Poëziekrant. Jaargang 19

[p. 24]

Buitenland

César vallejo
Het ontroostbare universum
Lieve Behiels⁺

Ooit wijdde een Peruaanse studente Lieve Behiels in de wereld van César Vallejo in. Ze raakte meteen gefascineerd. Meer dan twintigjaar later gaat ze op zoek naar de redenen voor haar onmiddellijke overgave. Daarbij blijkt Bart Voncks nagelnieuwe vertaalde keuze uit het werk van Vallejo een uitstekende hulp.

TOEN IK AMPER twee maanden Spaans achter de rug had, vroeg ik een stralend Peruaans meisje naar haar favoriete dichter. Het antwoord kwam zonder aarzelen: César Vallejo. Prompt droeg ze het openingsgedicht uit De zwarte herauten voor:

Er vallen klappen in het leven, zo'n harde... Ik weet niet!
Klappen als van Gods haat; alsof in hun aanschijn,
de branding van al het geledene
de ziel drassig zou maken... Ik weet niet!

Hoewel mijn Spaans toen helemaal niet volstond om het gedicht te begrijpen, was ik onmiddellijk en definitief gefascineerd. Zo grondig dat ik mijn verhandeling over Vallejo wou schrijven, maar mijn professor vreesde terecht dat ik daar mijn nek zou over breken en ik stapte toen maar over op de analyse van een roman. Twintig jaar extra studie Spaans én letterkunde blijken nog ontoereikend om tot een welomlijnd begrip van deze dichter te komen. Ratio is immers een sleutel die niet op deze verzen past.

Het universum van Vallejo is klam, koud, ontroostbaar treurig, eenzaam, van een wanhoop die zich niet door esthetische ingrepen verteerbaarder laat maken. Het dichterlijke ik lijdt aan een onvervulbare nood aan warmte en geborgenheid. Net hieraan heeft het de persoon César Vallejo ook letterlijk altijd ontbroken. Zijn dichtwerk is een pijnlijke diagnose van het menselijk onvermogen en de kosmische onverschilligheid. De armoede is letterlijk te nemen in haar onverbiddelijke lelijkheid, in haar wurgende greep op de autonomie van het individu. Er is trouwens niets problematischer bij Vallejo dan de mens als heer van de schepping.

Zoals vertaler Bart Vonck in zijn zeer degelijke inleiding duidelijk stelt, is het in vraag stellen van de menselijke en sociale wanverhoudingen en de christelijk geïnspireerde metafysica bij Vallejo onlosmakelijk verbonden met het in vraag stellen van de taal als communicatiemiddel. Vallejo gaat aan de taal sleutelen, licht haar uit haar syntactische hengsels, kwetst zich aan haar weerstand, en legt zijn ultieme boodschap in de onmogelijke opdracht waarvoor hij de lezer stelt: het in elkaar knutselen van zingeving.

Maar er wordt nooit gespeeld in de verzen van Vallejo, ook de ironie is nergens goedmoedig. De talige puzzels kunnen nooit volledig worden opgelost met de stukjes lexicon, morfologie en syntaxis die de dichter orthodox of anderszins naast elkaar probeert te leggen. Vallejo maakt fascinerende taalmozaïeken met afbraaktaalmateriaal uit de meest verscheiden registers: dagelijkse conversatie, elitair wetenschappelijk idioom, religieuze citaten die in het collectief geheugen van christelijke naties liggen opgeslagen. Het resultaat mag er dan wankel uitzien, het heeft aan zijn broosheid juist zijn indringende kracht te danken. Het sombere palet en de subtiele verschuivingen in de repetitiviteit doen mij onwillekeurig denken aan de voorstellingen van de Poolse theatermaker en schilder Tadeusz Kantor.

De levensloop van de dichter Vallejo is een zeer persoonlijke variant van het traditionele Spaansamerikaanse dichtersleven uit de eerste helft van deze eeuw. Zijn eerste bundel, De zwarte herauten, verscheen in 1918 en kreeg in de Peruaanse pers weinig aandacht. Vallejo stond bekend als een sociaal geëngageerd man en werd tot een aantal maanden gevangenschap veroordeeld voor zijn zogezegd aandeel in relletjes in zijn geboortedorp Santiago de Chuco. In de gevangenis schreef hij een aantal gedichten die later hun plaats zouden vinden in zijn meest revolutionaire bundel, Verdriecht (1922), die helemaal geen weerklank vond. Toen hij in voorlopige vrijheid werd gesteld, nam hij het zekere voor het onzekere en in 1923 vertrok Vallejo naar Parijs. Hij werd lid van de communistische partij. Parijs vormde de uitvalsbasis voor verschillende reizen naar de Sovjetunie en naar Spanje. In 1930 moest de dichter wegens zijn politieke activiteiten Frankrijk verlaten. Het verblijf in Europa stelde hem in staat kennis te nemen van de meest recente literaire tendensen en in contact te komen met andere Spaanstalige schrijvers en kunstenaars: Huidobro, Juan Gris, Larrea, Alberti, Salivas. Toch werd zijn poëzie er niet ‘Europees’ door. Hij publiceerde een aantal gedichten in tijdschriften, maar het grootste deel van zijn produktie na Verdriecht werd postuum uitgegeven door zijn weduwe.

Vallejo was geschokt door het offensief van Franco tegen de Spaanse republiek en nam het op voor de republikeinse

+ Bart Vonck, Bloemlezing uit de poëzie van César Vallejo, Poëziecentrum, Gent, 1995, 285 p., fl. 34,90; 698 fr.

[p. 25]

en revolutionaire zaak. In Parijs werkte hij met José Bergamín, Max Aub, Rafael Alberti en Pablo Neruda aan de organisatie van het Tweede Schrijverscongres ter Verdediging van de Cultuur in 1937. Hij bracht een bezoek aan het front en schreef een bundel die door de republikeinse soldaten op handgemaakt papier zou worden gedrukt: Spanje, laat deze kelk aan mij voorbijgaan (1939). In deze bundel probeerde Vallejo zijn twijfels over de mogelijkheid via de taal te communiceren, opzij te schuiven in functie van een morele doelstelling: het ondersteunen van de republikeinse zaak, het bijstaan van de geboorte van een nieuwe mens uit de slachtoffers voor de revolutie. De bundel bevat vrij lange gedichten in een parlando-stijl, die uiteraard de lezer voor veel minder problemen stelt dan het hermetisme van Verdriecht.

Toch is de grondtoon voor honderd procent die van Vallejo en is deze strijdpoëzie uitermate genuanceerd: deze verzen zijn bijvoorbeeld onmogelijk te verwarren met de gedichten die Pablo Neruda in 1936 publiceerde in Spanje in het hart (ook al vertaald door Bart Vonck in 1986). In 1938 overleed Vallejo in een Parijs ziekenhuis. César Vallejo behoort met Pablo Neruda, Octavio Paz en Jorge Luis Borges tot de grootste Spaansamerikaanse dichters van deze eeuw. Toch is het werk van de laatste drie al sinds twintig jaar veel ruimer in het Nederlands beschikbaar. Vallejo is vermoedelijk de meest ‘onvertaalbare’ van de vier en dat is op zich al een verklaring. En verder biedt zijn werk noch exotische vergezichten die vermoeide Europeanen van ongerepte landschappen kunnen doen dromen, noch veelgelaagde verwijzingen naar de canon van vijfentwintig eeuwen Westerse cultuur. En het politieke engagement in Vallejo's poëzie, waarmee onder anderen Neruda in de jaren zestig en zeventig internationaal heeft gescoord, verhoogt de leesbaar heidsgraad slechts in de vijftien gedichten van Spanje, laat deze kelk aan mij voorbij gaan. Het schamele universum van Vallejo stinkt naar ongewassen, ziekelijke proleten en tocht langs de kieren in gebarsten ramen. Het geneert.

De eerste kritische uitgave van Vallejo's poëzie verscheen pas in 1988, vijftig jaar na de dood van de dichter. Dat was

César Vallejo [foto: J.D. Córdoba]

allesbehalve een overbodige luxe, vooral voor de honderd nagelaten gedichten die door Vallejo's weduwe lichtjes ‘geretoucheerd’ waren om het beeld van haar man en zijn verhouding met haar wat bij te stellen. Bart Vonck heeft zich volledig gebaseerd op de kritische uitgave van Américo Ferrari. De vertaler vertrekt vanuit een duidelijke optie: hij wil Vallejo in al zijn raadselachtigheid aan de Nederlandstalige lezer presenteren. Hij kiest openlijk voor de letterlijkheid, waardoor de gedichten soms nog net iets bevreemdender worden dan ze in het Spaans al waren. Voncks vertalingen komen eigenlijk het best tot hun recht als men ze naast het Spaanse origineel leest. Uit de inleiding blijkt dat zijn ideaal inderdaad een tweetalige publikatie is, omdat zelfs de lezer die geen Spaans machtig is, de confrontatie met de tekstmaterie moet aangaan. De vertaler wou ook het liefst de vertaling van het hele oeuvre in één boek onderbrengen, met een volledige analyse, een uitgebreid notenapparaat én de Spaanse tekst. In afwachting daarvan bevat deze bloemlezing alvast honderddrieëndertig gedichten, een goeie helft van Vallejo's werk. De meeste van deze gedichten, waaronder het integrale Verdriecht, zijn nu voor het eerst in het Nederlands beschikbaar.

Bart Vonck gaat het Nederlands te lijf zoals Vallejo het Spaans: met loodgieters- en schrijnwerkersgereedschap en af en toe met de botte bijl. Hij stelt de rek- en wendbaarheid van zijn taal behoorlijk op de proef. In navolging van Vallejo zoekt Vonck ook naar neologismen, met verrassende en soms zeer geslaagde resultaten. Het mooiste voorbeeld is de vertaling van Trilce, een samen voeging van ‘tres’ (‘drie’), ‘triste’ (‘verdrietig’) en ‘dulce’ (‘zacht’): Verdriecht. Maar de woordelijkheid heeft ook een prijs: zo verdwijnt bij een letterlijke vertaling van spreektaaluitdrukkingen wel eens de spontaneïteit en zo ook het contrast met de andere gebruikte taalniveaus.

Als er in gedicht XXII van Verdriecht bijvoorbeeld ge woon staat ‘Si pues siempre salimos al encuentro’ (‘Als we dan altijd tegemoet gaan’) dan moet er geenszins geopteerd worden voor ‘Als we dan altijd vertrekken naar de ontmoeting’, wat de letterlijke vertaling is van de onderdelen van de uitdrukking en niet van de uitdrukking op zich. Soms gaat de vertaler zonder meer te ver in zijn zucht naar letterlijkheid. Het prozagedicht ‘Hallazgo de la vida’ (‘Het vinden van het leven’) richt zich expliciet tot een imaginair publiek: het begint met ‘Mijne heren’ en heeft de vorm van een pseudotoespraak. De zin ‘Si acabo de nacer’ tussen twee uitroepen kan in het Nederlands dan ook niets anders betekenen dan de tegenwerping ‘Ik ben immers nog maar net geboren’. De syntactische, maar niet pragmatisch letterlijke vertaling van Vonck luidt ‘Als ik nog maar net geboren ben’. Van dat soort vertaalkeuzes kan de lezer zich uiteraard slechts rekenschap geven als hij de Spaanse tekst naast de Nederlandse leest.

Men kan stellen dat de vertaler door zijn consequent volgehouden optie de verantwoordelijkheid voor het lezen van de gedichten totaal bij de lezer legt en hem slechts het materiaal daartoe wil aanreiken. De vertaler heeft niet de pretentie zelf poëzie te schrijven aan de hand van de teksten van Vallejo en daar kunnen we hem alleen maar dankbaar voor zijn. Met deze vertaling hebben de uitgever en de vertaler alvast het Nederlandstalige poëzielandschap gevoelig verruimd.