Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 37]

Recensie

Lionel Deflo
Willy Spillebeen
Vlucht en val, Eden en heden⁺

In Willy Spillebeens jongste bundel overheerst het besef van ‘almaar minder tijd’: tijd die rest in dit leven maar ook onbezoedelde kindertijd die is overgebleven, overgeleverd. Wellicht beseft de dichter ook hoe vruchteloos het is de tijd die rest te investeren in de onmogelijk te achterhalen zuiverheid van de kindertijd. Toch haalt in Land van vergeten nostalgie de bovenhand op hoop.

In vraaggesprekken vergelijkt Willy Spillebeen het concept en de genese van veel van zijn gedichten wel eens met jokari: vanuit het nu wordt de bal weggekaatst in het persoonlijke verleden, verwijlt daar een mum van tijd om dan bliksemsnel naar het heden terug te keren. Niet toevallig beginnen twee gedichten uit zijn jongste bundel Land van vergeten -‘Opvliegen’ en ‘De weg terug’ - met ‘Toen’ in de eerste en ‘Nu’ in de tweede strofe. Hiermee is meteen de dubbele kernthematiek aangegeven; de evasie naar de mythische kindertijd én tegelijk de vlucht uit de pestilente werkelijkheid van het hic et nunc. En beide richtingen zijn doordrongen van het besef van hun onmogelijkheid.

De titel van de eerste afdeling luidt ‘Vlucht en val’. Dat thema is al in het eerste gedicht, ‘Pegasos’, expliciet aan de orde: ‘Ik had een paard met vleugels / van maanlicht had ik een paard. (...) // Plotseling staat hij stil. / Steigert. Stoot zich af. // En hij bespringt de blauwe diepte. // Maar de zuigkracht van die spiraal // was de oorsprong van mijn val.’

De opwaartse vlucht symboliseert het (willen) scheppen van een eigen utopische wereld, het opgaan in een verdroomde, illusoire werkelijkheid, het reiken naar het onbereikbare, het geloof in en de hoop op een minder onvolmaakte wereld, een mystiek verlangen ook. Maar de mens valt zoals Ikaros altijd weer terug naar de aarde, als het ware aangezogen in een neerwaartse spiraal van onmacht en begrenzing. Door gebruik te maken van de Griekse mythologie, verleent Willy Spillebeen het gedicht een symbolische meerwaarde. De figuur van Ikaros bekleedt als archetypisch symbool een centrale plaats. (Ikaros zat met zijn vader Daedalus opgesloten in het Kretenzische labyrint. Beiden konden ontkomen door middel van met was bevestigde vleugels. Maar toen Ikaros de zon te dicht naderde, smolt zijn was en stortte hij bij het eiland Samos in zee...) Ter illustratie het gedicht ‘Vlieger’:

Ik spit in mijn tuin van heden
en het handvat van mijn spade
wordt plots de houten klos -
het vliegertouw schiet los
en de vlieger op een windvlaag
springt als een vis in de hemel.

We liepen die middag over de stoppels
van de keiheuvel bij het kastanjebos.
Het was de laatste augustusmaand
van mijn kinderjaren en ons spel
duurde niet langer dan een uur.
Maar dat ene uur bleef leven
en zoveel latere jaren zijn dood.

Plots brak een onweer los.
De wereld leek te vergaan.
En de vlieger werd door de dikke
druppels zo doorweekt
dat hij nooit meer omhoog is gegaan.

‘De weg terug’, het openingsgedicht van de tweede afdeling, ‘Land van vergeten’, sluit hier thematisch bij aan: ‘Toen ik hier was waren dit drasse weiden / met knotwilgen langs hobbelige kassei (...) // Nu ik hier kom met almaar minder tijd / en al het andere weemoed heimwee spijt / bloeiende bomen villa's nijverheid’. Weer kaatst Spillebeen de jokari-bal heel even terug naar de mythische tijd van het kind, dat buiten de chronologische samenhang leeft, naar de paradijselijke wereld zoals die in de herinnering is gestold, naar het dorp, de ongerepte biotoop, de fauna en flora in de tuin van Eden, om dan onverbiddelijk terug te keren naar het ‘leeggeroofde landschap’, het onherroepelijk verminkte land van heden, het land van vergeten, verlies en dood. Rest de dichter enkel gelatenheid en aanvaarding, zoals in het gedicht ‘Tantalos’:

Soms moet ik plotseling mijn bronnen

bezoeken:

de vier rijen populieren
de weideput met de wilgen
de hoeve dag vader dag moeder.

Niet jullie grafsteen van zwart graniet.
Want ik kom hier niet voor verdriet.
Ik kom jullie meenemen naar ons huis
naar onze kinderen naar ons leven.

Het lukt niet meer en ik rijd door

dit land:

hier woonde die en die daar stond

dit of dat

deze weg was geel zand de jongen

volgde

langs de kronkel van het kastanjebos
gulzig de onbereikbare vrouw.

En ik rijd gelaten de weg terug
langs de onverbiddelijke kronkel.
Een reiger middenin een weide
reikt met gerekte hals
naar het onbereikbare water.

+ Willy Spillebeen, Land van vergeten, poeziecentrum, gent, 1995. 72 p. / f 19,90 / 398 fr.

[p. 38]

Opnieuw verruimt Spillebeen de ‘autobiografische’ kindertijd tot het ‘voorland’ van de oude Grieken, van de mensheid. Het treffendst verwoordt hij zijn centrale thema in ‘De wandelaar’:

De zee ligt ver van mij
de kindertijd dood tij
en ik beweeg mijn benen
op het ritme van mijn rust.
Ik ben op doortocht maar
ik moet nergens zijn.
De kronkel van de landweg
maakte een lus en bracht
de jongen terug naar huis.

Een vlieger wit in het blauw.
De jongen vierde het touw
en hoopte dat het brak
dat hij een vogel werd.
Toen het gebeurde schrok
hij zich een buiteling
en dook terug naar huis.

Ik kijk uit op een duin
met rondom mij woestijn.
De jongen die zijn plek
en richting wijzigde
zag ook een ander land.
Ik zie saamgewaaid zand
en loop terug naar huis.
Ik ben op doortocht al
op terugtocht - kinderhoofd
wordt steeds meer schedel -
en ik kom nergens anders
aan dan op de plek
die ik mijn leven lang
ontvlucht terug naar huis.

Ook de derde afdeling, ‘Van Ikaros en anderen’, verwoordt de thematiek van vlucht en val. Het water is even diep als de hemel hoog en Ikaros (dichter, mens) wordt de duiker naar het onbereikbare: ‘Ikaros die de aarde / ontvlucht maar op zijn rug / haar druk draagt en haar zwaarte’ (‘Duiker’).

Inhoudelijk drijft de hele bundel op een hele reeks ambivalenties, zoals droom en werkelijkheid, levensdrift en doodsbesef, geïdealiseerde kindertijd en volwassen realiteitszin, resignatie en aanvaarding, verzet en berusting, maar ook verlies en hoop, verleden en toekomst - de positieve dimensie is een enkele keer verklankt in de sonore verzen van ‘Carillon’ en ‘Fietser’. De dichter verwoordt zijn dichotomieën in steeds weerkerende symbolen en beelden met motiefwaarde: vogel, vlieger, hemel, diepte, vliegen, duiken, spiraal, labyrint, cisterne.

Willy Spillebeen schrijft in zijn hecht gestructureerde bundel strak gecomponeerde en geritmeerde verzen. Hij maakt gebruik van vakkundige enjambementen en vaak van alliteraties en assonanties, terwijl binnen- en eindrijmen aan enkele gedichten een merkwaardige muzikaliteit verlenen. De verzen van ‘Carillon’ en ‘Fietser’ krijgen er zelfs een (uitzonderlijk) optimistische en hoopvolle boventoon door. Toch blijven nostalgie en Sehnsucht de hoofdtoon bepalen en baadt Land van vergeten in een allesoverheersende atmosfeer van melancholie, weemoed, spijt en elegische gevoelens. Het maakt de poëzie van deze ‘zachte vitalist’ bijzonder authentiek, menselijk en troostvol.