Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 30]

Recensie

Geert Buelens
Breyten Breytenbach
Koop een geluk!

Foto Meulenhoff

De afgelopen zes maanden verschenen maar liefst drie Nederlandse vertalingen van Breyten Breytenbach. Ze blijken een complexe beeldentaal en een hardnekkige ambivalentie te delen, ook al zijn ze van de hand van respectievelijk de dichter, de schilder en de essayist Breytenbach. Die zijn overigens alle drie ornitoloog, zo ontdekt Geert Buelens.

‘Ik beproef uw ongeduld met deze uiteenzetting, die kop noch staart heeft’ meldt Breyten Breytenbach terloops in één van de weinige tamelijk-meteen-begrijpbare essays in zijn recent verschenen bundel Denkend vuur. Het is een opmerking die deze Zuidafrikaanse schrijver typeert. Hij is allerminst een rechtlijnig denker, constructivist of beoefenaar van de klare lijn. Zowel in zijn gedichten, zijn essays als in zijn beeldend werk hinkt hij op verschillende beelden tegelijk. Breytenbachs werk is wel eens met het surrealisme vergeleken, maar veeleer dan een gewoon stijl- of genrekenmerk is die complexe beeldentaal tekenend voor zijn ambivalente persoonlijkheid.

De kunstenaar lijkt geobsedeerd door vogels. Zo bevatten de schilderijen en tekeningen in de catalogus annex essaybundel Uit de eerste hand (verschenen ter gelegenheid van de uitreiking van de Jacobus van Looyprijs 1995 voor schilders-schrijvers aan Breytenbach) onder meer een vogel gevangen aan een touwtje, een vogel vastgebonden aan een boom, een heuse vogelboom en verschillende vogelmensen. Ook in zowat elk van de door Adriaan van Dis vertaalde gedichten in Landschappen van onze tijd, vermaakt aan een beminde komt wel een gevleugeld beest voor. En het slotessay van de bundel Denkend vuur heet ‘De herinneringen van vogels in tijden van revolutie’.

Breytenbachs status als schrijver-intellectueel in ballingschap - een status die hij ook na de afschaffing van de apartheid blijft cultiveren - maakt de interpretatie van dat vogel-motief evident: deze kunstenaar is erg op zijn intellectuele vrijheid gesteld, verkiest de dingen vanop een afstand en vaak vanuit de hoogte te bekijken. Zo eenvoudig zal het allemaal wel niet zijn, maar als hulpmiddel om je in dit complexe werk een weg te banen kom je met deze metafoor alvast een heel eind.

Zoals gezegd: Breytenbach hinkt op vele beelden tegelijk. De essays geven een inzicht in de vaak paradoxale leef- en denkwereld van een archetypisch geëngageerd intellectueel: vele jaren van zijn leven - in zijn geval ook letterlijk - opgeofferd aan een ideaal, alle utopische (vaak communistische) idealen intussen opgeborgen, maar nog altijd strijdvaardig, nog altijd contraire, nog altijd meanderend tussen plichtsbewuste politieke en gepassioneerde artistieke actie. In één van de meedogenloze zelfanalyses in Denkend vuur formuleert Breytenbach het zo: ‘De meest voor de hand liggende val waar ik steeds weer in liep was: mensen vertellen wat ze wilden horen, en vervolgens gevleid zijn door hun bewondering. Achter de eerste val ging een tweede gemenere val schuil: dat ik in staat was tot een heldere analyse en originele inzichten in de troebele strijd voor de vrijheid, en dat mijn stem daarom noodzakelijk was. En daarachter een derde: door mij zo op te stellen, ten koste van vertwijfeld schilderen en schrijven, maakte ik mijzelf wijs dat ik een offer bracht, en aldus een bewonderenswaardig voorbeeld van zelfverloochening stelde.’ Ook deze illusie is hij intussen kwijt, maar de drang om te spreken is gebleven.

Als Nelson Mandela vrijkomt, schrijft Breytenbach een poëtisch stuk, waarin hij beschrijft hoe die mythische figuur meteen gerecupereerd dreigt te worden. In het boek zijn ook twee open brieven aan Mandela opgenomen, waarin Breytenbach zich uitermate loyaal opstelt en de anc-leider tegelijkertijd toch ook een aantal pijnlijke waarheden onder de neus duwt. Hij benadrukt voortdurend dat de afschaffing van de apartheid en het presidentschap van Mandela niet het einde, maar eigenlijk het begin van de strijd aanduiden: een strijd tegen de geweldspiraal waarin Zuid-Afrika gevangen zit, tegen de economische apartheid die eerder toe- dan afneemt, tegen de vervlakking die de culturele verscheidenheid bedreigt...

Het strijdtoneel is echter niet alleen Zuid-Afrika. In lezingen die Breytenbach over heel de wereld houdt, geeft hij er vooral de politici en intellectuelen uit het rijke Westen van langs. Zij die zo graag beweren dat alle oude politieke breuklijnen niet meer gelden, worden bladzijden lang met de neus op de verschillen tussen links en rechts en Noord en Zuid geduwd. De titel van de lange en in Nederland geruchtmakende J.M. den Uyl-lezing 1995 geeft aan hoe Breytenbach die Noord-Zuidrelatie en de rol van de kunstenaar ziet: ‘Afrika moet zichzelf opnieuw uitvinden om te overleven’. Breyten-

[p. 31]

bach betoogt dat de rest van de wereld Afrika pas met respect zal behandelen, als dat continent ook zichzelf begint te respecteren.

Een belangrijke bijdrage tot dat zelfbewustzijn kan volgens hem geleverd worden door kunstenaars. Hij oppert dat vijftig schrijvers opdracht zouden moeten krijgen om het zwarte continent opnieuw uit te vinden door het te beschrijven, om het ‘terug aan de mensen te geven in hun eigen taal’. Als mede-oprichter van het Gorée Institute / Centre for democracy, development and culture op het vroegere slaveneiland Gorée vlak voor de kust van Senegal heeft Breytenbach alvast zelf een aanzet gegeven. Het instituut streeft ernaar om Afrikaanse intellectuelen met elkaar in contact te brengen en de democratie op het continent te bevorderen.

In zijn essays vindt Breytenbachs directe engagement een pessimistische pendant in zijn volstrekt illusieloze mens- en wereldbeeld. Die paradox wordt gethematiseerd in ‘Cold Turkey (ontwenningsverschijnselen vanwege de verslaving aan het geloof dat de menselijke natuur verbeterd kan worden of het menselijk gedrag ten goede gekeerd)’. De droge conclusie luidt: ‘De natuur van de mens is dierlijk, het begrip vooruitgang armzalig en overbodig, maar de strijd om het fatsoen gaat door.’ Dat trotzdem-wereldbeeld blijkt ook uit het heerlijk dubbelzinnige slot van ‘Aantekeningen van de vogel’, overigens het enige Breytenbach-essay in Uit de eerste hand dat niet ook in Denkend vuur staat: ‘Maar als je niets te zeggen hebt is dat nog geen reden om je mond te houden. Als ik God mag citeren.’

In de rest van zijn oeuvre citeert Breytenbach ook, zij het dan iets mindere goden. Zo bevat zijn beeldend werk elementen uit en verwijzingen naar onder meer Bacon (de vleeskleur en de verwrongen ledematen in ‘Mijn leven en ik’), Magritte (de man met de hoed en appel voor het aangezicht) en Kahlo (het vaak uitbundige koloriet), maar de combinatie van dat alles levert een heel eigen en alles behalve eenduidige beeldentaal op.

Hetzelfde geldt ook voor zijn gedichten in Landschappen van onze tijd, vermaakt aan een beminde. (Sur)reële beeldenslierten schetsen die ‘landschappen’ uit de titel, verwoordingen van plaatsen waar de dichter vaak met de ‘beminde’ vertoeft. De aantrekkingskracht van deze gedichten zit echter niet in hun expliciet mimetische karakter. Het stel gedichten dat wel op die herkenbaarheid lijkt te speculeren overstijgt nauwelijks het anekdotische niveau. Maar in zijn beste momenten maakt Breytenbach dat wonderlijke aforisme uit één van zijn essays waar: ‘Poëzie is als het achterlaten van een kiezel voor je voordeur om aan te geven waar je woont, en als je 's avonds terugkomt vind je een steen. En is de maan geen steen?’ Poëzie transformeert de werkelijkheid. Die wordt er niet meteen beter of bruikbaarder door, maar de lezer kan er - door het maanlicht - wel een (ver)andere(nde) visie aan overhouden. Die transformatie is overigens nog net iets indrukwekkender voor wie er ook de oorspronkelijke Afrikaanse tekst bijneemt. Misschien moet de uitgever in het vervolg de Afrikaanse en de Nederlandse versies dan ook maar gewoon tegenover elkaar afdrukken, in plaats van de vertalingen in een apart katern achteraan in het boek te zetten.

dichten is landmeten
van de gouden rand die je scheidt
in toon en waarde van maatschappij
en veiligheid:
en dichten is ook zandweten
en geheugen van vuur
kapot als het gezicht
van de zee

Het zal wel altijd het lot van een vroeger dichter-activist zijn dat sommige van zijn gedichten ook politiek worden gelezen. Zo kan ‘denkding (een samengestelde bezinning)’ beschouwd worden als een fragmentarische, elf bladzijden lange bezinning op het nieuwe Zuid-Afrika. In veelal transparante natuurbeelden beschrijft het de genuanceerde verrukking die zich meester maakt van de dichter wanneer hij plots blijkt te ontwaken in een nieuw, onherroepelijk veranderd land.

nieuwe matrassen naar de bovenste verdieping gesleept
beddespijlen afgestoft, ramen opengezet
zodat zoet kruid de vertrekken kan balsemen
naar buiten gekeken: ik ben zo trots op die heuvels
alsof ik ze zelf getekend heb

vogels zullen geïdentificeerd moeten worden
noemnamen krijgen, windrichtingen uitgezet
(...)
hier zal ik wind vangen
oud worden in een ander land

Maar ook in deze context kan de dichter zijn steeds nuancerende overbewustzijn niet verdringen. Lyrische landschappassages worden afgewisseld met nuchtere en soms ook dodelijk ironische beschrijvingen van townships. Zo identificeert hij zich tijdens een hellevaart in een buitenwijk met een blinde lootjesverkoper:

vandaag heb ik mijn baard afgeschoren, geschokt
bij het zien van het trieste gelaat, de schaamte
aan dag en kaak blootgesteld: zo leek ik toen ik vermomd
de hel wilde bezoeken: zo draagt iedereen
een spiegel in zich als de ondraaglijkheid van licht
om oerbeelden van zichzelf te bewaren, het ingekorte
hoofd, de lach, de hyena, vel, erfhel: ik word
te oud, kan het me niet meer veroorloven om regels weg te gooien:
koop een geluk! koop een geluk!

De genadeloze zelfspot in de voorlaatste regel vat grandioos het dilemma samen waarmee Breytenbach in zijn hele recente werk worstelt: ondanks alle problemen die hij ziet, móet hij na die jarenlange strijd en de uiteindelijke doorbraak loyaal zijn, móet hij net als de blinde lootjesverkoper mee roepen en hopen - ‘koop een geluk! koop een geluk!’ Het zijn deze flitsen die van deze bundel bijwijlen een belevenis maken en die ook aantonen hoe Breytenbach in al zijn ambivalentie en (in sommige essays) metaforische moeilijkdoenerij niet alleen een consistente houding aanneemt in de wereld, maar die ook op een even steekhoudende manier weet vorm te geven in een tamelijk indrukwekkend oeuvre.

Breyten Breytenbach, Landschappen van onze tijd, vermaakt aan een beminde. Gedichten (vert. A. van Dis) meulenhoff / van gennep, amsterdam, 1995. 84 p. / f 34,90 / 698 fr.

Breyten Breytenbach, Uit de eerste hand. Schilderijen, tekeningen en essays frans hals museum / meulenhoff, haarlem / amsterdam, 1995. 80 p. / f 29,50 / 590 fr.

Breyten Breytenbach, Denkend vuur. Essays (vert. M. Polman) meulenhoff / van gennep, amsterdam, 1996. 238 p. / f 39,90 / 798 fr.