Poëziekrant. Jaargang 20

[p. 26]

Retouche

Yves T'sjoen
Jacques Hamelink
Oogonnavolgbare perspectieven⁺

In literatuurhistorische overzichten worden de Nederlandse dichters en essayisten Jacques Hamelink en Hans ten Berge meestal in één adem genoemd - als ze al worden vermeld. Ze heten hermetische (en dus weinig gelezen) kunstenaars te zijn, van wie de uitgaven onherroepelijk in de ramsj belanden. Voor dat in lexica gecultiveerde Siamese broederschap is niet alleen het avantgardistische periodiek Raster verantwoordelijk, maar ook en vooral de enigszins verwante literaire vertaling van hun antropologisch gevoede mythografie in heden en verleden, in arctische streken en anorganische oceaangebieden. Mythische, oraal overgeleverde verhalen van Groenlandse eskimo's en Mexicaanse indianenstammen zijn door Ten Berge verwerkt in onder meer de ontroerend mooie titelnovelle in De beren van Churchill en in Mijn naam is Schurft. De verzamelbundels Eerste gedichten (1986) en Tweede gedichten (1993) tonen de sporen van Hamelinks metafysische speurtocht naar het enigma van schier ontoegankelijke landstreken.

In zijn onlangs verschenen essaybundel Vrouwen, jaloezie en andere ongemakken publiceerde H.C. ten Berge een ‘veldnotitie’ over de door externe omstandigheden bemoeilijkte profilering van de Einzelgänger in het literaire klimaat na Vijftig. Hij heeft het over ‘de kracht en de reikwijdte van de poëzie’ van generatiegenoten die het stimulerend platform van een artistieke school hebben moeten ontberen. Hij noemt Faverey, Ter Balkt, Breytenbach en Hamelink, en verzwijgt deemoedig zichzelf. Dit kwintet mythomane woordmaniakken wentelt zich niet alleen in de (on)ontgonnen gebieden van het vocabularium, het ontstijgt ook het déjà-lu, de gestolde registers van de denotatieve taal, met vaak verrijkende en vèrreikende associaties. Hun poëzie wordt samengehouden door de stilte, de witruimte tussen de soms bewust minimalistisch gecomponeerde verzen. Omdat naakte woorden beter resoneren, diepere voren in ons naar betekenis hengelend bewustzijn trekken. Faverey is de meester van de meerduidige zangen van de stilte.

Kenmerkend voor de evolutie van het dichterschap van Jacques Hamelink is de toenemende realiteitszin. De taalbouwwerken worden in de jongste bundels onderstut door reminiscenties aan soms alledaagse banaliteiten, en niet aan die wanstaltige berglandschappen in de Sierra Bernia, de Pyreneeën en langs de Côte Sauvage die nog in Stenen voor mijzelf (1977, opgenomen in Tweede gedichten) de bron voor taal- en beelderupties waren. Dat een steviger verankering in de werkelijkheid Hamelinks idioom niet wezenlijk heeft aangetast, konden we al lezen in de speelse mystificatie Folklore Imaginaire de Flandre (1994). Ook Boheems glas, zijn jongste bundel, intrigeert door de vaak verwarrende of duistere zinswendingen, de ontsporende beschrijvingen en de schijnbaar lukrake beeldassociaties, die dan weer worden afgewisseld met platvloerse mededelingen en bruuskerende anekdotiek. Maar het is onder dit kluwen van barokke verzinsels, veelal culminerend in een echt hilarische woordenbrij (met verrukkelijke neologismen en archaïsmen) dat de mistroostigheid van het Boheemse ‘tenhemelstinkend’ landschap wordt geëtaleerd:

Het motregent over Bozdĕchov,
over het ongewitkalkt wegkapelletje
zonder heilige pop, over Starý
en Nový Bozdĕchov afhangelings
aan de stronthoop gelegerd van zo'n
tenhemelstinkend kollektief koehof.

In de eerste afdeling van Boheems glas wordt een taalsituatie gecreëerd die men in het literatuurwetenschappelijk discours verbindt met de term dialogiciteit: een dialoog die vanzelfsprekend alleen maar de pretentie van een tweegesprek inhoudt. De ik-persona richt zich tot een ‘je’ of ‘u’ in de literaire tekst. Dit levert enkele mooie, nostalgisch gestemde liefdesverzen op die contrasteren

In ‘Retouche’ wil Yves T'Sjoen de aandacht vestigen op minder opgemerkt, niet gecanoniseerd of om welke reden dan ook veronachtzaamd dichterlijk talent. Zijn bijdragen willen de platgetreden paden van het dichterlijk landschap verlaten en zo de in de media massaal verspreide foto van dat landschap retoucheren.

+ Jacques Hamelink, Boheems glas
querido, amsterdam, 1995. 71 p. • f 27,50 • 550 fr.

[p. 27]

met de teneur van de epische en vormvaste gedichten die verderop volgen.

Een vuurengelin
daagde mijn engel
uit. Of mijn liefste
niet was die met het vrije
haar, een mandemeisje naar
Botticelli me de nabijste.

Maar mijn engel wist
dat mede liefste
is deze verre, met
gebonden haar,
Penthesileia's
voorhoofd.

De ontwrichte syntaxis, die de lezer van de archetypische mededelende constructie subject-verbum finitum afleidt, en de in woord en beeld uitdijende mijmering verduisteren een solide, verklarende semantische kern in deze verzen. De regels van de grammatica lijken helemaal zoek in ‘Kelk van Včelnička’, precies het gedicht waarin een verklaring voor de titel van de bundel is vervat - ik onderstreep voor de duidelijkheid het programmatisch te lezen fragment in dit citaat:

Die granaat uit cadmiumsulfide maken
op het vuurwerkpodium te Včelnička op
wel geëquilibreerde pijpestelen

hun rakelingse

toverbellen volspelend roeren

elkaars creatie

nooit. Model plus module van de
cosmos volgens een hof-ptolemeeër van
de Roi Mage en bohémien Rudolf ii.

Hamelinks linguïstische mythomanie, zoals dit fantastische jongleren met woorden wel eens is genoemd, is allesbehalve een gratuit taalscheppend spel. Er schuilt veel meer onder. Het is meer dan wat gedurfd en puur sensitief taalgenot.

De directheid van het lyrische subject valt vrijwel compleet weg in de tweede afdeling van de bundel, die overwegend geschraagd wordt door grappige en tragische, gecompliceerd en transparant geschetste mythologische taferelen. Ze zijn vormgegeven in gedichten van negen vierregelige strofen en één afsluitende versregel (afdeling 9) of achtstrofige gedichten van vijf regelmatige verzen (afdeling 10). In zowel de verslibristische als de vormvaste reeks put de dichter zich uit in grielige woordspelletjes (‘de virgine gele balconroos / wonderjaarlijk herbloeiend’), picturale metaforen (‘Lipizzaner paarden / kwamen op, een tover / vertelzilverexplosie’), archaïserende woorden zinsconstructies (de remmende genitief-constructie ‘op de as uws boeks’), de van taalwellust doordrenkte en de inhoud uitdiepende neologismen en verrassend-bizarre samenstellingen (‘siergeweihert’, ‘ree-emergetertje’, ‘beschermvrouwschap van alle zuigdiergeboorten’). Op structureel gebied verrijkt Hamelink zijn dichtwerk met vindingrijke, suggestieve enjambementen. De afbrekingstekens zijn bewust weggelaten in de volgende regels, alsof de taal zich geen formele beperkingen laat opleggen en zich als het ware over de contouren van de versregels verder een weg zoekt: ‘De naar de profetie / goudbekkende Lemnische slang die dat alzo wrak oks / hoofd wou in zich innemen en van graniet werd? Een ver // dichtsel en een verplichte figuur’.

Stilistisch wordt de poëzie in deze bundel gekenmerkt door een meanderende beweging tussen high en low style. Hoogdravende, niet van bombast en pathetiek gespeende taalfiguren zijn doorspekt met soms banale interrupties, zoals de directe intrusie van de persona in het volgende fragment: ‘De efebe, irenisch / zeventien, droeg nog pas / gisteren een papieren roos bij / aan een avondfeest. Wil / vandaag bij de marine. // En jij steunt hem nog ook / in zulke onzinnen’ (mijn cursivering). Hamelinks slingerbewegingen genereren stijlbreuken die kracht worden bijgezet door soms geraffineerde, groteske en dan weer gezochte woordspelletjes. De associatieve schrijftechniek mondt uit in assonanties en alliteraties (‘Kikonische kooimeiden,’ ‘parkgras en parkiet’), integrale gedichten worden geweven rond een fonetische spitsvondigheid, zoals ‘The mind of the dolphin’:

Het gouden mensheidsmeisje
onder het oog van de camera
van een strenge wetenschap so
domie bedrijven met een dolfijn:
om op zijn ‘onmetelijke denkbeelden’

zijn ‘oceanische vreugdeverdrieten’
vat te krijgen. En hij zal als hij
haar al haar zouteloosheden terug
gespuwd heeft haar Dauphin zijn.
En haar de vrijheid geven.

Er wordt ook speels gevarieerd op eigennamen (‘Osip Amandelboomstam’) en uitdrukkingen. Hamelinks gedichten bieden een rijk assortiment aan sentimenten: nostalgische momenten en het (schijnbare) sérieux van sommige verheven formuleringen worden onderbroken door humor, ironie en sarcasme. Jacques Hamelink, ‘troubadour’ van ‘zijn musica nova’.

In Boheems glas schuift de dichter verschillende beelden over elkaar. Referenties aan de kindertijd (onder meer gestalte gegeven in het schitterende beeld van de ‘regenboogstuiter’) zijn vervat in de evocaties van Boheems-Tsjechische verhalen en mythen, zoals in het intrieste, apocalyptisch-visionaire landschap dat in ‘Grand soir postmoderne’ wordt geassembleerd. Ook de op het eerste gezicht cryptische en grillige gedichten in de reeks ‘Orpheus bij de Kikonen en elders’ (een ludieke variatie op de mythe van Orpheus en Eurydice) en de mythologische gedichten die zijn opgedragen aan ‘Hans Faverey, de zwaneridder’, ontlenen hun sprankelend effect aan de demystificerende ironische zinspelingen, de understatements, het relativerende knipoogje van de schijngestalte achter zoveel ontregelende woordballast. Verwijzingen naar onder anderen Hyakinthos van Amyklai, Apollo en zijn tweelingszus Artemis, en de centaur Cheiron die Prometheus zijn onsterfelijkheid schenkt, worden in Hamelinks taalmagie opgenomen. Het lijkt me dat de dichter in deze narratieve poëzie de grenzen van mythe en geschiedenis wil verkennen, verleggen, overbruggen. Onder meer in ‘Nachtstudie’, het afsluitend gedicht van de reeks ‘Maqom van de Misologos’, worden tijd en eeuwigheid, beweging en stilstand, het Al (de mensheid) en het ik op elkaar betrokken. Dit zoeken naar transcendente osmose en de mystieke verwoording ervan zitten helemaal vervat in het slotgedicht ‘Naar San Juan’, waaruit dit fragment:

deze eeuwige fonteyne is verdoken
in dit brood ten leven ons gebroken
hoewel de nacht heerst

hier roep hij alle stervelingen her
en van dit water drinken ze hoewel in donker

omdat de nacht heerst

die door mij begeerde springfontein
in dit brood des levens zie ik hem
hoewel de nacht is.

De rijk geschakeerde taal van Jacques Hamelink, die zich een weg baant tussen geserreerde en uitwaaierende, mystieke, versluierende en anekdotische registers, tussen ernst en spel, en daaraan gelieerd een existentiële thematiek, biedt, zoals Guus Middag opmerkte, ‘een staalkaart van mogelijkheden’. Boheems glas biedt ‘oogonnavolgbare’ perspectieven.