Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 31]

Essay

J.H. Leopold & J.C. Bloem
Trachten naar het eeuwig onnoembare
Yves T'sjoen

J.H. Leopold en J.C. Bloem zijn twee monumenten in de Nederlandse poëzie. Over elk van beide dichters verscheen een essaybundel waarin hun veelzijdig schrijverschap op een gevarieerde, kritische en documentair hoogst secure manier wordt benaderd, doorgelicht en uitgespit. De essaybundels, die uiterst verzorgd werden uitgegeven door de Historische Uitgeverij, maken komaf met het cliché van de kamergeleerde die alleen dor wetenschappelijk werk voor vakgenoten kan produceren.

Eind jaren zeventig leefde de belangstelling voor het literaire werk van, J.H. Leopold en J.C. Bloem, twee toonaangevende dichters in het Nederlandse taalgebied, opnieuw op. Nagenoeg hun integrale poëtische oeuvre is inmiddels wetenschappelijk bestudeerd en uitgegeven. Een kritische leestekst van hun gedichten heeft eindelijk de onbetrouwbare edities van hun Verzamelde Gedichten vervangen. De jongste jaren verschijnen er regelmatig boeiende, academische essays over hun werkwijze, hun thematische bronnen, hun versinterne en versexterne poëtica.

De Historische Uitgeverij in Groningen besloot in het begin van de jaren negentig met een nieuwe reeks van start te gaan waarin gevarieerde artikels over een auteur zouden worden samengebracht die een nieuw, ander of duidelijker licht op zijn literair werk werpen. De compilatiebundels over Leopold (Ontroering door het woord) en Bloem (Verlangen



zonder vorm en zonder naam) zijn de eerste werken die in deze nieuwe reeks verschenen. De lectuur van de essays kan, volgens mij, het boeiend oeuvre van deze dichters er alleen maar fascinerender op maken.

De essaybundel Ontroering door het woord bevat uiterst gevarieerde studies over de filologische belangstelling, de kennis van de Griekse en Latijnse literatuur en het poëtische oeuvre van dichter, filoloog en classicus, Jan Hendrik Leopold (1865-1925). Leopold is een van de markantste figuren in de Nederlandstalige literatuur. Hij liet een intrigerend oeuvre na van een onmiskenbaar hoge artistieke waarde. Hoewel de schrijver bij leven niet zoveel publiceerde, bestaat de historisch-kritische editie (1983-1985) van zijn poëtisch oeuvre uit maar liefst zeven banden teksten, varianten en commentaren, terwijl het Bureau Basisvoorziening Tekstedities (thans het Constantijn Huygens Instituut in Den Haag) nog een supplementaire uitgave voorziet.

Op het belang van een volledige en kritische uitgave van álle schetsen, fragmenten, aantekeningen, knipsels en citaten die zich in Leopolds nalatenschap bevinden, gaat H.T.M. van Vliet in zijn essay ‘Het eeuwige van het MOOIE! Een volledige uitgave van Leopolds nalatenschap?’ uitvoerig in. Van Vliet wijst erop dat ‘de onvoltooidheid’ een wezenskenmerk is van Leopolds poëzie. De dichter werkte soms jarenlang aan een gedicht waarvoor hij uiteenlopende bronnen en aantekeningen gebruikte. Nogal wat aanzetten en ontwerpen werden nooit volledig afgewerkt en verdwenen tussen honderden andere schetsen en notities in een uitgebreid archief.

In zijn essay wijst Van Vliet er tevens op dat P.N. van Eyck, de bezorger van het eerste Verzameld Werk (1935) van Leopold, bij het onderzoek van Leopolds poëzie en bij de samenstelling van het verzameld werk onoordeelkundig omsprong met de overgeleverde documenten. Naar eigen goeddunken werkte hij zelf soms gecompliceerde kladversies uit tot een, naar zijn gevoel, volwaardig gedicht. Tevens schrapte hij zonder scrupules ‘minder geschikte’, alternatieve lezingen. Die onwetenschappelijke aanpak deed uiteraard geen recht aan het eigen karakter van Leopolds poëzie. Nu dit euvel is verholpen en van Leopold alle relevante documenten filologisch zijn onderzocht en beschreven, kan eindelijk de literatuurwetenschappelijke studie van zijn oeuvre een aanvang nemen. Van Vliet stipt aan dat het supplementaire deel met Leopolds overige archivalia daarvoor hoogst nuttig is, hoewel hij beseft dat die uitgave ‘veel tijd, mankracht en geld’ zal vergen.

Antieke bronnen

In zijn uitvoerig essay toetst F. Akkerman de filologische kwaliteiten van Leopold.

[p. 32]

Hij gaat daarbij uit van Leopolds, in 1902 gepubliceerde, studie over Spinoza's Opera posthuma. Akkerman wijst op enkele tekortkomingen in Leopolds tekstkritische methodiek en speurt vervolgens naar invloeden van Spinoza's filosofie in Leopolds poëzie. Akkerman is geen voorstander van een uitsluitend ‘stoïschwijsgerige interpretatie’ van Leopolds poëzie en concludeert: ‘Uiteindelijk liggen de belangrijkste sleutels tot verklaring van Leopolds gedichten in zijn eigen tijd en niet in de oudheid of in de zeventiende eeuw.’

Tot een zelfde besluit komt ook de Leopold-exegeet J.D.F. van Halsema, van wie in 1989 de doctoraalscriptie Bijeen het vroeger en het later verscheen. Daarin onderzoekt Van Halsema de thematische bronnen die (mogelijk) aan de grondslag liggen van ‘onvoltooide’ gedichten waaraan Leopold werkte vlak na

Correspondentiekaart met eigen portret van J.H. Leopold

de publikatie van zijn veelbesproken, klassiek en meesterlijk gedicht Cheops (1914). In zijn essay stelt Van Halsema nu echter onomwonden dat de kennis van antieke bronnen niet echt noodzakelijk is voor de interpretatie of de esthetische beleving van een tekst. Hij schetst op een bevattelijke wijze een beeld van de intertekstuele procédés waarbij elementen uit een ‘donortekst’ op een zodanige wijze worden getransformeerd tot onderdelen van een nieuwe tekst dat de oorspronkelijke bron nog enkel met moeite te achterhalen is. Van Halsema benadrukt dat dergelijke ‘zeer intensieve processen van intertekstualiteit’ aan de grondslag liggen van Leopolds rijke poëzie.

Met die opvatting is Rudi van der Paardt het niet eens. In zijn bijdrage, ‘Hoe “antiek” is Leopolds Cheops?’ stelt hij dat zonder kennis van antieke teksten Cheops niet kan worden geduid. Evenals Van Halsema doet Van der Paardt een poging om een portret te construeren van de door Leopold ‘geïntendeerde’ of idealelezer.

In zijn bijdrage belicht J.M. Bremer de affiniteit die Leopold voelde met de in zichzelf gekeerde Romeinse keizer Marcus Aurelius, van wie hij de Griekse geschriften en het filosofisch dagboek in een editietechnische studie bezorgde. Een indringend onderzoek van Leopolds ingrepen in de basistekst en van zijn voorstellen voor variante lezingen leidt Bremer tot de conclusie dat het editorisch speurwerk en de filologische arbeid van een kwalitatief hoog niveau zijn. Het werk leverde Leopold evenwel niet de verhoopte erkenning op. Zijn droom tot professor in de Griekse poëzie en wijsbegeerte te worden benoemd, ging nooit in vervulling.

G.J. Dorleijn analyseert in ‘Over het muzikale in J.H. Leopolds gedichten’ op een gevatte en rijkelijk gellustreerde wijze ‘de muzikale principes in de poëzie van Leopold’. De dichter speelde namelijk piano en schreef zijn gedichten als muzikale composities: eerst de melodie en dan pas de woorden. Dorleijn wijst op het ‘smorzando’-slot, of het wegstervende einde, dat kenmerkend is voor de meeste van Leopolds gedichten. Door het plotse ophouden van de regelmatige cadans wordt de indruk gewekt dat elk gedicht onvoltooid blijft, en daarin ligt voor hem tevens ‘de grote, geheimzinnige rijkdom van het gedicht’. Kees Fens droeg tot de essaybundel drie eerder gepubliceerde bijdragen Bij, waarin hij nader ingaat op de ‘onvoltooidheid’ en de ‘voorlopigheid’ van Leopolds poëzie. In de lijn van Kouwenaar, die poëzie ooit omschreef als ‘datgene wat zich staande houdt op de rand van het verliezen’, kenschetst de Nederlandse hoogleraar een gedicht als een kortstondige manifestatie die meteen na lectuur weer verdwijnt. Tot het opnieuw wordt gelezen en geïnterpreteerd. Tevens sluit hij zich aan bij Sötemanns stelling dat Leopold voortdurend bezig is ‘het onvoltooide in zijn onvoltooidheid te voltooien’. In zijn laatste bijdrage tracht Fens door te dringen tot de essentie van Leopolds dichtkunst, met name de blijvende aantrekkingskracht van het onvoltooide gedicht.

Het essay van Johan Polak, de vorig jaar overleden publicist, uitgever en classicus, over de drukgeschiedenis van Cheops en in het bijzonder over de bibliofiele Zilverdistel-uitgave van 1916, bevat interessante gegevens over het door Leopold zelf gefantaseerde, maar nog steeds mysterieuze motto, over de ontvangst van het boek in literaire kringen en over uitspraken die Leopold zelf in brieven over zijn gedicht deed.

De essaybundel, Ontroering door het woord, wordt afgesloten met een tekstinterpretatie van dichter en criticus Willem Wilmink en met de vertaling van een Latijnse tekst van Leopold door Simone Mooij-Valk. Hoe divers de invalshoeken van de tien opgenomen essays ook zijn en hoewel ze elkaar hier en daar overlappen, toch munten ze vrijwel alle uit door diepzinnigheid en zijn ze ook alle zeer toegankelijk geschreven. Alle bijdragen belichten op een kritische wijze de veelzijdigheid van een groot dichter, een scherpzinnig filoloog en een belezen classicus. De essaybundel is hopelijk de aanzet voor verdere interpretatieve, receptiehistorische en poëticale studie van Leopolds poëtisch oeuvre.

Verlangen zonder vorm

In 1979 verscheen de historisch-kritische editie van de Gedichten van J.C. Bloem (1887-1966). A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet bezorgden niet alleen een betrouwbare, kritische leestekst van Bloems poëzie, maar in de mate van het mogelijke beschreven ze ook de tekstgeschiedenis per gedicht aan de hand van overgeleverde tekstbronnen uit Bloems nalatenschap. Die wetenschappelijke uitgave van een ‘volledig’ dichtwerk was het eerste resultaat van de moderne editiewetenschap in het Nederlandse taalgebied. Eveneens in 1979 publiceerde Sötemann zijn Vier opstellen over J.C. Bloem, waarvan in de loop van dit jaar bij de Historische Uitgeverij een herziene en vermeerderde druk verschijnt. Bij diezelfde uitgeverij verscheen Verlangen zonder vorm en zonder naam, een heterogeen samengestelde essaybundel met fundamentele bijdragen over leven en werk van dichter-criticus J.C. Bloem.

Bloem dweepte met de poëzie van J.H. Leopold. Dat blijkt niet enkel uit talloze kritische stukjes in kranten en tijdschriften, maar ook uit zijn poëzie die tal van allusies op en reminiscenties aan de poëzie van zijn ‘ideale dichter’ bevat. In een uitgebreid en rijkelijk gedocumenteerd essay belicht G.J. Dorleijn de Leopold-cultus die in de jaren twintig in het Noorden opgang maakte. Bloems bewondering gold zowel de inhoud van Leopolds dichtkunst als diens technisch vernuft en oorspronkelijkheid. Dorleijn benadrukt dat Bloem, ondanks die idolatrie, geenszins als Leopold-epigoon kan worden beschouwd. Integendeel, Bloem ‘herkende’ veeleer zijn eigen poëtische motieven in Leopolds oeuvre, met name de menselijke kwetsbaarheid, de levensverbittering en het verlies van alle illusies. Ondanks de duidelijke verwantschap tussen beide dichters, die alles te maken heeft met een vergelijkbare ‘psychische structuur’, bestaan er volgens Dorleijn toch duidelijke verschillen tussen beiden. Bij Bloem sterft het verlangen geleidelijk af en wordt zijn poëzie wranger ingevolge een groeiend besef

[p. 33]

van de menselijke beperkingen en de leegte van het bestaan. Bij Leopold daarentegen wordt de poëzie gevoed door een blijvende ‘ontvankelijkheid des harten’ en door een voortdurend hunkeren naar transcendentie.

Een ander facet van Bloems literaire persoonlijkheid wordt belicht door H.T.M. van Vliet, die momenteel een editie van Bloems kritisch proza voorbereidt. In ‘J.C. Bloem als criticus en essayist’ schetst hij een gedetailleerd en chronologisch beeld van de essayistische aspiraties waaraan de dichter met veel moeite heeft kunnen voldoen. Bloem schreef namelijk langzaam, met veel horten en stoten, en overschreed telkenmale de hem opgelegde deadline. Desondanks publiceerde hij ‘een omvangrijke hoeveelheid essays en kritieken’, die enerzijds een beeld geven van de Nederlandse literatuur tijdens het interbellum en anderzijds aantonen hoe Bloems literaire voorkeur verschoof van de Franse naar de Engelse schrijvers.

Van Vliet gaat ook in op Bloems wisselende ingesteldheid tegenover Verwey en Nijhoff alsook op zijn bedenkelijke politieke opvattingen tijdens de oorlog. Over dat laatste zegt hij dat het dringend tijd wordt de ‘grove versimpeling’ van Bloems maatschappelijke en politieke opvattingen tijdens de jaren dertig en veertig te corrigeren. Bloems elitarisme, zijn anti-democratische en ultra-reactionaire uitlatingen brachten hem ‘als vanzelf in het kamp van fascisme en nationaal-socialisme’.

A.L. Sötemann leverde voor deze bundel een bijdrage waarin hij de werkwijze van Bloem toelicht aan de hand van een bibliografische beschrijving van diens nalatenschap. Dit essay is vanuit filologisch oogpunt opmerkelijk en belangrijk, niet alleen omdat Sötemann enkele, tot op heden onbekende manuscripten van Bloem weergeeft, maar ook omdat hij vanuit het tekstgenetisch onderzoek van gedichten een plausibele, afgeronde interpretatie opbouwt. Tevens bevat het essay boeiende gegevens over de onderling sterk verschillende ontstaansprocessen van Bloems gedichten.

De twee essays van Wiel Kusters gaan nader in op het receptie-historisch onderzoek. In een degelijk gefundeerde en interessante bijdrage analyseert Kusters de visie van de destijds toonaangevende criticus Paul Rodenko op de poëzie van Bloem. Een enigszins hierbij aansluitende interpretatieve studie schreef Bern Versteegen, die momenteel aan een proefschrift over Bloem en de moderniteit werkt. Versteegen onderzoekt de essentiële verschilpunten en de affiniteiten tussen de dichtkunst zoals die door Albert Verwey wordt beoefend (‘het dichterschap van de geest’) en de wijze waarop Bloem ermee omgaat. De inkeer en vergeestelijking die in de poëzie van Verwey een voorname rol spelen, zijn afwezig in die van Bloem: in zijn melancholische poëzie is geen plaats voor verrukking. Het verlangen mag dan nog eventjes worden geconserveerd in de herinnering, de breuk tussen het voorbije geluk en de leegte van het nu-moment wordt er alleen maar groter door.

De artikels van de Engelse vertaler James Brockway en van de schrijfster Aya Zikken zijn de twee dissonanten in deze boeiende, allesbehalve dor wetenschappelijke essaybundel. Brockway belicht zijn werkwijze bij de vertaling van de poëzie van Bloem, waarbij hij uitgaat van ‘dichterlijkheid en letterlijkheid’, de eisen die de dichter zichzelf oplegde toen hij zelf vertaalwerk deed.

Brockway vergoelijkt echter wat al te makkelijk een aantal specifieke vertaalmoeilijkheden die verband houden met Bloems strenge eisen voor rijm, metriek en versvorm, en die elke vertaler



volgens mij het nodige hoofdbreken moet bezorgen, door zich te beroepen op beschouwingen van de dichter. Bij de ‘nieuwe, nog niet definitieve vertalingen’ van de gedichten ‘Afscheid’ (uit de bundel De nederlaag) en, Dageraad' (ongebundeld, want ooit door Verwey voor opname in De beweging geweigerd), had wat meer commentaar over de specifieke vertaalproblemen gemogen. Waarom kan Brockway er niet mee instemmen dat die vertalingen als ‘definitief’ worden gepubliceerd? Wat schort er volgens de vertaler aan? Het blijven open vragen.

Over de bijdrage van Aya Zikken alleen maar dit. Triviale memoires horen volgens mij niet thuis in een bundel met wetenschappelijk gefundeerde, beschouwende artikels die een wezenlijke bijdrage leveren tot de Bloem-studie. Jammer, want de essaybundel sluit daardoor met een vreselijke afknapper af. Voor de Historische Uitgeverij overigens niets dan lof. Niet alleen voor dit welgekomen initiatief, maar ook omwille van de vormgeving van beide essaybundels. Boeken met literatuurwetenschappelijke bijdragen mogen inderdaad ook aantrekkelijk ogen.

P.M.T. Everard en H. Hartsuiker (red.), Ontroering door het woord. Over J.H. Leopold, Historische Uitgeverij, Groningen, 1991, 192 p., fl. 35; 700 fr.

Bart Slijper (red.), Verlangen zonder vorm en zonder naam. Over J.C. Bloem, Historische Uitgeverij, Groningen, 1991, 202 p., fl. 35; 700 fr.

Uitgever Alexander Stols, Jacques Bloem en E. du Perron