Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 36]

Retouche

Yves T'sjoen
Marcel van Maele
Eens wild, nu wild⁺

Foto Luc Van Acker

De vrijbuiter van de Vlaamse helikon, poète maudit Marcel van Maele, kreeg het begin jaren zeventig op de heupen. Zijn taalexperimentele werk werd resoluut afgewezen door de literaire kritiek, op enkele academisch geschoolde critici na. De verongelijkte Van Maele groef een eigen grachtengordel rond de literatuur door ze op flessen te trekken, in vogelkooien en groentenbakken te droppen, door gedichtenreeksen in polyester te gieten en het oorspronkelijke manuscript te verbranden. De onbereikbaarheid op zich was misschien wèl in staat belangstelling van de goegemeente te wekken, luidde zijn redenering. Van Maeles non-book poëzie, vooral zijn S.O.S. Gebottelde gedichten en Vakkundig hermetisch. 21 introverte gedichten, kenden inderdaad een ongeëvenaard succes, zelfs in het buitenland. De dichter wierp zich in die periode ook op de plastische kunst. Voorheen werkte hij al samen met volkszanger en beeldhouwer Walter de Buck: voor de bibliofiele uitgave Hoera, wij hebben een bloedeigen, heilig tuintje (1969) schreef Van Maele 15 gedichten bij evenveel tekeningen van De Buck. Vanaf de jaren zeventig figureerde de beelddichter in het gezelschap van Jef van Tuerenhout, Wilfried Pas, Fred Bervoets en enkele keren met Roger van Akelijen. Hij schreef toen ook filmscenario's en stripverhalen, hij werkte mee aan poëziehappenings en exposeerde in galerij De zwarte panter. Kortom, de negatieve reacties op zijn dichtbundels, romans en toneelstukken dreven de non-conformist Van Maele naar de beeldende kunst. Die kentering in zijn artistieke ontwikkeling heeft uiteindelijk ook zijn woordkunst een nieuwe wending gegeven. Zijn jongste bundel, Rendez-vous, is het voorlopige culminatiepunt van die evolutie naar een opener, maar daarom niet minder gepassioneerde of recalcitrante schriftuur.

Zwarte gedichten (1963) geldt als Van Maeles meest gesloten dichtbundel. Die ontstond tijdens zijn redacteurschap van het avantgardistische tijdschrift Labris, waarin onder anderen Hugo Neefs en Leopold M. van den Brande een postexperimentele expressieve poëtica verdedigden tegen de maniëristische, meer taalgerichte stellingen in een experimenteel periodiek als Impuls. Tot deze Antwerpse groep rond Jan de Roek behoorden in de jaren zeventig onder anderen Wilfried Adams, Michel Bartosik, Patrick Conrad, Eddy van Vliet en Leonard Nolens, die zich trouwens in Alle tijd van de wereld. Een poëtica (1979) zou afzetten tegen die constructieve poetica. Beide bladen ontstonden als reactie tegen het nieuw-realisme van De Coninck, Van Ryssel, Lasoen, Deflo en anderen. Voor de Labris-doctrinairen was de taalbehandeling geen doel op zich, het alaam diende een hoger belang teneinde inzicht in de maatschappelijke werkelijkheid te verkrijgen. Het lyrisch subject drukte in ritmisch gecomponeerde verzen zijn verhouding tot de wereld uit. De geest van mei '68 trok diepe sporen in het Vlaamse poëzielandschap. Van Maele was ook zo'n rebel, begiftigd met ‘l'esprit contradictoire’. Al na enkele maanden verliet hij de Labris-redactie uit onvrede met de doctrinaire, formalistische lijn en speelde hij cavalier seul. Zijn vrijheidsverlangen liet zich niet kooien door literaire groeperingen en programma's.

Dat onvermoeibare maar vergeefse streven naar de absolute vrijheid, die eeuwige Sisyphus-arbeid van een woedend individualist, vertaalde zich niet alleen op maatschappelijk gebied in een poging zich aan de beknelling van de sociale repressie te onttrekken. Ook linguïstisch probeerde Van Maele de banale denotatieve taal te ontmaskeren, waarbij hij de taal als emanatie van het vastgeroeste burgerdom en zijn kuddementaliteit beschouwde. Hiertoe ontwierp hij ‘taalkritische’ collages, waarin clichébeelden uit de dagelijkse nietszeggendheid werden geëxtrapoleerd en vervolgens geridiculiseerd. De gedichten uit die taalexperimentele fase van zijn dichterschap worden gekarakteriseerd door barokke woordconstellaties, een ontwrichte syntaxis en ontbrekende interpunctietekens. Die taal-autonome wereld, de surrealistische omgeving waarin het eeuwig rouspeterende lyrisch ik het gevecht met de maatschappelijke onvrijheid aangaat, is getooid met het opschrift van Luceberts apologie voor ‘de ruimte van het volledig leven’. Van Maeles zoektocht en vooral de verstechnische wijze waarop hij zijn diepste verlangens uitdrukt, roepen reminiscenties op aan de zogenaamd spontane, ritmisch gestructureerde en surrealistische composities van de Vijftigers. Hij vervangt de logische denktrant, het causale redeneren, door a- of pre-

In ‘Retouche’ wil Yves T'Sjoen de aandacht vestigen op minder opgemerkt, niet gecanoniseerd of om welke reden dan ook veronachtzaamd dichterlijk talent. Zijn bijdragen willen de platgetreden paden van het dichterlijk landschap verlaten en zo de in de media massaal verspreide foto van dat landschap retoucheren.

+ Marcel van Maele, Rendez-vous
sintjoris / poëziecentrum, gent, 1996. 44 p. / f 24,90 / 498 fr.

[p. 37]

logische patronen (Erik Spinoy), die refereren aan droomtoestanden en zich onttrekken aan elke realiteitsdwang. De associatieve reeksen die op die wijze worden gegenereerd, roepen de bizarre, non-conventionele wereld op van het kind, de dromer, de krankzinnige, de fantast. Precies die belangstelling voor het oorspronkelijke en ongebondene typeerde ook de poëzie van de Vijftigers. Van Maeles tirades tegen banaliteit en conformisme en zijn oproep voor een revolutie van de geest drukten zich aanvankelijk uit in zijn schijnbaar lichtzinnige en eigenzinnige omgang met het taalmateriaal. Zoals alle ‘taalkritische’ schrijvers in de jaren zestig (Daniël Robberechts, Ivo Michiels, Willy Roggeman) zocht hij met behulp van tekstassemblages naar een individuele taal, een eigen ‘wereld in woorden’ die zich afzette tegen de platitudes van de dagelijkse communicatie. In dit speuren naar het nulpunt, de ‘absolute’ taal (Sybren Polet) waarin enkel nog zuivere elementen voorkomen, was Van Made minder een Einzelgänger dan doorgaans wordt aangenomen.

Met De hamster van Hampstead (1969) zette zich een eerste ontwikkeling in Van Maeles dichterschap in. De cryptische, woordspelige, ja zelfs dionysische schriftuur werd geofferd voor een meer expliciete, satirische maatschappijkritiek. Dit betekent niet dat de taalvirtuoze escapades voortaan helemaal achterwege bleven. Toch drongen de gevoelens van woede en onvrede meer op de voorgrond, zoals in de volgende parodistische regels: ‘Waar denken de wijzen hun problemen te halen? / Waar weten de waarheidsgezinden hun stemmen te verheffen? / Waar willen de willers naartoe?’ En verderop luidt het bijna decreterend: ‘Maar het geheim tot het bouwen van een nieuwe wereld / in deze verpeste lucht blijft. / Een bloedende bliksem in harteloze hulzen’. Van Maele zette toen, na publikatie van zijn al even onverzettelijk Winteralbum (1970), de stap naar de plastische kunst. Humor, sarcasme, scepticisme zijn in de gedichtenreeksen die uitsluitend bibliofiel verschenen, de stilistische symptomen van een groeiend besef van onmacht, van twijfel aan de profetische kracht van de taal. In Van Maeles dichtwerk, dat dus tot vóór De hamster van Hampstead onaflatend in de contramine stond, sloop relativering. De provocerende geldingsdrang verloor aan overtuigingskracht. In de literaire kritiek lokte zijn dichterlijke produktie ook minder controverse uit. En dat had niet uitsluitend te maken met de moeilijke bereikbaarheid van Van Maeles gedichten.

Marcel van Maele was na de publikatie van de Gedichten 1956-1970 (bij de uitgevershuizen Nijgh en Van Ditmar en Standaard Uitgeverij) een naam geworden in de Vlaamse literatuur die niet langer uitgesproken standpunten uitlokte. Zijn werk viel moeilijk te situeren: de dichter behoorde tot geen tijdschriftredactie, hij kon evenmin ondergebracht worden in een literaire school en zijn oeuvre onderging de meest diverse invloeden (van symbolisme tot neoromantiek). Stilaan negeerde men zijn literaire arbeid en de contramine van weleer werd vervangen door een groeiend isolement en uiteindelijk in het afgelopen decennium zelfs door een absoluut stilzwijgen.

Sinds de publikatie van Een rechthoek op het verkleurd behang (1986) las ik niets meer van Marcel van Maele. Precies een decennium later verscheen nogal onverwacht een nieuwe dichtbundel, Rendez-vous, die trouwens helemaal in de lijn ligt van de meer formele, zelfs traditionele schriftuur die mijlenver van het hermetisme uit het vroegere werk staat. Hoewel de liefde voor de surreële ruimte (bijvoorbeeld de fantastische dierenwereld in ‘Sprookjes dromen’) én de aversie voor de opgedrongen maatschappelijke en talige logica van tegenstellingen en beperkingen intact zijn gebleven, is de toon meer getemperd, de syntaxis en de metafoor worden in ere hersteld. De zegging is dan wel transparanter, de rebel without a cause heeft niet veel van zijn weerspannige pluimen gelaten. Nog steeds wil hij ‘de ernst ontmantelen tot een schaterlach’ (in ‘Afvaart’) en ageert hij tegen ‘zij die met pen en stroop hun kwakkeltocht / van burgerlijke gehoorzaamheid voltrekken’ (in ‘Ivoren toren’). Van Maele formuleert milder, zijn poëzie is ook contemplatiever geworden: ‘Van labyrint tot graf vervreemden de beelden / en ketenen vriend en vijand aan elkaar’. De thematiek heeft hij in een recent interview als volgt omschreven: ‘Alles meet zich met de tijd. Heel mijn poëzie gaat over de tijd. Over de mens in de eeuwigheid’. Het besef van de menselijke nietigheid heeft het wereldbeschouwelijk relativisme, dat in de jaren zeventig voor het eerst opdook, schrijnender gemaakt. In ‘Sprakeloos’ geeft het lyrisch subject blijk van die ontwikkeling:

Ik vraag om brood en neem het woord
en herkneed het in blinde woede.
Het woord, eens wild, nu mild geworden,
onomschreven, sprakeloos.

Zijn afkeer richt zich nog altijd op de taalverbastering van elke dag: ‘Spreek me niet aan met jullie mond vol woorden, / ze hebben hun tover verloren’. Alleen de toonzetting is meer moderato gestemd, met minder taalwellustige horten en stoten. Het taalspel blijft Van Maele duidelijk bekoren, alleen wordt het hier subtieler en functioneler aangewend dan vroeger het geval was. In ‘Ongehoord’ bijvoorbeeld maskeert het stuwende, speelse staccato-ritme, net als de clown in het gedicht zelf, de mismoedigheid:

Als de dagen grijzer worden,
als het rad het noodlot tart,
als de dood zich in de dood verschanst,
danst de clown de charleston
op de tonen van de bombardon.

De tijd van bezinning is aangebroken. Het voortdurende gevecht met maatschappij en holle woorden, richt zich nu ook tegen de opgelegde wetten van de vergankelijkheid die eveneens een dam opwerpen tegen het dichterlijke verlangen naar de (a-logische) eeuwigheid. In de slotstrofe van ‘Afvaart’ personifieert Van Maele de spelbreker zo:

In dit schreeuwlandschap,
in dit tijdloos verlangen
zet de tijd zijn valse tanden
in de eeuwigheid.

De jongste dichtbundel heeft me kunnen bekoren. Geforceerde alliteraties en weinig lucide woordspelletjes kunnen die waardering niet reduceren. Gezien het bewogen parcours dat Van Maele sinds zijn debuut Soetja (1956) gedurende vier decennia heeft afgelegd en vooral gelet op de intrinsieke kwaliteiten van deze jongste gedichtenreeks verdient dit dichterschap meer dan het onbegrip dat teruggaat op postexperimenteel werk van lang vervlogen tijden.