Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 44]

Recensie

Antoine A.r. de Kom
Kilte in de tropen
Hans Groenewegen⁺

In zijn jongste bundel, De kilte in Brasilia, heeft Antoine A.R. de Kom een ‘missive voor Albert Helman’ opgenomen. Het is een bittere cyclus over koloniale geschiedenis, slavernij, moderne verwaarlozing van het wingewest Suriname, over taal, zwijgen en een corrupt geheugen. Hans Groenewegen vertrekt van dit bericht aan de nestor van de Surinaams-Nederlandse literatuur om het poëtische project van De Kom te verkennen.

IN DE SURINAAMSE gemeenschap is De Kom een bekende naam. De grootvader van de dichter was Anton de Kom (1898-1945), die in 1920 naar Nederland vertrok. Daar kwam hij in aanraking met de strijd van de vakbond. Toen hij begin jaren dertig terugkeerde naar Suriname, zette hij die ervaringen in voor de belangen van de arbeiders. Maar de politieke organisatie van de Creoolse, Hindoestaanse en Javaanse bevolking kwam de koloniale overheid niet gelegen. Een felle campagne tegen De Kom leidde uiteindelijk tot zijn arrestatie en uitzetting naar Nederland in 1933. De Koms deelname aan het verzet tegen de nazi-bezetting werd hem noodlottig. In 1944 werd hij gearresteerd. Hij stierf in een Duits concentratiekamp.

Anton de Kom was de eerste zwarte Surinamer die zich intensief met de geschiedenis van zijn land bezighield, wat in 1934 resulteerde in het boek Wij slaven van Suriname. De Kom beschrijft de geschiedenis van de slavernij op ‘de Wilde Kust’ en van het verzet daartegen van de slaven, en de koloniale geschiedenis vanaf de afschaffing van de slavernij tot in zijn tijd. Verscheidene hoofdstukken van Wij slaven van Suriname hebben een motto van Albert Helman. Met zijn missive voor Helman in De kilte in Brasilia stelt de kleinzoon zich impliciet in de lijn van de grootvader.

Antoine A.R. de Koms vader is een mesties, zijn moeder wit. Deze gemengde afkomst is in de nieuwe bundel het onderwerp van een cyclus met de sarcastisch dubbelzinnige titel ‘Clichés in tinten zwart tot wit’. De titels van de afzonderlijke gedichten in deze cyclus vormen een rekenkundige reeks: van 1|1, 1|2 tot 1|32. De Kom werd in Nederland geboren, maar bracht een belangrijk deel van zijn jeugd in Suriname door. Deze dubbele verworteling is in zijn poëzie duidelijk terug te vinden. Intrigerend daarbij is dat De Kom deze dubbele identiteit tot inzet van zijn poëzie maakt, wat belangrijke poëticale consequenties met zich meebrengt.

Al in zijn debuut, Tropen, is de culturele vermenging die De Kom aan den lijve ervaart een thema. De cyclus ‘Epidauros’ speelt zich af op een Guyaans gymnasium. De subtropische wereld van de bakermat van de Westeuropese cultuur, wordt in de tropische wereld geschoven, waaraan Europa zich rijk gelaafd heeft: ‘Ik kijk voorzichtig rond | Met toegeknepen ogen, zie de heuvels | In fel zonlicht, dichtbegroeid met oleasters, | Oleanders, oliepalmen en papaja's’.

Niet alleen de twee naturen, de wilde olijven en de papaja's, incorporeert De Kom. Ook de bijbehorende mythen voegt hij samen, zodat uit de verschillende culturen een eigen hybride kunstwereld te voorschijn komt: Artemis is omgeven door marrons, weggelopen slaven; Hecate peddelt in een korjaal door het oerwoud; Zeus en Hera zetelen niet op de Olympus maar op de Surinaamse Tafelberg. De identificatie van deze verdichte gymnasiast met personages uit de Ilias is evenwel een andere dan die van de gemiddelde gymnasiast uit 's Gravenhage: ‘ik stel | Mij voor: wij roeien langs de kust bij Troje, Volgepakt 't schip met ons, zwetende negerslaven, | Wij zoutwaternegers klaar om weg te lopen, hoe?’

In de poëzie van Antoine A:R. de Kom spelen ontheemding, het zoeken naar identiteit en het veranderlijk karakter van de identiteit een belangrijke rol. Dergelijke thema's zijn terug te vinden in de gedichten waarin een ik-figuur tropische beelden en herinneringen uit zijn jeugd probeert op te halen. Daar lijken ze autobiografisch gemotiveerd. Ze komen eveneens voor in de bovengenoemde ‘Clichés'-cyclus. Daar zijn ze historisch maatschappelijk gemotiveerd. De woorden worden zwarten: ‘Ik denk aan woorden vreemd en toch vertrouwd, | dan weer vervreemd als zwarten zwervend: hun diaspora.’

De thematiek van een geproblematiseerde subjectiviteit plaatst Antoine A.R. de Koms poëzie in de modernistische traditie. De onoplosbare vreemdheid die het subject in zichzelf aantreft, kan met Rimbauds zinsnede ‘ik is een ander’ worden aangeduid. De tekst van het gedicht krijgt zo een autonome status. De Koms gedichten moeten zich thuis voelen in de traditie van Rimbaud en Mallarmé. De dichter moet zich verwant voelen met de Nederlandstalige modernisten als Kouwenaar, Claus, Ten Berge en misschien Faverey.

Deze verwantschap is eveneens af te leiden uit motievenreeksen rond sneeuw en ijs, zwart en wit. De bij uitstek poëticaal geworden woorden ‘zwart’ en ‘wit’ worden met extra betekenissen beladen door De Kom, die niet de vanzelfsprekende blanke identiteit van andere Nederlandstalige dichters heeft. De mesties heeft, zoals hij schrijft, een ‘blanke negerhuid’. Zelfs autonome gedichten verliezen die maatschappelijke betekenis niet meer. De

+ Antoine A.R. de Kom, Tropen, Querido, Amsterdam, 1991, 48 p., fl. 24,50; 500 fr.
Antoine A.R. de Kom, De kilte in Brasilia. Querido, Amsterdam, 1995, 48 p., fl. 27,50; 550 fr.

[p. 45]

Antoine A.R. de Kom [foto: Querido]

Kom noteert met een variatie op een autonoom poëticaal schibbolet: ‘Mesties, je blanke bladzij ritselt als het zwarte | blad dat valt op sneeuwwit zand’.

In zijn essay ‘Pooltochten’ heeft Wiel Kusters aan de hand van werk van Mallarmé en Ten Berge laten zien wat ijs, sneeuw en kou in de moderne poëzie kunnen betekenen: ‘Behalve om taalzuivering, om een combinatie van intimiteit en ongenaakbaarheid waar het de taal van het gedicht betreft, gaat het bij de poëtische poolexperimenten ook om zo iets ideëels als eeuwigheidsverlangen, een verlangen waarvan de vervulling in de vrieskou onder handbereik lijkt, zoals Mallarmés zwaan al wist, en dat daar tot een vreemde onmenselijke realiteit kan worden, een fascinerende vorm van tijdeloosheid.’ Deze Westeuropese poëzie gaat naar het noordste noorden om de wereld zijn geheimen te ontlokken. Antoine A.R. de Kom gaat met eenzelfde absolute inzet naar het zuiden. Hij zoekt kilte in de tropen. Hij neemt, onder andere in het tweeluik ‘Sneeuw en zand’, het ‘sneeuwwit zand’ letterlijk en maakt van zand sneeuw en van sneeuw zand. Met deze metaforiek wil De Kom het noordelijke Westeuropa verenigen met het zuidelijke Suriname. Zoals dit tweeluik illustreert, loopt deze onderneming uit op een echec. Het echec is weliswaar anders dan dat van de dichters die het hogerop in de koude zoeken, maar het echec zelf verbindt De Kom wel weer met hen. Het was Paul Rodenko die in zijn bloemlezing Met twee maten de term ‘poëzie van het echec’ voor het Nederlands taalgebied muntte. Hij maakte er een strijdbaar begrip van. Het echec of de mislukking duidde niet op een berusting in de mislukking: ‘De poëzie van het echec blijft een poëzie van kracht en gespannenheid; het echec kan met allerlei nuances van gevoelens en gestemdheden samengaan, maar paradoxalerwijze liggen deze nuances doorgaans opmerkelijk dichter bij de pool van de triomf dan die van de nederlaag.’

In deze context vallen bij Rodenko de woorden ‘lyrisch machtsbewustzijn’. Al heeft de dichter het absolute niet gerealiseerd, hij is wel in de buurt geweest. Van ‘lyrisch machtsbewustzijn’ is bij De Kom zeker sprake. Dat blijkt uit de manier waarop hij zijn kunstwerelden schept via de werkwoorden ‘talen’ en ‘denken’. ‘Talen’ is een actief woord dat de dichterlijke werkzaamheid aanduidt. In een gedicht taalt iemand naar rare zaken, in een ander gedicht taalt iemand naar een wet. Herhaaldelijk bedenkt een lyrisch ik een wereld waarin hij zijn beelden als slaven aan het werk zet. Dat is de zelfironiserende tegenpool van het lyrische machtsbewustzijn. De Kom komt zijn woorden tegen als slaven. En ze ontvluchten hem.

Die vlucht van de woorden is het echec van de dichterlijke almacht. De Kom lijkt, misschien vanwege zijn zwarte verwantschap met de woorden, niet zo rouwig om dat echec. Hij is er zelfs op uit. Noch het absolute, het zuivere absolute van sneeuw en ijs is zijn oogmerk, noch het onverwezenlijkbare tijdloze en onvergankelijke. De Kom doet een stap verder: hij zoekt het echec zelf In Tropen heet het:

Ik wil een omslagpunt, een wending
Het tropische in poëzie zoek ik, verrukking
Die besloten ligt in een mislukking.
Point Parasol. Fris stipje op de keerkring.

In De kilte in Brasilia gaat De Kom nog een stap verder: hij gedenkt ‘de mislukking die in poëzie begint’. Nieuwe kansen, nieuw leven ontstaan bij hem niet in fixering in het ijs, maar door veranderingen en metamorfosen, door bloei, rijping en verrotting. De meest onontkoombare metamorfose is die van het sterven, een cruciaal thema in De kilte in Brasilia, zoals het tweede deel van het tweeluik ‘Aanzet tot een tropische poëtica’ illustreert. Mallarmé's statige witte zwaan is een kleine kleurige kolibrie geworden:

De overrijpe ondergang van woord na woord vormt een nieuwe taal.
Door demerararamen zie ik een tapijtslang op het kongogras.
Waar kronkel was blijkt in haar lijf nu plaats voor een powies.

Niets blijft in eigen vorm bestaan, is eigenlijk al voor
zijn bloei vergaan. De klamme klank van het miskend patois

omgeeft ook marmeldoos en kerkpalm evenzeer als de verlepte
Braziliaanse roos, ondanks de aangenaam abstracte wisseling
van dag en nacht. Van zon en maan. Hun nabeeld

weerlicht, kraakt, en toont verstijfd de dode kolibrie -
als regen druipt, gedenk ik de mislukking die in poëzie begint.

Blauwgrond

Hoe in een tropische kolonie

iets zinnigs te schrijven?

Door het vochtige klimaat

verbleekt mijn blauwe inkt

aan de lucht

al voor

ik de bladzijde omsla.

Vertel daarom veeleer dan op te

schrijven.

Zeg bijvoorbeeld

dat het in de tropen

wel eens hagelt.

Vertel en sla

desnoods de vleugels uit

te Blauwgrond.

Stijg op en beschrijf

in de azuren tropenlucht

lijdzaam cirkels

en strooi met bleke handen

blauwe ijskristallen.