Praagse Perspectieven 5

Handelingen van het Regionaal Colloquium Neerlandicum van Midden-Europa aan de Karelsuniversiteit te Praag

[p. 21]

Het taallandschap in ons.
Over signifiant, signifié en concept
Jan Pekelder
Universiteit van Parijs-Sorbonne

Samenvatting
De Saussure leert dat er achter de materiële manifestatie van taal in de vorm van klanken - ‘parole’ genoemd - psychische eenheden schuilgaan die tezamen het zogenaamde taaltekenbestand vormen, ook wel aangeduid met de term ‘langue’. Het doel van deze lezing is nieuwe argumenten te presenteren voor de stelling dat dit taaltekenbestand onderscheiden dient te worden van het zogenaamde conceptenbestand.
De Saussure učí, že za manifestací jazyka v jednotlivých projevech - nazývanou ‘parole’ se skrývaji psychické jednotky, tvořící dohromady t.zv. systém jazykových jednotek označovaných termínem ‘langue’. Cílem tohoto příspěvku je prezentace nových argumentů pro tvrzení, že tento systém jazykových jednotek je nutno odlišit od systému znaků.

1. Inleiding

De Saussure leert dat er achter de materiële manifestatie van taal in de vorm van klanken (uitingen) psychische tweeëenheden schuilgaan (taaltekens). Deze psychische tweeëenheden zijn onveranderlijke en willekeurige combinaties van een signifiant, de taalvorm, en een signifié, het taalconcept.¹ De vraag die ons in deze bijdrage bezighoudt, betreft de afbakening van de termen ‘signifiant’, ‘signifié’ en ‘concept’.

1 De onveranderlijkheid geldt uiteraard slechts vanuit een synchroon standpunt. Met betrekking tot de willekeurigheid laten we hier in het midden in hoeverre deze alleen de relatie tussen signifiant en signifié betreft of tevens - of uitsluitend - de relatie tussen taalteken en referent (cf. Benveniste 1966).

2. Logische versus psychologische semantiek

Eeuwen lang ging men ervan uit dat taal een referentieel systeem is waarbij de woorden van de taal hun betekenis ontlenen aan het gerepresenteerde object. In de zogenaamde logische semantiek zien we daar nog duidelijke sporen van terug. Deze aanpak gaat immers uit van de referent, of althans van ‘(...) een relatie van een taalvorm tot iets in de werkelijkheid waarop die taalvorm betrekking heeft.’ (De Jong et al. 1988: 7). Zie figuur 1. Men beschouwt bijgevolg als de kern van de semantiek: het preciseren van deze relatie. Zonder het algemeen geaccepteerde idee te willen bestrijden dat achter de materiële manifestatie van taal psychische eenheden schuilgaan, abstraheert de logischsemantische aanpak van de psychische pendanten van de taalvormen.

[p. 22]

De centrale notie is ‘waarheid’. Het idee is dat als iemand een zin begrijpt, hij of zij weet onder welke condities die zin waar of onwaar is in een domein waarop die zin van toepassing is. Het onderzoek van waarheidscondities neemt daardoor een belangrijke plaats in binnen deze benaderingswijze.

Figuur 1: logische semantiek

Naast de logisch-semantische aanpak onderscheiden we de psychologischsemantische aanpak. Deze erkent niet alleen dat taal een psychisch fenomeen is, ze gaat er systematisch van uit. De wetenschappelijke studie van natuurlijke taal wordt losgekoppeld van de fysische wereld en dus van de referent ten gunste van de psychische wereld en het concept. Het lijkt erop dat de onderzoekers die zich tot deze stroming rekenen, teruggaan op De Saussure. Dit is echter nog maar de vraag. Zie figuur 2.

Figuur 2: psychologische semantiek

Zoals we zien, vormt het concept een interface tussen de referent en de uiting. We zijn daarmee terug bij Aristoteles en zijn bekende triade, later vele malen geherformuleerd, onder andere door Thomas van Aquino. Zie figuur 3.

Figuur 3: de Aristotelische triade

[p. 23]

Volgens hem zijn de taaluitingen de tekens van de gedachten en de gedachten similitudines (overeenkomstigheden, gelijkvormigheden) van de dingen (1983). Net zoals bij Aristoteles zijn zowel de concepten als de dingen universeel van aard, in tegenstelling tot de uitingen die taalspecifiek zijn (2007).

3. Psychologische semantiek versus Saussuriaanse semantiek

De aanwezigheid van een psychische interface in figuur 3 neemt niet weg dat de Aristotelische triade behoorlijk afwijkt van de Saussuriaanse dyade. Zie figuur 4.

Figuur 4: de Saussuriaanse dyade: het taalteken

Een van de belangrijkste Saussuriaanse inzichten is dat de betekenis van de taaltekens van een bepaalde taal resulteert uit de plaats die ze innemen binnen het semantische systeem van die taal. Taaltekens zijn volgens deze theorie geen positieve eenheden waarvan de betekenis op een geïsoleerde manier zou kunnen worden afgeleid. Het zijn negatieve eenheden waarbij de betekenis een functie is van het gehele systeem. Deze visie heeft tenminste twee belangrijke implicaties. In de eerste plaats dat taal essentieel een psychisch fenomeen is. Ten tweede dat taaltekens, i.e. signifiant én signifié, slechts definieerbaar zijn binnen de taal waartoe ze behoren. Het is met name op dit tweede punt dat de Aristotelische en Saussuriaanse visie op taal strijdig zijn. De eerste is universalistisch, terwijl de tweede relativistisch is. Het relativistische standpunt wordt overigens op overtuigende wijze geïllustreerd door de aan de psychologie ontleende prototypetheorie. Telkens maar weer blijkt dat echte tegenhangers tussen taaltekens van verschillende talen waarschijnlijk niet bestaan (Geeraerts 1989). Het is des te opvallender dat de diverse theorieën die men sinds enkele decennia rangschikt onder de term ‘cognitieve taalkunde’, gedomineerd worden door de universalistische aanpak van figuur 3 (vgl. Dirven & Verspoor 2001 en Croft & Cruse 2005). In de volgende paragrafen plaatsen we enkele kritische kanttekeningen bij deze aanpak. We doen dat aan de hand van twee courante, naar onze mening betwistbare gelijkstellingen, namelijk: signifiant=uiting en signifié=concept.

[p. 24]

4. Signifiant, signifié, concept

De gelijkstelling tussen signifiant en uiting enerzijds en tussen signifié en concept anderzijds komt er vanuit een Saussuriaans perspectief op neer dat de psychische en taalspecifieke signifiant geprojecteerd wordt op de fysische taalspecifieke uiting, terwijl de psychische en taalspecifieke signifié geprojecteerd wordt op het psychische en niet taalspecifieke concept. Zie figuur 5 waar het model van de Saussure als het ware op een deel van de Aristotelische triade is geplakt. De vraag rijst uiteraard naar de betekenis van deze gelijkstellingen. Ten eerste wijzen we erop dat er door de vereenzelviging van signifiant en uiting een ander onderzoeksobject wordt gecreëerd, namelijk, in context en situatie gerealiseerde, taalvormen. Hiermee wordt in feite het onderscheid tussen taalkunde in strikte zin, als de studie van de onbewuste grammaticale kennis, en pragmatiek, als de studie van taal in context en situatie, opgeheven door opname van de eerste binnen de laatste.

Figuur 5: projectie van de Saussuriaanse dyade op de Aristotelische triade

In de tweede plaats wordt door de identificatie van signifié en concept tevens het onderscheid tussen de taalkunde en de cognitieve psychologie, als de studie van de algemene kennis, opgeheven, opnieuw door opname van de eerste binnen de laatste. In het recente handboek Cognitive Linguistics van Croft & Cruse (2005: 99) bijvoorbeeld wordt zonder meer gesteld dat de diverse betekenissen van een bepaald woord niet in dat woord zitten, maar on-line geconstrueerd worden, afhankelijk van de context en situatie. Daarbij zou tevens een beroep gedaan worden op algemene kennis. Volgens deze visie put de betekenistoekenning dus uit twee bronnen: een pragmatische en een algemeen cognitieve.² Taal als onderscheidbaar psychisch systeem bestaat daarmee niet meer.³

We presenteren nu kort enkele argumenten ter ondersteuning van de visie dat taalkennis wel degelijk onderscheiden moet worden van algemene en contextueel-situationele kennis en bijgevolg meer is dan een combinatie van deze twee kennistypes (vgl. Dirven & Radden 2001: 18). We bekijken

2 Onder de pen van Croft & Cruse (2005) wordt algemeen cognitief doorgaans stilzwijgend gelijkgesteld aan universeel. Zoals Rastier binnen een ander kader opmerkt, is dit logisch niet valide (2001: 94).

3 Croft en Cruse stellen achtereenvolgens: “(...) language is not a autonomous cognitive faculty (...).” (2005: 1) en: “(...) the representation of linguistic knowledge is essentially the same as the representation of other conceptual structures, and that the processes in which that knowledge is used are not fundamentally different from cognitive abilities that human beings use outside the domain of language.” (2005: 2). We wijzen er echter op dat de tweede uitspraak niet noodzakelijk volgt uit de eerste. Ons standpunt luidt dat taal als psychisch systeem, hoewel niet scheidbaar, wel degelijk onderscheidbaar is van andere cognitieve systemen.

[p. 25]

achtereenvolgens de niveaus van de uitingen, de taaltekens (signifant en signifié) en de concepten. Zie ons model in figuur 6.

Figuur 6: een taalkundig-semantische tetrade⁴

4 Zoals de bidirectionele pijlen aangeven, laten we alle opties open met betrekking tot de volgorde van de verschillende operaties en de hoeveelheid mogelijke operaties. Het is daarbij van belang erop te wijzen dat de volgorde tussen conceptualisering en grammaticalisering waarschijnlijk niet vastligt (cf. Rastier 2001: 96-97). We distantiëren ons met andere woorden van de twee deterministische visies volgens dewelke of grammaticale kennis onze algemene kennis stuurt (Langacker 1987, Whorff 2003), of omgekeerd (Seuren 1975). Zie tevens § 7.

5. Het fysische niveau van de uitingen: contextueel-situationele, grammaticale en algemene kennis

Het is alom bekend dat het onderzoek naar taalvormen in context en situatie diverse methodologische problemen genereert. Een van de meest centrale betreft de identificatie van de parameters. Op grond waarvan verklaren we de taalvormen: vanuit de context en/of situatie, de grammatica van de taal, de algemene cognitie, of een combinatie van deze parameters?⁵ Uiteraard is hier slechts één antwoord mogelijk, namelijk op grond van een theorie die het gereedschap biedt de nodige onderscheidingen te maken. De Saussuriaanse theorie die een onderscheid maakt tussen fysische en psychische talige entiteiten is een stap in de goede richting. Er bestaat bij ons weten echter geen algemeen geaccepteerd protocol dat de onderzoeker in staat zou stellen in taaluitingen de contextueel-situationeie parameter te onderscheiden van de grammaticale. Binnen dit kader is het duidelijk dat de hierboven gesignaleerde vereenzelviging van signifiant en uiting in plaats van een stap vooruit een stap terug betekent.

5 Deze opsomming, beperkt tot drie parameters, is uiteraard arbitrair in die zin dat die teruggaat op een bepaalde theoretische stellingname (Pekelder 2002, 2005).

[p. 26]

Het onderscheid tussen fysische en psychische talige entiteiten wordt immers opgeheven. Aan de fysische kant hebben we de talige uitingen-signifiants, aan de psychische kant de psychologische concepten-signifiés. De uiting-signifiant kan zonder psychische talige pendant niet anders gezien worden dan als de taalspecifieke manifestatie van een universeel geacht concept-signifié dat op zijn beurt teruggaat op de universele dingen. De lexicale verschillen tussen talen worden dan ook vanuit het taalgebruik verklaard en niet vanuit een psychisch taalsysteem. Er wordt met andere woorden gesuggereerd dat de specificiteit van afzonderlijke talen een oppervlakteverschijnsel is. Het lijkt erop dat de aloude nomenclaturale visie op taal hier door de achterdeur weer naar binnen glipt: talen als specifieke verzamelingen etiketten voor universele betekenissen.⁶

6 De volgende opmerking van Croft & Cruse (2005: 20) met betrekking tot het Engelse river en het Franse fleuve en rivière is in dit opzicht veelzeggend: “The concepts for both French words is [are, JP] essentially the same as the concept for the English word (...).”. Het is dan ook niet verwonderlijk dat relativistische standpunten met verve worden afgewezen, zoals bijvoorbeeld de prototypetheorie (Croft & Cruse 2005: 77-92). Het lijkt er overigens op dat “concepts” hier niets anders is dan ‘verschijnselen’.

6. De psychische niveaus van de taaltekens en de concepten: grammaticale en algemene kennis

Zonder onderscheid tussen concept en signifié is men of gedwongen aan te nemen dat talige en niet-talige concepten deelverzamelingen vormen binnen het conceptenbestand (vgl. Dirven & Radden 2001: 18), of - als men niet gelooft in taalloze concepten - dat verschijnselen tijdens een en dezelfde operatie geconceptualiseerd en gegrammaticaliseerd worden. De eerste visie is aanvechtbaar omdat die logisch niet klopt. Als er namelijk twee deelverzamelingen vallen te onderkennen binnen het conceptenbestand, dan zijn deze tot stand gekomen door middel van verschillende operaties en is het onderscheid tussen concept en signifié rechtvaardigbaar.⁷ De tweede visie is bezwaarlijk omdat het vooralsnog niet duidelijk is of we conceptualisering zonder grammaticalisering of grammaticalisering zonder conceptualisering bij voorbaat mogen uitsluiten (vgl. Pottier 1992, Martin 2000 en Rastier 2001). Stuiten we op een volledig nieuw verschijnsel, dan is het niet onaannemelijk dat we ons in eerste instantie afvragen om wat voor soort verschijnsel het gaat, met andere woorden: dat we trachten dit nieuwe verschijnsel te plaatsen. Dit categoriseringsproces behoeft niet meteen in grammaticalisering uit te monden, i.e. verankering binnen de grammaticale kennis. Een andere mogelijkheid is dat we ons afvragen hoe het verschijnsel wordt genoemd, zonder dat dit meteen tot conceptualisering leidt, i.e. verankering binnen de algemene kennis.

7 Deze logische fout blijkt overigens rechtstreeks uit Dirven en Radden (2001). Ze wijzen er immers op dat talige concepten (zeg A) een “weerspiegeling” zijn van niet-talige concepten (zeg B). A kan niet tegelijkertijd deelverzameling en weerspiegeling zijn van B.

6.1. De onderscheidbaarheid van concept en signifié

Zonder onderscheid tussen concept en signifié is het minder duidelijk op grond waarvan we lineariseringen van verschijnselen die door taalgebruiker A wel maar door B niet geconceptualiseerd zijn, onderscheiden.⁸ Nemen we het verschijnsel ETMAAL. Taalgebruiker A kan slechts terugvallen op een

8 Onder ‘linearisering’ verstaan we de omzetting van taaltekens in uitingen (Pekelder 2005).

[p. 27]

omschrijving indien hij B duidelijk wil maken om welk verschijnsel het gaat. Hij lineariseert met andere woorden het verschijnsel door zich te beroepen op diverse taaltekens: een ononderbroken periode van een dag en een nacht. Het punt is nu dat het aantal taaltekens waarvan men zich bedient om over een verschijnsel te communiceren op zich geen aanwijzing vormt voor het al dan niet geconceptualiseerd zijn van dat verschijnsel.⁹ Maakt men geen onderscheid tussen concept en signifié en gaat men dus uit van een zogenaamd ongedifferentieerd concept-signifié, dan zijn er twee opties. Of men gaat ervan uit dat een ononderbroken periode van een dag en een nacht teruggaat op één concept-signifié, of men neemt aan dat deze uiting teruggaat op meerdere concepten-signifiés. De eerste optie is aanvechtbaar om de eenvoudige reden dat het algemeen geaccepteerde idee van het morfeem als kleinste betekenisvolle vormcategorie daarmee verlaten wordt. De tweede optie is betwistbaar omdat die gebaseerd is op het idee dat er een één-op-één-relatie zou bestaan tussen morfemen en concepten.¹⁰ Dat dit onjuist moet zijn, blijkt uit de observatie dat nieuwe of onbekende verschijnselen, voordat ze als zodanig geconceptualiseerd worden, eerst vaak omschreven worden (Koefoed 1993).¹¹ Zo ligt het voor de hand dat de volgende uitingen aanvankelijk omschrijvingen waren: klusser, huisdeur en boodschappen doen, terwijl ze in het Nederlands van nu ongetwijfeld benoemingen zijn. Dat wil zeggen dat ze, ongeacht het aantal morfemen, verwijzen naar één en niet meer dan één categorie, i.e. concept.

Zonder onderscheid tussen concept en signifié wordt de willekeurigheid van het grammaticaliseringsproces in zekere zin opgelost in de willekeurigheid van het conceptualiseringsproces. Dit is problematisch omdat het aannemelijk is dat het om verschillende willekeurigheden gaat. Het feit immers dat we per groep verschillend conceptualiseren (indelen), staat relatief los van het feit dat we per groep verschillend grammaticaliseren.¹² In talen als het Nederlands gaan N-grammaticalisaties vaak terug op ruimtegebonden concepten zoals ‘man’, die niet tijdsgebonden zijn, terwijl V-grammaticalisaties doorgaans teruggaan op ruimtegebonden concepten zoals ‘drinken’, die wel tijdsgebonden zijn.¹³ Het gevolg van deze gewoontes is dat Nederlandstaligen nomina beschouwen als verwijzende naar entiteiten en verba naar, onder andere, processen. Dit echter is volstrekt willekeurig. Deze willekeurigheid van het grammaticaliseringsproces maakt dat woordsoorten slechts definieerbaar zijn per taal of taalfamilie. Binnen de meeste Westerse talen bestaat er qua valentie een vrij duidelijk onderscheid tussen nomen, verbum en adjectivum. Het kan echter geheel anders liggen (Martinet 1968). Zo leert studie van zogenaamde exotische talen ons dat grammaticaliseringen die teruggaan op ruimtegebonden concepten die niet tijdsgebonden zijn wel degelijk gecombineerd kunnen worden met tijdsmarkeringen, zoals in het Tübatulabal waar hani.l en hani.pï.l respectievelijk zoiets betekenen als ‘huis’ en ‘wat een huis was’. Tevens blijkt dat grammaticaliseringen die teruggaan op - niet-ruimtegebonden en niet-

9 Vanuit een oogpunt van cognitieve economie is het waarschijnlijk wel zo dat hoe meer morfemen men nodig heeft om over een verschijnsel te communiceren, hoe kleiner de kans dat deze naar één en niet meer dan één categorie verwijzen.

10 We gaan er met De Saussure (1978) vanuit dat er wel een één-op-één-relatie bestaat tussen morfemen en taaltekens.

11 Onder een verschijnsel dat “als zodanig” geconceptualiseerd wordt, verstaan we de opname van dat verschijnsel in één en niet meer dan één categorie. Dat wil zeggen: een globaal min of meer vastliggend en in de algemene kennis ingebed idee met betrekking tot het betreffende verschijnsel. Terzijde wijzen we op Martin die - vanuit de taalkundig onderzoeker redenerend - de volgende definitie geeft van de term ‘concept’: “(...) l'artefact construit, à partir du signifié, par réduction polysémique, par remodelage du contenu et par stabilisation astéréotypée de ses contours.” (1998: 44).

12 Daar komt nog bij dat we als groep lang niet alle verschijnselen rond en in ons conceptualiseren.

13 Voor termen (niet-)ruimtegebonden en (niet-)tijdsgebonden, cf. Pekelder (2005).

[p. 28]

tijdsgebonden - concepten, zoals kwaliteit, probleemloos gecombineerd kunnen worden met persoonsmarkeringen. In het Ilocano bijvoorbeeld betekent mabisin zoiets als ‘uitgehongerd’ of ‘hij/zij is uitgehongerd’ en mabisin-ak ‘ik ben/jij bent uitgehongerd’ (Benveniste 1966).¹⁴

14 We zijn tenslotte zo vrij om er - enigszins speculerend - op te wijzen dat moedertaalsprekers op intuïtieve wijze de onderscheidbaarheid van concept en signifié lijken te kunnen ervaren, bijvoorbeeld als ze niet op een woord kunnen komen, of als ze het idee hebben dat de gebezigde uitdrukking niet precies datgene uitdrukt wat ze eigenlijk wilden zeggen.

6.2. De onscheidbaarheid van concept en signifié

De zojuist behandelde twee etappes tussen de verschijnselen en de taaltekens - conceptualisering en grammaticalisering - maken een onderscheid tussen concept, als output van de eerste operatie, en taalteken, als output van de tweede operatie, wenselijk, zo niet noodzakelijk, en daarmee gepaard gaand een onderscheid tussen algemene kennis en grammaticale kennis. Dit betekent echter niet dat beide kennistypes autonoom zouden zijn. Er is ongetwijfeld sprake van een constante wisselwerking (Rastier 2001: 96-97). Het is met name hierin dat concept en signifié hun eenheid tonen, zeker als we de lijn doortrekken naar de cultuur van de groep: zowel het conceptenbestand als het taaltekenbestand is cultuurgebonden.

7. Conclusies

We hebben laten zien dat door de in universalistische cognitief-taalkundige kringen gebruikelijke gelijkstellingen signifiant=uiting en signifié=concept de (Saussuriaanse) taalkunde van haar specifiek talige object wordt beroofd. De eerste gelijkstelling leidt immers tot een pragmatiserende tendens die erop neerkomt dat taaluitingen binnen de perken van een universeel geachte algemene cognitie volledig gedetermineerd worden door contextueelsituationele factoren. Taalkunde wordt daarmee gereduceerd tot pragmatiek. De tweede gelijkstelling komt erop neer dat uitingen niets anders zijn dan taalspecifieke benamingen van universele concepten waarmee de taalkunde wordt opgeslokt door de psychologie. Tegenover deze op dit moment dominante visie zouden wij enerzijds willen pleiten voor een herwaardering van het taalteken als psychische tweeëenheid van signifiant en signifié. Anderzijds vragen we hernieuwde aandacht voor de cultuurgebondenheid van zowel het conceptuele als het grammaticale niveau. We zien het taaltekenbestand daarbij als een module tussen het conceptenbestand, aangemaakt door interface A, en interface C die de taaluitingen lineariseert. Deze taalkundig-semantische visie (overgangen A-B-C) staat daarmee in schril contrast met de eerder behandelde logisch semantische (zie overgang D) en psychologisch-semantische visie (zie de overgangen A-E of F-C). Zie figuur 7 bij wijze van samenvatting.

[p. 29]

Figuur 7: van (de)conceptualisering via (de)grammaticalisering naar (de)linearisering

Bibliografie

Van Aquino 1983 - Thomas van Aquino: Sommes théologiques 1. Paris, 1983.

Aristoteles 2007 - Aristoteles: Catégories. Sur l'interprétation. Paris, 2007.

Benvéniste 1966 - E. Benvéniste: Problèmes de linguistique générale 1. Paris, 1966.

Croft & Cruse Croft 2005 - W. Croft & D.A. Cruse: Cognitive Linguistics. Cambridge, 2005.

Dirven & Radden 2001 - R. Dirven & G. Radden: ‘De cognitieve basis van de taal: taal en denken’. In: R. Dirven & M. Verspoor (red.), Cognitieve inleiding tot taal en taalwetenschap. Leuven-Leusden, 2001, p. 1-30.

[p. 30]

Geeraerts 1989 - D. Geeraerts: Wat er in een woord zit. Facetten van de lexicale semantiek. Leuven, 1989.

De Jong et al. 1988 - F.M.G. de Jong et al.: Betekenis en taalstructuur. Inleiding in de formele semantiek. Dordrecht, 1988.

Koefoed 1993 - G. Koefoed: Benoemen. Een beschouwing over de faculté du langage. Amsterdam, 1993.

Langacker 1987 - R.W. Langacker: Foundations of cognitive grammar, vol. 1: theoretical prerequisites. Stanford, 1987.

Martin 1998 - R. Martin: ‘Sur la distinction du signifié et du concept’. In: D. Leeman et al. (red.), Du percevoir au dire. Paris, 1998, p. 37-53.

Martinet 1968 - A. Martinet: ‘Réflexions sur le problème de l'opposition verbo-nominale’. In: La linguistique synchronique. Études et recherches. Paris, 1968, p. 195-205.

Pekelder 2002 - J. Pekelder: Décodage et interpretation. Ordres linguistique, iconique et pragmatique en néerlandais contemporain. Louvain-la-Neuve, 2002.

Pekelder 2005 - J. Pekelder: ‘Over de constructie van onze taalwereld. Van conceptualisering naar grammaticalisering’ In: Z. Hrncirova et al. (red.), Praagse perspectieven 3. Praag, 2005, p. 115-135.

Pottier 1992 - B. Pottier: Sémantique générale. Paris, 1992.

Rastier 2001 - F. Rastier: Sémantique et recherches cognitives. Paris, 2001.

De Saussure 1978 - F. de Saussure: Cours de linguistique générale. Paris, 1978.

Seuren 1975 - P.A.M. Seuren: Tussen taal en denken. Utrecht, 1975.

Whorff 2003 - B.L. Whorff: Sprache-Denken-Wirklichkeit. Beiträge zur Metalinguistik und Sprachphilosophie. Reinbek bei Hamburg, 2003.