Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 18]

Recensie

Elke Brems
Hanny Michaelis
Leven is sterven⁺

Eind vorig jaar oordeelde de jury van de Anna Bijns-prijs dat ‘het kleine, sterke oeuvre van Hanny Michaelis hernieuwde belangstelling verdient’. Dat lijkt aardig te zullen lukken, eerder dit jaar verschenen alvast Michaelis' Verzamelde gedichten. Elke Brems herlas het oeuvre en stootte op veel passiviteit, afwezigheid en hunker naar de ander.

Er waait veel wind in de gedichten van Hanny Michaelis. Voor de rest gebeurt er niet veel: ‘Alleen de wind waait er boosaardig dwarrelend voorbij’. Hij is vaak de enige actant, zodat het lijkt of elke beweging en elke bewogenheid niet meer dan een zinloze luchtverplaatsing is. De ‘ik’ blijkt in elk geval slechts zelden het subject van de handeling. Zelfs voor het kloppen van haar hart is de wind verantwoordelijk: ‘Mijn hart is als een venster in de avond dat openstaat en kleppert in de wind’. Elke emotie wordt herleid tot een tochtvlaag. Volkomen passief aanvaardt de ‘ik’ het waaien als enige vorm van leven. Zij zet zich ‘wachtende op de wind die mij bespelen en de storm die mij ontwrichten zal’. Zij is de wachtende en houdt zich zoveel mogelijk bewegingloos. Zo is zij het lijdend voorwerp, de toeschouwer. In die rol neemt zij plaats aan het raam, om zich expliciet op te stellen als subject van de waarneming, maar niet van de handeling:

Bliksemsnel
draait de wind, valt koud
de kamer binnen. Ik sta op
om het raam dicht te doen.
De wegen van lagedrukgebieden
zijn ondoorgrondelijk
als die van het lot.

De wind is al lang de kamer binnen als zij opstaat om het raam dicht te doen. Ze heeft enkel kunnen zien wat er gebeurt, maar er niets aan kunnen doen. Het raam kan haar niet afscheiden van de wereld, niet van de wind en niet van het lot. ‘In het holst van de nacht / rukt de wind met theatraal / gebaar het raam wijd open’. Het waaien wordt tegelijk als belangwekkend voorgesteld (‘het lot’) en geridiculiseerd (‘theatraal’). Het teken van leven is slechts een schijnbeweging.

Aangezien de ‘ik’ vooral de waarnemer is, is het licht voor haar van cruciaal belang. Het licht dient de werkelijkheid aan en maakt de waarneming mogelijk. De werkelijkheid stelt echter teleur en het licht wordt dan ook keer op keer afgestraft als de boodschapper van het slechte nieuws: ‘het zieke licht’, ‘het valse licht’, het licht als ‘vuilgeel water’. Ook de volgende vergelijking is significant: ‘In oktober is het licht / dun als de blauwe / doorschijnende huid / van een stervende’. Enerzijds toont het licht (de huid) doordat het doorschijnend en dun is de werkelijkheid (het sterven), anderzijds bepaalt de werkelijkheid de kleur van het licht. Het is veelzeggend dat de werkelijkheid hier impliciet vergeleken wordt met een stervende. Leven is sterven, steeds is de ‘ik’ er zich van bewust dat ‘de dood onverstoorbaar bloeit / in de kruin van het leven’. Moeiteloos verbindt Michaelis de dood met een werkwoord als ‘bloeien’ en elders de geboorte met ‘uitbloeien’. Voor haar zijn dat geen paradoxen, omdat leven en sterven niet tegengesteld, maar haast synoniem zijn.

Het is vooral de banaliteit van de werkelijkheid die voor de ‘ik’ bijna ondraaglijk is. ‘Er is niets / gebeurd. Alles begint / opnieuw. Het is / gruwelijk’. Deze regel komt uit een gedicht dat gaat over het aanbreken van de lente, een onderwerp dat al tot zeer veel jubellyriek heeft geïnspireerd. En juist dat zet dit gedicht kracht bij: het gruwelt van zowel de lente als de lentelyriek. Shockerender is het als ook de holocaust, traditioneel maar al te graag beschouwd als een ‘alleenstaand feit’, van zijn uniciteit ontdaan wordt en als banaal en alledaags binnengehaald wordt:

Getjilp van mussen.
Water wellustig rillend
in de wind. De bomen
door een vermoeden
van groen bekropen
en ik door visioenen
van tussen rokend puin
verkoolde doden.

Het botten van bomen wordt hier grammaticaal en inhoudelijk nevengeschikt gemaakt aan het verkolen van mensen. Het gaat niet om een andere soort werkelijkheid en juist dat naast elkaar bestaan maakt ze allebei even gruwelijk. Ook hier perverteert Michaelis poëtische conventies. Het is niet de enige keer dat bij haar een Natureingang wordt ingehaald door een beeld van dood en vernieling. Het lijkt voor de ‘ik’ in elk geval onmogelijk om te genieten van wat stereotiep lieflijk of vredig is. Juist in die situaties is de terugslag het ergste. De lezer voelt op den duurde dreiging die uitgaat van de meest onschuldige zinnen als ‘Rode pannedaken tussen / zomers geboomte, donkerblauw water / met zonlicht be-

+ Hanny Michaelis, Verzamelde Gedichten
g.a. van oorschot, amsterdam, 1996. 249 p. / f 55 / 1100 fr.

[p. 19]

spat onderweg / naar bossen aan de horizon.’ Het vredige benauwt haar (en met haar de lezer), ‘de ingekapselde vrede / van het dal zonder uitzicht / waar het leven geruisloos / wegsijpelt in de dood’.

Het is op die momenten dat het subject zichzelf waarneemt: ‘onmiddellijk word ik / wat ik was: een kwantum vlees / en bloed, door een laagje huid / afgeschoten van zijn omgeving, incompleet / als zij en even onverklaarbaar’. Op het moment dat het subject zichzelf als object waarneemt valt het daarmee samen en eindigt natuurlijk het gedicht. Dat is ook zo in dit gedicht:

Weggaan heeft geen zin
Alle muren zweten verdriet.
In alle kamers hangt
de geur van ontbinding.
En overal zijn spiegels:
in stilstaand water drijft
altijd hetzelfde lijk.

De ‘ik’ kan er niet aan ontsnappen zichzelf te zien, zich ononderbroken waar te nemen, ook ten opzichte van zichzelf een toeschouwer te zijn. En ze ziet zichzelf als lijk, het drijven is een schijnbeweging. In het bovenstaande gedicht treedt een spiegel op als water, maar vaker treedt het water op als spiegel, vooral dan als weerkaatsing van de hemel. Hemel en water vormen zo één betekenisveld dat in Michaelis' poëzie telkens weer opduikt. Een typisch voorbeeld is het volgende gedicht:

De hemel heeft de bleke tint
van geheimzinnig, ongeboren leven
dat overal en nergens is.
Onzichtbaar heeft het zich geweven
door 't fijne rag van hunkerende takken.
In wachtend water opent het zijn ogen,
glimlachend in het schaduwloze licht,
ademend in de zwakke wind.

Van de hemel gaat een suggestie uit van geheim, en die tint wordt opgevangen in het water. Het water is zowel een levenwekkend als een ontbindend element. Het is niet alleen een weerkaatsing van de hemel, maar ook ‘de plek waar wij verdronken zijn’. Alles blijft daarbij bleek en vaag. Er wordt op iets gewacht, ergens naar gehunkerd, een mogelijkheid dient zich aan, maar ze krijgt nooit enige scherpte. Het blijft altijd een afspiegeling (in het water) van een vermoeden (uit de hemel). Omringd door woorden als ‘bleek’, ‘onzichtbaar’, ‘wachtend’ en ‘zwak’ wordt het geheim gedempt. De afwezigheid van kleur en van geluid worden benadrukt. Afwezigheid is een kernwoord in de poëzie van Hanny Michaelis, zelfs in die mate dat er over de hele lijn een negatieve modus opvalt. Daarmee bedoel ik formeel dat het voorzetsel on- en het achterzetsel -loos zeer frequent voorkomen, en in mindere mate ook de woorden ‘geen’, ‘nooit’ en ‘niets’ Maar het begrip ‘afwezigheid’ blijkt niet eenduidig te zijn. Er is aan de ene kant de negatieve invulling, die gebaseerd is op vergankelijkheid en verlies, en aan de andere kant de positieve invulling die te maken heeft met het ongeboren leven. Vergankelijkheid gaat gepaard met de temporele motieven van herinnering en heimwee: ‘O Tijd, meedogenloze metronoom!’ Vooral Michaelis' eerste bundel gaat over de verloren kindertijd en het ‘onherroepelijk volwassen’ zijn. Maar ook in de andere bundels (en in de receptie ervan) komt dat thema ruimschoots aan bod. Het nu-moment wordt haast uitsluitend ervaren in het licht van de onmogelijkheid ervan: ‘Nu liggen wij, / zei je, in Gods hand. / En zo was het ook, maar zo / kon het niet blijven.’ Dat pessimisme wordt verwoord in begrippen als spoorloos, weerloos, doelloos, sprakeloos, hulpeloos, kleurloos, zinloos en onherroepelijk, onrein, onbereikbaar, onmacht, onbewoonbaar, onbekend, onherkenbaar.

Aan de andere kant is er het motief van het ongeboren leven. Dat is het leven voor het sterven wordt, het nulpunt voor de tijd ingaat. Het bevindt zich overal en nergens, is nimmer en eeuwig. De enige vorm van leven die bij Michaelis positief ervaren wordt, is de paradox van het ongeboren leven. Het blijft altijd een potentialiteit en wordt nooit geactualiseerd. Ook niet in de taal, trouwens. Er kan enkel aan gerefereerd worden met ontkenningen, niet met bevestigingen. De dichteres maakt dan gebruik van begrippen als onschuldig, onwankelbaar, onvergankelijk (!), onaangetast, ongedeerd, onvergoten, onvertroebeld, ongerept en tijdeloos, schuldeloos, feilloos, argeloos, roerloos.

Het ongeboren leven blijft altijd buiten zicht. Slechts door te sterven kan de ‘ik’ daar geraken: ‘dood zet zich om in ongeboren leven’. Tijdens het leven echter probeert de ‘ik’ die staat te benaderen door uiterste passiviteit. Slapen kan soms helpen: ‘Geen andere toevlucht / dan slapen. Ruggelings / verdrinken in de oceaan der ongeborenen’. Ook hier speelt weer het water een belangrijke rol. De ‘ik’ verlangt naar wat stil, bleek, bewegingloos, zwak is, naar het zoveel mogelijk dood zijn: ‘Langzaam beweeg ik mij voort / door windstille vlakten’.

Ze vraagt ook letterlijk aan de ‘jij’ om haar doodswens in vervulling te doen gaan:

Foto Klaas Koppe

‘Toch ben je de enige / die ik zoek. Daarom / moet je me doden.’ Leven is haar een te langzame dood. De liefde brengt wel soelaas, maar is evenzeer een bron van verlies en verdriet. Ook ruimtelijk kent de liefde haar beperkingen. De ‘ik’ zou binnenin de ‘jij’ willen kruipen, zou erin willen opgaan, maar is gedoemd een eeuwige buitenstaander te blijven. Maar de onmogelijkheid ervan, doet het verlangen niet ophouden. Tegen beter weten in, blijft de hunker naar de ander bestaan.

Neem mij tot je
als brood. Drink mij,
adem mij in.

De binnenkant van je huid
zal ik kussen, je gebeente
verwarmen. Je hart
dat als een getergde vogel
tegen de kooi van je ribben slaat,
zal ik liefkozen zachter dan
het licht de toppen der bomen.

Om alles wat mij niet langer lief kan zijn,
smeek ik je: lijf mij in.
Buiten jou
kan ik niet leven.