Praagse Perspectieven 5

Handelingen van het Regionaal Colloquium Neerlandicum van Midden-Europa aan de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 249]

Inleiding op het thema
‘Taallandschap’ in de literatuur

Het thema ‘Taallandschap’ in de literatuur heeft de deelnemers aan het colloquium geïnspireerd tot gevarieerde bijdragen over literatuur waarin de plaatsgebonden component een belangrijke rol speelt. Globaal genomen zijn drie invalshoeken te onderscheiden, te weten een keuze voor de representatie van het landschap als uiting van een bepaalde mentaliteit, een keuze voor literairinterpretatieve analyse van een topografische tekst (of groep teksten), of voor een beschouwing van de meer mimetische weergave van het ‘reële’ landschap in reisverhalen of egodocumenten.

Met een beschouwing over de semiotiek van het landschap opende Arie Gelderblom het literaire deel van het congres, waarbij hij in een grote lijn door de literatuurgeschiedenis liet zien hoe literaire teksten het landschap fictionaliseren en hoe veranderingen zich op de golven van de mentaliteitsgeschiedenis voltrekken.

Een voorbeeld van de mentaliteitshistorische optiek vormt de bijdrage over de weergave van het landschap in zeventiende-eeuws proza, waarin te zien is hoe een autonoom landschap - namelijk een door God gegeven object - langzaam verschuift in de richting van het innerlijke landschap. De mentale ruimte van de Lieux de mémoire krijgt gestalte in een nieuwe lezing van Geertruida Bosboom-Toussaints Het Huis Laurnesse (1840), die vergeleken wordt met Hendrik Consciences' Leeuw van Vlaanderen (1838). Onderzoek naar de mentaliteit van het moreel wereldburgerschap staat centraal in de bijdrage over kosmopolitisme in romans van Giphart en Grunberg, die ieder op eigen wijze aanzienlijk weinig optimistisch ten aanzien van de condition humaine zijn: het individualisme heeft te diep wortel geschoten om van een echt globale gemeenschap te kunnen spreken.

De postkoloniale wereld heeft een aantal auteurs gestimuleerd tot analyse van de relatie van het verbeelde landschap tot het echte landschap in het land van herkomst. In Tikoes van Henk van Woerden brengt het echte landschap een verzoening met het ‘culturele landschap’ teweeg waardoor het postapartheidstrauma overwonnen kan worden en de liefde voor het land wordt herontdekt. Ook in Sleuteloog lijkt het zoeken naar verzoening met het land van herkomst bij Hella S. Haasse uiteindelijk voltooid. In de representatie van het ‘Afrikaanse irrationele’ in de boeken van Lieve Joris en Júlia Lángh worden voorbeelden van koloniserende retoriek gesignaleerd en van een optiek die minder aan (neo)-koloniserende tendensen onderhevig is.

Bij de literair-interpretatieve analyses ligt het zwaartepunt op de Vlaamse literatuur. In de casus over Ivo Michiels gaat het om een tekst over of rond Antwerpen die driemaal in een andere context een nieuwe lading kreeg. Aangetoond wordt dat het niet om de weerspiegeling van de werkelijkheid, niet om de mimesis, ging maar om de diegesis, het spiegelende, verschuivende,

[p. 250]

herhalende en of veranderende wijze van vertellen: Michiels ‘woorden hebben hun betekenis niet in pacht’.

In een overzicht van de literaire productie van De Vlaamse literatuur van de jaren zestig en zeventig wordt de driedeling van de literatuurgeschiedenis van Hugo Brems, ‘het ik als tekst’, ‘de wereld als tekst’ en ‘tekst als taal’ tegen het licht gehouden. In een andere casus aan de hand van Streuvels ‘De witte zandweg’ wordt aangetoond dat het onjuist is deze auteur als streek- of heimat-auteur te beschouwen alsook hem in het harnas te dwingen van het naturalisme of realisme; er moet recht gedaan worden aan (formele en thematische) vernieuwingen en experimenten in het oeuvre van deze auteur.

De Nederlandse poëzie komt aan de orde bij een analyse van gedichten van Zuiderent en van Van Toorn, waarin we een proeve krijgen van het zg ‘corresponderend lezen’; het gaat daarin om aansluiting van het ene gedicht op het andere, in casu tussen de projectie van het landschap in huis en een (mentaal) huis in het landschap. We komen bij fundamentele vragen over de onderlinge verhouding tussen de waargenomen, reële ruimte, de ruimte van het gedicht en ten derde de mentale ruimte van de lezer. Als contrapunt uit de Tsjechische literatuur worden de diverse ruimtes binnen de literaire ruimte van het werk van de Tsjechische schrijver Bohumil Hrabal als een bont netwerk van semantische en semiotische verbanden gepresenteerd.

De mimesis wordt natuurlijk nagestreefd in het reisverhaal, waarin men de ruimte zo natuurgetrouw mogelijk probeert te beschrijven, al staat het de auteur natuurlijk vrij zo idealiserend te zijn als hij wil. In een bijdrage over Tsjechische reizigers in de zeventiende eeuw is een overzicht te vinden van hun bewaard gebleven beschrijvingen van Nederland, en een behandeling van drie reizen uit de periode 1599 tot 1663, namelijk van Wallenstein, van Hartmann en van de Van Sternbergs. In een andere bijdrage wordt de peregrinatio academica van Johannes Herbinius (1626-1679) naar Nederland onderzocht en zijn verblijf in de lage landen beschreven. De relatie van Nederland met de Poolse havenstad Gdansk staat centraal in een bijdrage over de spectatoriale tijdschriften De Koopman en De Denker, waarin de mythe en werkelijkheid van de handelsbetrekkingen met Gdańsk onderzocht worden.

Binnen de topografische genres mag het koffiehuis en de kroeg als literaire ruimte zich in nieuwe belangstelling verheugen met een inventarisatie, waarin de diverse functies van de kroeg worden geïllustreerd aan de hand van beschrijvingen in de Vlaamse en Nederlandse literatuur.

Ellen Krol