Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 52]

Recensie

Koen Vergeer
Elly de Waard
Niet altijd hetzelde liedje

In vier jaar tijd publiceerde Elly de Waard een cyclus van drie dichtbundels onder de titel Eenzang. Hoewel de titel en de consequent gehanteerde vorm zoiets niet onmiddellijk zouden doen verwachten, ontdekt Koen Vergeer een enorme diversiteit: zowel qua inhoud, toon als kwaliteit is het niet altijd hetzelfde liedje.

In 1992 zette Elly de Waard de toon met de forse bundel Eenzang, een jaar later volgde Eenzang Twee, genomineerd voor de vsb poëzieprijs, en in 1995 verscheen Het zij, met als ondertitel Eenzang drie. Samen 249 gedichten die ook nog eens allemaal opgebouwd zijn volgens een en hetzelfde principe: de tweeregelige strofe. Het lijkt er sterk op dat De Waard voor een monumentale aanpak gekozen heeft. Totdat je gaat lezen...

Het is niet eenvoudig om in de hele cyclus of in een van de bundels een thematiek of een ontwikkeling aan te wijzen. Soms is er weliswaar een kleine serie gedichten die een zekere samenhang vertoont: een aantal gedichten spelen in een ver en warm land; of er verschijnt een geliefde, de liefde wordt hevig beleefd en de daaropvolgende scheiding ook. Maar veel grotere structuren zijn er niet te ontdekken. De liefde en het verlies van de liefde worden misschien nog het meest aangeroerd. Dat gebeurt ook in het gedicht uit Eenzang, dat de titel van de bundel en dus van de hele cyclus, lijkt te verklaren: ‘mijn hoop // ging altijd maar weer / met mij op de loop // ik was er zo / doodsbang voor // dat ik haar / verloor dat ik // maar zong en zong en / neuriede en floot // eentonig, één

Foto Hans Vermeulen

/ zang, als wie // 's avonds langs / het kerkhof loopt // en bang is, bang’.

Die ene eentonige zang is het verweer tegen teleurstelling en verlies. Wie erop let, zal merken dat veel gedichten gaan over verlies en over het verzet hiertegen. Zo zijn er gedichten over ouderdom en voorbije tijden van vriendschap, idealisme en drank: ‘en altijd veel lachen / ook en drank en eten // dat was vriendinschap / we zaten te stralen // omdat we historie / maakten, onze eigen’. Opvallend is dat zelfs krachtige, erotische gedichten soms vanuit het perspectief van verlies geschreven zijn: ‘zo wil ik mij / herinnerd blijven // met mijn arm, gespierd / tussen haar dijen // met mijn lippen / om haar stijve tepels, been // tussen haar lange / benen, mijn hele // lijf over ze / heen’.

Toch is die ene zang zo eentonig niet, er is nog veel meer. Zwaar aangezette romantische poëzie, bijvoorbeeld in het gedicht dat de cyclus opent: ‘Wie dwong de nooit // te doven hemellichamen / te bukken // naar je ogen? / Wie heeft de sterren aan // een band en om / je hoofd gebogen? Wie? // Alleen de dichter / heeft die macht!’ en verderop: ‘en uit het water om mij heen / sprongen de scholen levende // vonken, alsof de zee van vloeibaar / zilver was, in deining over // een aambeeld waarde zon / op sloeg en hamerde om slag voor // slag aan een juweel zijn vorm, / te geven...’. Er is symbolistische natuurpoëzie: ‘het is oktober en de blaren / vallen al (...) Wie nu nog ver van huis is / nu de duisternis steeds langer // duren zal, hij moet zich / haasten, want hem overvalt // als hij niet op zijn tellen / past, een al // te

[p. 53]

 

als parelmoer liggen haar lippen

 

 

 

gezwollen in de even zachtroze

 

en glanzende rozen van haar slippe-

 

 

 

stof; dezelfde die in een vaas

 

staan en die ze voor mij in zo een

 

 

 

overdaad heeft meegenomen

 

 

 

ik voelde mij door haar

 

als door een meesterhand

 

 

 

in vloeibaar brons gegoten

 

terwijl ik over straat

 

 

 

bij haar vandaan liep

 

en de wind mij van haar af

 

 

 

liet koelen

 

 

 

dat ik altijd aan je moet

 

hangen, als een kind aan haar

 

 

 

moeder, om te maken dat je

 

iets langer bij me blijft!

 

 

 

het is zo onverdraaglijk

 

om gedeeld met je te zijn

 

 

 

nu heeft verbijstering mij weer

 

bevangen en weet ik niet meer

 

 

 

wat te doen; ik wilde ook wel

 

gewoon dood, maar

snelle winter’. Soms zijn er simpele, vrijwel nietszeggende taferelen: ‘en dat de stad, bij nacht, / een ader is, waar licht // gedolven wordt, de / exploitatie van een mijn // van schijnsel is...’. Ook kosmolinguïstische aforismen komen voor (‘de zon is vrouwelijk / in onze taal, is zij’), en geslaagde portretten: (‘ach, ademloos binnenrennend / springend, meisjesachtig // wippend van de ene / voet op de andere vanwege moeten // plassen, zo ken / ik je weer’), en gemoraliseer (‘schoonheid, die / afspiegeling van // de schepping / is een visie, is // een opdracht’) en gewone, prettige seks: ‘... zij klapt haar benen / open om mij // toegang te verlenen / zoals een vlinder // op een bloem gezeten / haar vleugels // open klappen kan om van / de honing // te gaan eten’.

Met de titel Eenzang voor deze enorme hutspot wil De Waard aangeven dat het uiteindelijk toch om hetzelfde liedje draait, zo bleek uit een interview: ‘de titel geeft ook een soort van bescheidenheid weer: ik sta in een eenvoudige, koekoekachtige traditie.’ Zelf noemt ze die traditie, of dat liedje niet bij naam, maar misschien is liefdesretoriek een adequate omschrijving. En dat dat altijd eendere liedje steeds zo verschillend uitpakt, ligt aan De Waards vertrekpunt: ‘in Eenzang is de liefdesgeschiedenis ook getransponeerd tot een creatief uitgangspunt.’ Dit ‘creatieve uitgangspunt’ geeft De Waard de vrijheid om de inhoud en de toonaard van de gedichten sterk te variëren. Het is daarbij wel zaak dat de lezer de boel weer op elkaar betrekt: ‘Dat is het voordeel van een cyclus, deze gedichten sluiten allemaal op elkaar aan, dus in het volgende gedicht kan ik weer wat anders zeggen. De waarheid ligt tussen alle gedichten in, dat is wat door al die gedichten omcirkeld wordt.’ Ik vraag mij echter af of er in Eenzang wel zoiets als ‘een waarheid’ is, bovendien wat is de waarheid van de liefde of van het verlies daarvan?

Altijd hetzelfde liedje. In Eenzang is De Waard bepaald niet bang voor clichés. Clichés zijn onvermijdelijk in ‘een lyrische poëtische traditie waarin ik heel bewust ben gaan staan. Noodgedwongen, want zo ligt nu eenmaal mijn talent.’ Soms echter ontaarden die clichés in dooddoeners. Als ook de vorm op zo'n moment geen meerwaarde aanbrengt, is het gedicht niet meer dan een wat oubollige mededeling: ‘het is zo moeilijk om // de weg te vinden in / je eigen ziel’ of ‘Veel mensen menen // dat liefde en sex / maar bijzaak zijn of zelfs // een noodzakelijk kwaad / maar ik zeg je nog eens // dat zij de kern zijn van / alle leven’. Erger is het wanneer de gedichten rommelig worden, onjuistheden vertonen of de plank faliekant misslaan: ‘Wat doen een uur / ertoe, een dag, een jaar // desnoods...’, ‘Zij verbleef vlak om / mij heen’. Of: ‘de bergen // als porseleinen schaduwen / in graden van // doorschijnendheid aflopend / naar de verten...’. Hoe minderde poëzie zich wil laten leiden door een vastomlijnd kader, hoe storender dit soort fouten worden. Het is echter onzin om De Waard aan dergelijke bloopers op te knopen, daarvoor staan er weer te veel geslaagde gedichten in de cyclus. Een aantal van de mooiste gedichten worden hierbij afgedrukt, opvallend genoeg bijna allemaal ‘hebberige’ liefdesgedichten, maar dat is dan ook De Waard op haar best.

De flap van Het zij vermeldt dat De Waard in de cyclus Eenzang ‘het vrouwelijke onderzoekt’. Dit lijkt mij een nogal vage, tendentieuze constatering achteraf, verzonnen voor een uit de hand gelopen avontuur met de vorm die in de cyclus wordt gebruikt. Bij het lezen zit je je vaak af te vragen waarom De Waard in hemelsnaam vasthoudt aan de tweeregelige strofe. Soms beginnen of eindigen gedichten weliswaar met één regel, maar verder is het distichon onaantastbaar. Je kunt dan à la Komrij de gekke regels er tussenuit plukken, zoals ‘zijn stijve’ of ‘Er stonden grote’, maar het consequent volhouden van de vorm sorteert uiteindelijk toch effect. De gedichten zijn onmiddellijk herkenbaar en de talloze enjambementen dwingen je voortdurend door te lezen tot het eind. De Waard zelf heeft haar keuze als volgt toegelicht: ‘Dit is een heel onnadrukkelijke, open, losse vorm, je kunt deze gedichten, dat is althans mijn bedoeling, makkelijk in en uit lopen.’ En elders: ‘De open vorm geeft mij de mogelijkheid om op voorlopig nog een betrekkelijk onuitputtend aantal manieren om dezelfde dingen heen te lopen...’ In zekere zin verwoordt De Waard hier meteen het probleem dat je als lezer met het Eenzang-project kunt hebben: je loopt op een betrekkelijk uitputtende wijze om dezelfde dingen heen en je komt daarbij een aantal mooie dingen tegen, maar toch ook erg veel dat weinig indruk maakt. Het geheel blijft nogal vrijblijvend, maar concentratie is De Waards bedoeling niet geweest. Daarmee ontbeert Eenzang een belangrijk poëtisch element (niet voor niets legt De Waard in een interview een verband tussen Eenzang en proza), en voor wie niet zonder kan is Eenzang taaie kost.

Elly de Waard, Eenzang de harmonie, amsterdam, 1992. 166 p. / f 35,00 / 700 fr.

Elly de Waard, Eenzang Twee. Het Ikst de harmonie, amsterdam, 1993. 84 p. / f 32,50 / 650 fr.

Elly de Waard, Het zij. Eenzang drie de harmonie, amsterdam, 1995. 92 p. / f 32,50 / 650 fr.