij bijgestaan hebben.
*6b.	Zit danken heute habe ich allen, die mir beigestanden haben.

De reden van de onderhavige vooropplaatsing ligt vermoedelijk daarin dat de spreker een expressief accent op allen wilde leggen dat voor hem belangrijker is dan te danken. Door deze verschuiving komt deze constituent beter tot zijn recht en wordt ook direct aangevuld door de daarop volgende bijzin. Door de vooropplaatsing wordt de infinitief met te/zu minder belangrijk gemaakt.

4. Infinitief met zijn aanvulling (voorwerp)
7a.	Je bewijs in twijfel trekken zal hij niet.
7b.	Deinen Beweis in Frage stellen wird er nicht.

De plaats voor de persoonsvorm kan ook door de infinitief samen met zijn aanvulling ingenomen worden. Dergelijke volgordes zijn alleen mogelijk als de aanvulling tezamen met de infinitief naar voren schuift, anders onstaan er foutieve constructies.

*8a.	Je bewijs trekken zal hij niet in twijfel.
*8b.	Deinen Beweis stellen wird er nicht in Frage.

Dank zij de vooropplaatsing van de infinitief met zijn aanvulling wordt er een grotere klemtoon op niet gelegd.

5. Deelwoorden op de eerste zinsplaats

Naast infinitieven kunnen ook verleden deelwoorden de plaats voor de persoonsvorm innemen. Zie 9a en 9b.

9a.	Geregend heeft het tijdens onze uitstap niet.
9b.	Geregnet hat es während unseres Ausfluges nicht.

Deze contrasterende vooropplaatsing kan gezien worden als een spontaan, emotioneel antwoord op de vraag: Hadden jullie geen goed weer?. Dit antwoord corrigeert met andere woorden het in de vraag besloten vermoeden van slecht weer door de nadruk op geregend te leggen. Voor de persoonsvorm kunnen tevens grotere werkwoordelijke eindgroepen met deelwoord verschijnen. Zie 10a en 10b. Het is zelfs mogelijk dat een deel van de werkwoordelijke eindgroep apart staat, in dit geval achteraan in de zin. Zie 11a-11c.

[p. 245]

10a.	Betaald worden moet de rekening direct.
10b.	Bezahlt worden sein muss die Rechnung direkt.
11a.	Betaald moet de rekening direct worden.
11b.	Bezahlt muss die Rechnung direkt worden sein.
11c.	Bezahlt worden muss die Rechnung direkt sein.

Opvallend in deze zinnen is het feit dat het vooropgeplaatste werkwoord telkens het deelwoord betaald/bezahlt is dat de essentiële informatie draagt (Van Bart, Kerstens & Sturm 1998:132). Het valt ook te vermelden dat er in het Duits meer variatiemogelijkheden bestaan, zoals de vorming van het passivum perfectum met behulp van sein. In 11a, b en c wordt de werkwoordelijke eindgroep gesplitst. In 1 la en b ligt de klemtoon op het werkwoord betalen. In 11c wordt bezahlt samen met worden vooropgeplaatst. Dat kan omdat beide werkwoorden de kern van de passiefconstructie vormen.

Het vooropplaatsen van hulpwerkwoorden zoals in 12 levert foutieve zinnen op. In 12a is ‘worden’ alleen te zwak om de zin de openen, net als in 12b het huiwerkwoord ‘sein’. In 12c is de vooropplaatsing incorrect aangezien voor de PV alleen werkwoorden kunnen verschijnen die door een directe afhankelijkheidsrelatie met elkaar verbonden zijn (Engel 1994: 192):

*12a.	Worden moet de rekening direct betaald.
*12b.	Sein muss die Rechnung direkt bezahlt worden.
*12c.	Sein worden muss die Rechnung direkt bezahlt.

Het verschuiven van de werkwoordelijke elementen naar de eerste zinsplaats heeft een sterke accentuering van het woord direct tot gevolg . Met het verplaatsen van de werkwoordelijke eindgroep naar de eerste zinsplaats wordt de laatste plaats met het zwaarste zinsaccent voor een ander zinsdeel vrijgemaakt.

We wijzen erop dat de hier besproken woordvolgordeverschijnselen van de regel van de tangconstructie afwijken. Volgens deze regel staan de persoonsvorm en de overige werkwoordelijke elementen immers zo ver mogelijk uit elkaar. Daarmee creëren ze ruimte voor de overige zinsdelen. In de hier aangehaalde voorbeelden is er geen sprake meer van een tangconstructie; alleen de persoonsvorm behoudt zijn tweede plaats.

4. Het vooropplaatsen van het scheidbaar deel van samengestelde werkwoorden.

Tot de interessante volgordeverschijnselen van werkwoordelijke elementen behoort de vooropplaatsing van het scheidbare deel van samengestelde

[p. 246]

werkwoorden. Deze voorvoegsels komen normaal gezien niet in deze positie voor. Ze zijn samen met de persoonsvorm immers bestanddeel van de tangconstructie. Hun verplaatsing naar de eerste zinsplaats veroorzaakt het opgeven van de tangconstructie en daarmee het afwijken van een van de basisprincipes van de Nederlandse en Duitse zinsbouw.

13a.	Over hou ik niets.
13b.	Ab geht die Post.
14a.	Vast staat dat wij te laat zijn.
14b.	Fest steht, dass wir zu spät sind.

Desondanks is het niet zo dat elk voorzetsel in staat is om de zin te openen:

*15a.	Aan kleed hij zich snel.
*15b.	An kleidete er sich schnell.

De groep voorzetsels die zelfstandig het begin van de zin kunnen vormen, is bijgevolg beperkt. Engel vermeldt dat de scheidbare delen van samengestelde werkwoorden als homoniemen van voorzetsels gezien moeten worden, die als koppelpartikel optreden. In zinnen waar ze sterk beklemtoond worden kunnen ze deze geëxponeerde eerste plaats innemen. Hun semantische zelfstandigheid is dan van essentieel belang (Engel 1994: 225). Interessant zijn ook de volgende voorbeelden:

16a.	Mee is hij toen zeker gegaan.
16b.	Mit ist er damals sicher gegangen.

In deze zinnen hebben mee/mit zich van hun deelwoord gegaan/gegangen losgemaakt. Er is hier een zeldzaam soort tangconstructie ontstaan die de volledige zin inclusief subject omarmt. Van een echte tang kan natuurlijk geen sprake zijn aangezien het verbum finitum er geen deel van uitmaakt. Constructies met dergelijke splitsingen zijn niet frequent. Ze leveren zinnen op met een bijzondere stilistische waarde en benadrukken vooral het vooropgeplaatste element. Daarom worden ze graag gebruikt in teksten met een specifieke stijl zoals literair proza of poëzie.

5. Conclusies

In deze bijdrage heb ik me beperkt tot een syntactisch verschijnsel in het Nederlands en het Duits waarbij een deel van het predicaat de gebruikelijke plaats achter in de zin verlaat en de positie voor de persoonsvorm inneemt. Het blijkt dat zowel infinitieven als deelwoorden vooropgeplaatst kunnen worden.

[p. 247]

Ook scheidbare delen van samengestelde werkwoorden kunnen de plaats voor de persoonsvorm innemen. Bij het toepassen van deze strategieën wordt volgens de regels van de respectievelijke taal gehandeld, die op dat vlak grote overeenkomsten vertonen, maar tegelijkertijd hun speciefieke eigenaardigheden bewaren (bv. de volgorde binnen de werkwoordelijke eindgroep). Deze verschijnselen komen met name voor in contexten en situaties met een emotionele lading. Door het vooropplaatsen van werkwoordelijke elementen kunnen verschillende communicatieve functies vervuld worden, zoals het beklemtonen van de inhoud, of in tegendeel het minder belangrijk maken van het verschoven element om een andere constituent die informatief belangrijker is beter te laten uitkomen. Met het vooropplaatsen is ten slotte ook correctie tegenover het reeds beweerde mogelijk. Dankzij dergelijke van het gebruikelijke, strikte zinspatroon afwijkende volgordes worden voor de spreker/schrijver mogelijkheden gecreëerd waarmee hij aan zijn communicatieve intenties een meer genuanceerde en gevarieerde vorm kan geven.

Bibliografie

Van Bart, Kerstens & Sturm 1998 - P. van Bart, J. Kerstens & A. Sturm: Grammatica van het Nederlands. Amsterdam, 1998.

Engel 1999 - U. Engel: Deutsch-polnische kontrastive Grammatik. Heidelberg, 1999.

Engel 1994 - U. Engel: Syntax der deutschen Gegenwartssprache. Berlin, 1994.

Haeserijn et al. 1997 - W. Haeserijn et al.: Algemene Nederlandse Spraakkunst. Groningen, 1997.

Smedts & Van Belle 1993 - W. Smedts & W. van Belle: Taalboek Nederlands. Kapellen, 1993.

Vanacker & Timperman 2002 - M. Vanacker & T. Timperman: Duitse spraakkunst voor Nederlandstaligen. Kapellen, 2002.