Poëziekrant. Jaargang 18

[p. 28]

Essay

De paradox van de voltooiing
Over Armand Van Assche
Ean-Paul den Haerynck

Een goed gedicht is voor vele lezingen vatbaar. De beste verzen winnen aan kracht naarmate de afstand tot de dichter toeneemt. Of je ‘de laatste steen leggen op leven’ (een vers van Armand Van Assche) vertaalt naar de (tragische) anekdote of naar een bredere thematiek is een kwestie van persoonlijk aanvoelen. Maar wat Van Assche heeft neergeschreven in nauwelijks vier dichtbundels getuigt nu - drie jaar na zijn dood - van een opmerkelijke coherentie, van een centripetale kracht ook, die metafoor met idee en poëticale zelfreferentie verbindt.

Schrijven is de eigen grenzen overschrijden tot het leven ‘als een meiboom | de metselaar uit(duwt)’. Dat is nu gebeurd. Schepping is tegelijk vernietiging, het gedicht maakt zich los ten koste van de dichter. Bij de noodgedwongen voltooiing van het schrijfproces ligt het onvatbare, het onuitsprekelijke voorgoed vast. Over de kloof tussen zwijgen en spreken, over de paradox van de voltooiing gaat Voorgevoel (1992), de postuum en fraai uitgegeven bundel van Armand Van Assche.

Drie jaar geleden overleed Armand Van Assche onverwacht aan de gevolgen van een hartaanval. Hij was bijna vijftig. Wie hem kende, was geschokt door zijn plotse overlijden. De lezer die zijn poëzie nauwkeurig leest, weet dat de dood er overal in aanwezig is. In Even boven het evenwicht (1978) bijvoorbeeld - hij was achtendertig toen de bundel verscheen - vind je het lot van de moderne mens verwoord als: ‘Veertig | met een hartinfarct, met een slooppremie | op zak.’ Elders zijn er verwijzingen naar pacemaker en cardiogram, naar leven ‘op een kier’. Het heeft weinig belang of Van Assche daarbij zichzelf of iemand uit zijn naaste omgeving voor ogen had, of in zijn ontleding | aanklacht van de moderne techniek op die dingen anticipeerde. Wel wist hij toen dat ‘sterven (is): de laatste steen leggen op leven’: de sluitsteen, de uiteindelijke voltooiing.

Het is verleidelijk (én misleidend) het werk van Van Assche te lezen uit het oogpunt van zijn plotse dood. Het is makkelijk het ‘voorgevoel’ als doodsvoorspelling te verstaan, of het motto van Eugenio Montale als levensopdracht:

Wat hem beweegt is
het besef van een te vullen leegte
het voorgevoel van een vorm
die hij pas kent wanneer ze bereikt is.

Niet dat ik wil ontkennen dat Armand Van Assche in zijn poëzie op zoek was naar de diepste zin van het menselijk bestaan. Alleszins. Hoe concreet zijn beelden ook zijn, hij schrijft in essentie over zichzelf als je leest met een intimistische blik, over het mysterie als je zijn poëzie leest met een beschouwende blik, over het onuitspreekbare als je leest met een poëticale blik. Dat is het wat zijn poëzie boeiend maakt voor elke lezer. Je kunt in zijn gedichten komen door ze woord voor woord te ontrafelen, maar ook via een plotse ‘coup de foudre’. En bij elke lezing herroep je de vorige: ‘elk moment | vind ik mezelf uit | en vind jou, | weer buiten bereik’ (uit: ‘Omhelzingen’, Even boven het evenwicht, 1978).

Zijn zoektocht naar de mens, dat individu met een vrije wil, leidt tot de ontdekking dat die bekneld zit in het ‘tochtgat van onze eeuw’. Van bij zijn debuut, De chemie van de dauw (1973), ligt het zwaartepunt eerder op tegenstelling dan op verzoening, meer op gespletenheid dan op harmonie. Ook als universeel drager van ideeën blijkt de mens in een diepe malaise beland, deels door zijn fundamentele tekorten, deels door een snel groeiende ontheemding in onze technologische maatschappij: ‘zo naar huis kerend steeds verder van huis.’

De titel verklapt al de kloof tussen mens en natuur, tussen technocratie en zuiverheid, tussen kunstmatigheid en organische groei, tussen begrenzing en verbeelding. Dat fundamenteel dualisme drijft de dichter in het isolement.

‘Ik ben immuun | geblazen | in de zuivere tussenruimte | van dubbelglas.’ Zwevend tussen een gecorrumpeerde maatschappij buiten en het zelfbedrog van zijn illusies binnen hangt hij onaantastbaar maar vervreemd van zichzelf in het luchtledige. Op zoek naar eenheid bindt hij de strijd aan tegen de snel-weglevende mens, tegen versplintering en verstarring. Maar hij blijft in alle opzichten schizofreen, vindt zich als dichter slechts terug ‘in kunst- | matig verweer’, overlevend ‘als verstekeling | op papier’.

Papier is het materiaal waarop de dichter zijn vorm vindt, waarop elke dichter terugvalt, is de kern van elk dichterschap. Het valt op dat Van Assche niet alleen de mens en de tijd waarin hij leeft van bij het begin ter discussie stelt, maar ook de werkelijkheid, zelfs de poëzie kan niet ondubbelzinnig bestaan: ‘Gedichten zijn | verschoven kalkeerplaatjes | over een verschuivende werkelijkheid.’ Onvatbaarheid in het kwadraat. Daaraan vooraf gaat het zien, dat al evenmin argeloos gebeurt. Reagerend tegen de kunstmatigheid van onze leefomgeving erkent hij dat ook de perceptie, de observatie en de verbeelding zelf alle spontaneïteit hebben verloren: ‘Ik zie wat ik wil zien.’ Dat het woord evenmin aan die ‘gesloten denkkring’ ontsnapt, is duidelijk. Taal kan de ervaarbare wereld immers niet exact weergeven zodat er voor de dichter altijd een impasse lijkt te ontstaan. Van Assche heeft dat - met een knipoog naar Wittgenstein - het scherpst geformuleerd in ‘De allegorie van de kever’ (uit: De chemie van de dauw, p.17):

Ieder bezit een schild
daarachter leeft de kever.

Niemand heeft hem gezien.
Zelden heb ik hem gevoeld
en als ik hem voel,
hield hij zopas op
te bewegen.
Is hij er?
Was hij er?

Er is een theorie
een sluitend bewijs
dat ik dichtklap
een schild tegen de werkelijkheid.

[p. 29]

Armand Van Assche
[foto: Marc Raes]

Ik loop op ontdekking
tot aan de stoeprand van de dood
betast de lippen en welvingen
van menig schild
terwijl ik mijn schild
voor de leegte houd.

De vragen die dat gedicht oproept, worden in Even boven het evenwicht langs een omweg benaderd. Het motto van de bundel noemt het gedicht ‘een schaduwkabinet’, en die allusie op Plato's grot lezen we opnieuw in Voorgevoel (p. 29). Even boven het evenwicht verschuift het accent van versplintering en onmacht naar samenhorigheid en mogelijkheid, en omgekeerd. De metafoor van de haas in de koplampen, ‘Toch kijk ik terwijl ik | niet wil kijken’, maakt de ‘wens naar beweging’ zichtbaar, maar ook de ‘dichtgelopen’ vluchtlijnen in het donker.

In de vlucht, ‘aan de polsstok van een moment, even | boven het evenwicht’ (de schijnstilstand, de extase), kan de tijd buitenspel worden gezet, kan een ‘veilige | een gelukkige afstand’ worden gevonden:

en dan val ik stil,
kwetsbaar op de weg
als een kever op zijn rug
maar van binnen licht-
gevend

Die intense gloed en overgave, ‘en als ik je vind | is wat ik aanraak | warmte in mezelf’, keert bijna onmiddellijk om in de tegenpool. Onmacht en zelfverwezenlijking, vervreemding en toenadering wisselen elkaar even snel af als de enjambementen in het gedicht. Dat dualisme vormt de kern van Van Assches poëzie. Veelvuldig en scherper dan in zijn debuut duikt nu de utopie op van het verlangen:

Als je slaapt, ben je nog volmaakt
onderweg naar wat je wakker
nooit kunt zijn

Dat levensbesef wordt vormbesef en doet de schittering vermoeden van het onontdekte, de aarzeling van het ongezegde, de potentie van het woordeloze gedicht: ‘witter | dan papier, uitgespaard wit.’ Eerder dan aan een eindfase denkt Van Assche aan ‘het begin | toen er geen woorden waren, | nog niets was aangeraakt’. Een romantisch ideaal, want intussen is elke naamgeving geperverteerd door de commercie, is de taal in het crisiscentrum van de filosofie gaan postvatten. En in onze hedendaagse technocratie wordt elk bewijs van bestaan ‘in een handomdraai’ vereeuwigd of uitgewist, klinkt het in ‘Variaties met een videotape’: de limieten van het heldendom naderen de definitieve verzwijging. Of denkt de dichter aan ‘het nog onvolmaakte geluk’, dat niets te maken heeft met een duurzame toestand, met onveranderlijkheid? Daarin ontbreekt immers de voornaamste menselijke drijfveer: ‘nergens (...) een gemis | aan weelde.’

Het nog onvolmaakte geluk iets te vermoeden vooraleer het er is, dat wat aan de gedachte en aan het gedicht voorafgaat, zoekt zich centripetaal een weg naar de kern van Armand Van Assches dichterschap.

Maar ook de grens van het onvatbare, van het onuitsprekelijke, verschuift voortdurend. Communicatie is mogelijk, maar schiet tegelijk tekort. Het woord brengt je naar de andere oever, maar voor je het weet, ben je al door het ijs gezakt. Achter elk teken, achter elke lijn, verbergt zich immers de ‘haarfijne inbreuk | van een nieuwe lijn, | de zwarte | de volmaakte lijn’. Een ‘Da Capo’ dat opnieuw Plato's grot in herinnering brengt en een confrontatie toont van het onzichtbare met het zichtbare, van het onvatbare met het al geformuleerde, van het proces met de voltooiing daarvan. En hier mondt het fundamenteel dualisme van Van Assches poëzie onvermijdelijk uit in een bekende paradox: door het schrijven wordt de voor-woordelijke fase beëindigd, door de creatieve daad wordt het scheppingsproces vernietigd. De voltooiing heft de creatie op.

Het motto van Cel (1981), de derde dichtbundel van Armand Van Assche, thematiseert die problematiek:

Als de structuur zichtbaar is
wordt het proces onzichtbaar
als het proces zichtbaar is
wordt het gedicht
splinters spelonk dwaaltocht.

Twee afdelingen verbeelden die onverzoenbaarheid: het diepteperspectief van het zoeken naar de essentiële waarheid in ‘Celkern’, de onthulling van produktieve impulsen door middel van fragmentatie en samenhang in ‘Celdeling’. Motiefherhalingen uit vorige bundels vormen de kernwoorden: ‘kering’, ‘beweging’, ‘val’, ‘scherven’, ‘zwijgen’, ‘onvatbare’. Je ziet hoe het proces zich opnieuw voltrekt, ‘al geloof je niet | in de engel maar in zijn val’. Kristalheldere beelden vallen in die poëzie in scherven, het individu ontkent zichzelf in de spiegel. Ook de relatie ik-ander (dichterlezer) wordt geproblematiseerd: ‘en wat ik zeg heb ik nooit gezegd | toen ik je zag wij handige woorden wisselden’. Uit die verzen spreekt poëticale zelfverkenning, tussen Icarus en Narcissus zit de ik-figuur gekneld in ‘een taal | een kunstwerk van

[p. 30]

omwegen’. Armand Van Assche spreekt van ‘verloren sleutels’ en ‘stilstaande groei’, van een definitief afgesloten jeugd, ‘uit zelfbehoud | om te vergeten wie je was’. Daarnaar is geen terugkeer meer mogelijk: ‘Geen deur die ooit openzwaait zoals ze dichtsloeg | (...) geen tweede adem geen andere tijd geen | leven waarmee ik de honderd levens van de dood bedekken kan’.

In het langere gedicht ‘Pessoa of de waarheid met vier koppen’ verdwijnt het laatste sprankje licht, vertroebelt elk woord het vorige, en elke waarheid vertroebelt elke leugen. Daaraan vooraf gaat een vers met ‘alsof’, met het geloof in de schijnbeweging: ‘als dauwdraden tussen reis en doel gespannen alsof er een samenhang is.’ Met Pessoa wordt de geest een wenteltrap, een spiegelspel van taalscherven, een doolhof van kronkels. En hoe spannen zich de draden van de waarheid?: ‘het spinneweb waaruit de spin is verdwenen.’ Wat gebeurt er met de poëzie?:

Vliegt het denken zich blind tegen de rand
van de poëzie?
(...)
al schrijvend wordt het schrijven overbodig
maar je krast verder
(...)
soepel gips voor de leerling tovenaar
om zijn meester te misvormen en geen

misvorming

is een leugen: wat rest, is de vorm de voltage
van de inhoud die jou doorstroomde,
je toppenscherende taal.

In de afdeling ‘Celdeling’ is het woordinstrumentarium vrouwelijker getint, verschuift verwachting naar verwondering, naar het onvoorspelbare, naar het zichtbaar maken van de ‘ronde leegte’. Chaos, verblinding, ‘al deze schijngevechten tegen papier’, worden onthuld in het schijngevecht zelf. Niettegenstaande de dichter beseft dat elke inscriptie naar zin haakt, weet hij dat hij het woord niet pijnloos naar zijn hand kan zetten: ‘en altijd bedrieg ik mij en niet alleen mij’, ‘elk woord | verbergt een woord’, ‘hoe donker wordt mijn mond nog | als ik zeg donker’. Alleen het extatisch moment of de onaangetaste blik verdringt nog de dubbelzinnigheid: ‘alleen het kind | dat naar de vogels kijkt is een vogel.’ Vanaf dat punt doet Armand Van Assche een ‘duikerklok naar het onbekende’ verzinken, wijdt hij zich meer expliciet aan de ontkenning, de verdwijning, het nog-niet-zijnde, het negatieve groeiproces als de essentie van het bestaan. Daarom spreekt hij over het uitvergroten van het onzichtbare, het zich inbeelden van het ontbrekende, het zoeken naar het verloren ‘gewaande’, het bewaren van het ongrijpbare, het nogonderweg-zijn-naar-iets:

Uit oog en hersenwerk
ontstaat het werkelijke
maar wat je bijblijft
heb je nooit werkelijk gezien
is in de aarzeling
van het licht bewaard:
de warmte van vleugels
die tezamen vliegen.

Het is dat accentueren van ‘iets dat ontsnapt en je voorafgaat | in het naamloze’ dat hem obsedeert. De logica van de geschiedenis heeft zich omgekeerd, de mensheid heeft zich geïsoleerd in zijn apocalyptische ‘laatste kwartier’: ‘Elke beweging buiten ontbinding is bevroren | niets kan nog ontstaan.’ Vandaar de vaststelling: ‘Het glas is nog niet geblazen en reeds | rapen we de scherven op.’ Dat vers wijst weer op de thematiek die in Van Assches poëzie al ruim aan bod kwam: het menselijk tekort, de onmacht,

Redactie Dietsche Warande & Belfort (23/2/1989) Van onder nr. boven en v.l.n.r. M. Janssens, G. Mandelinck, P. de Martelaere, W. Spillebeen, A. Van Assche, G. Seghers, Ph. Vermoortel, F. Auwera, H. Bousset, H. Brems

het vergeefse proberen creëren van een samenhang waar er geen is.

Maar het duidt ook op een terugbuigen op het begin, vraagt meer aandacht voor de aanzet van een beweging dan voor het bewegen zelf, en omcirkelt de aarzeling, de negatieve zijnstoestand van het onuitspreekbare.

Het is met dat ‘onuitsprekelijke’ voor ogen, dat herinnert aan het oeuvre van Hans Faverey, dat Voorgevoel opent. Voor er van een schrijfproces sprake kan zijn, is er dat ‘voorgevoel van een vorm’ dat het schrijfproces terugplooit op het beginpunt. De dichter ontkent hier op paradoxale wijze zichzelf, spreekt over hetgeen hij niet kan spreken. Zodra het ‘voorgevoel’ immers als zodanig herkend wordt, is er al iets gebeurd dat van het niet-zijnde is overgegaan in de werkelijkheid.

De geïsoleerde openingsregel in het wit van de bladzijde markeert de essentie van de bundel: ‘Waarover sprake.’ Een bundel als een voetnoot bij het onzegbare. Of taal die zich neerlegt over het wit van het papier, over het onbestaanbare gedicht. Het beeld van slapende ledematen, van het niet-kunnenvoelen zet zich via beeldsprongen door tot het alles bedekkende ‘wit laken’:

wat is het dat woorden verbergen
en zoveel namen heeft
dat ik het niet kan noemen?

Die taalonmacht moet een tegenpool krijgen, zo niet zwijgt de dichter. Omdat het niet anders kan. Omdat het op een of andere manier laten ‘uitdeinen’ van het onbestaande de enige manier is van overleven. Van Assche gebruikt even verder het beeld van ‘muziek in een kamer, || wat dan langzaam in mij uitsterft’. In de titelcyclus keert ook de jeugd en de extase van het moment terug. Het onbewuste ervaren van geluk, het ‘onkenbare’ wonder in de simpelste dingen, alleen dat kan de (taal)vervreemding tegengaan. Elke deur waardoor je de taal binnenkomt ‘opent het vergeten’, elk woord ontkent, door in het bewustzijn op te duiken, het moment daarvoor, waar alle woorden nog mogelijk | onbestaande waren. Elk woord duwt de dichter in de verwarring, in de doolhof van de taal, drijft hem tot sprakeloosheid.

In de volgende gedichten duiken een na een metaforen op die doorheen de bundel een cirkelbeweging op gang brengen. Van de steen over de zee naar spiegel en raam en vandaar weer naar de scherven van de steen. Soms gaat een metafoor weer op in een concreter beeld: bijvoorbeeld in de ‘sprekende stilte’ tussen de mythische stenen van Carnac. Of in de golfbeweging van het water. Dynamiek en statisme duelleren hier voortdurend om de eenheidsbeleving te herstellen: ‘alles is | weer rond als een druppel | waarin de wereld samenrolt, | schittert.’

Vergezicht en begrenzing, meedogenloze scherpstelling en onmiddellijke relativering, afstand en vervreemding: elke vlucht voorwaarts blijkt uiteindelijk een terugval. Een chiasme duwt de mens in deze wereld op zijn plaats:

Het is onze kleine luxe
de wanhoop te vergroten
en te kijken naar de verte
alsof er geen glas was

‘Als’ en ‘alsof’ zijn voegwoorden van vergelijking. Bij Van Assche buiten ze de grammaticale categorie uit tot schijn en paradox. Met een dergelijk taalbewustzijn demonstreert de dichter de sterkste kant van zijn verzen. Met veelbeteke-

[p. 31]

nende woorden kan hij de anekdotische ervaring samensmelten met een universeel aanvoelen van de ‘condition humaine’ en met tegenstrijdige poëticale impulsen. Willy Spillebeen noemt de bundel in zijn inleiding ‘krampachtige pogingen om hevige momenten persoonlijk leven associatief tot een geheel op te bouwen’. Maar zeker niet krampachtiger dan in zijn vorige bundels. Van Assche besefte immers dat de dichter gewild en ongewild een verband legt tussen woorden, ook waar die samenhang compleet onbestaande is. De lezer doet hetzelfde, omdat de tekst onleesbaar blijft waar het fragmentaire zijn limieten nadert.

Het geheel getuigt van die fragmentatie. Suggestieve verwoording wisselt af met elliptische zinsstructuren, klankassociatie met verrassende enjambementen, exclamatie met mijmering. Uiteraard staan niet àlle regels op hetzelfde niveau. Toch zijn de meest irritante trekjes uit zijn vroegste poëzie daar uitgebannen, geen enkele woordspeling is vrijblijvend. Uit dat gerijpte dichterschap blijven de meest pregnante gedichten in het geheugen hangen, ook enkele van de vermoedelijk nog onafgewerkte fragmenten die in die postume publikatie zijn opgenomen.

Stukgeslagen keien, scherven schikt hij
weer in de natuur
als volmaakte stenen.

Armand Van Assche heeft zijn stukgeslagen wereld aanvaard, omdat hij ging beseffen dat de werkelijkheid slechts in het fragmentaire kan worden ervaren. Dat heeft in de eerste plaats met menselijke beperkingen te maken, met tijd en emotie, én met beweging. Vandaag ben ik niet wie en wat ik gisteren was, ‘het leven herhaalt zich niet’. Het varieert van ‘kleine zondagse uitvluchten’ tot de ‘goedbewaarde | gaten in het geheugen, ik heb het niet | geweten’. Eerder vind je al een allusie op de ‘Endlösung’, al kun je het vers ook minder dramatisch en meer persoonlijk in de optiek van de schuldvraag interpreteren. Dat kon ik terzijde hebben genoteerd, ware het niet dat de dichter zich in het schildersportret ‘Exodus’ - die titel is veelzeggend - precies aan elke eenzijdige benadering onttrekt: ‘Hij legt niets meer vast: | hij wiegt | als eb en vloed in versneld tempo | en laat zich niet vangen.’ Er is geen mooiere karakterisering voor de poëzie van Van Assche denkbaar.

‘Scherven schikt hij weer in de natuur als volmaakte stenen.’ Dat is de levensopdracht van de mens: de stukgeslagen wereld herschikken tot een leefbare werkelijkheid. Dat is ook de opdracht van de dichter: het aan diggelen gevallen wereldbeeld in een nieuw arrangement doen schitteren, kunst maken van wat nog rest. Of om het meer precies in de thematiek van Armand Van Assche te formuleren: het enige wat in woorden vatbaar is - en dat op zijn beurt al een fragment, een vernietigd beeld is van het onvatbare - pogen te zien als het oorspronkelijke. Het noembare in de plaats stellen van het onnoembare. Zonder daarbij uit het oog te verliezen dat er geen identificatie van die correlatieve categorieën mogelijk is. Eenmaal zover wordt de kunstenaar zichzelf, ‘hij verdwijnt in zijn model’.

In het midden van Voorgevoel staat ‘Een zevenluik’, een gedicht dat de lezer met zijn neus op de fragmentatie drukt. Het bevat vijf delen die telkens door drie puntjes worden ingeleid. (Of is het: van elkaar gescheiden?) Het gedicht gaat over lichamelijke aftakeling, over toenemende (ook geestelijke) ontheemding en eenzaamheid, waarin zich afwisselend een ik- en een zij-figuur op de voorgrond dringen: de dichter en de moeder; wellicht zijn beiden zelfs een en dezelfde persoon. Opnieuw duikt daar het beeld op van de deur: ‘maar wat houdt ze op een kier, | welke engel || welk helder | uitputtend vergezicht?’ Het tweede deel is daar een categorieke ontkenning van, de spanning van de verwoording valt messcherp over de bladzijde:

...
En dan valt het doek.

Achter het wit
is alles verborgen
of niets.

Laat alles
God, wat wit is
wit.

Het lijkt een definitieve uitspraak, waarbij het wit zowel staat voor het doodslaken als voor de leegte tussen de woorden van de dichter. Eenmaal het einde bereikt, valt alle schijn en verwarring weg. Mens of gedicht, het leven dat daarin geborgen ligt, heeft alleen zichzelf tot zin. Vandaar ook het dringend verzoek het oningevulde niet aan te tasten, de puurheid niet te perverteren.

En toch gebeurt dat, ook in de gedichten van Voorgevoel. Dat kan het gevolg zijn van een onafgewerkt concept van die bundel. Het is ook mogelijk dat niet alle gedichten in die bundel hoorden. De fragmenten werden gelukkig in een aparte en duidelijk herkenbare afdeling ‘Nagelaten notities’ ondergebracht; ik heb ze niet in mijn beschouwing betrokken.

Als de gedichten chronologisch staan afgedrukt, dan lijkt het of Van Assche met zijn recente gedichten telkens een markerende stap vooruitzet. Van de onontkoombare lineariteit van de taalcommunicatie in het gedicht over de Studentenopstand op het Plein van de Hemelse



Vrede, van het gedicht ‘Een kei door de golven’, dat nog reminiscenties bevat aan de modernistische poëtica, wipt hij naar een postmodern gekleurde, deconstructionistische dynamiek met citaten van hemzelf en tekstvarianten, naar een beeld van ‘bewegen in al wat verschoven is | in de versnelde projectie van kleine stilstanden | (...) Een kleine rimpeling | van parallelle gleufjes en slenken in het zand’. De tekst van het gedicht vormt niet langer een statisch gegeven - een vernietiging ontstaan uit voltooiing -, maar is wezenlijk dynamisch: ‘een voorwoord | op wat de dichter niet begrijpt, hoe dit alles | samenhoort zonder samenhang.’ En elders heet het een poging om ‘achterwaarts het verlies terug (te) winnen’. Ook die gedichten gaan over liefde en onmacht, over beeldvorming, onvatbaarheid en (zelf)bedrog, over de paradox van de wederkerigheid: afstand nemen is eigenlijk toenadering mogelijk maken. Op het moment van ontroering, extase of dood bijvoorbeeld:

het is zeldzaam een engel
op een naald

Op dat suïcidale ‘breekpunt’ ontbreekt elke grens, vloeit elke beweging over in haar tegenbeweging. Het slotvers krijgt dan ook geen afsluitende interpunctie mee:

zo zou ik het willen, een hand in

het water

het moet heel zocht pijn doen

Hierboven haalde ik al de engel-metafoor aan. Engelen genereren in die bundel enkele van de mooiste beelden. En sinds Rilke ‘ist jeder Engel schrecklich’. Armand Van Assche ziet jonge engelen sterven op zaterdagavondwegen, mensen als vlinders tegen een muur geprikt. Maar omdat de engel in vele opzichten een gesublimeerd alter ego is, een vondst

[p. 32]

van de dichter, heeft ook het gedicht van Armand Van Assche niets essentieels te maken niet de werkelijkheid, maar alles met het ‘aanvoelen’ ervan:

- Niet de zon breng ik onder woorden
moor haar vingers op mijn gezicht.

Armand Van Assche, Voorgevoel, Poëziecentrum, Gent. 1992. 55 p., f. 34.90; 698 fr. (gebonden), f. 24,90; 498 fr. (ingenaaid).

Even boven het evenwicht, gedenkboek Armand Van Assche, samengesteld door H. Van Gorp en D. de Geest, Acco, Leuven, 1992, 296 p., fl. 49.75; 895 fr.

Bio-bibliografie van Armand van Assche

1940:	Aartselaar, 17 | 9 | 1940: geboorte van Armand Van Assche.
1951:	Overlijden van vader. Constant Van Assche.
1952:	Humaniora aan het Xaveriuscollege te Borgerhout.
1958:	Studie Germaanse Filologie K.U. Leuven.
1960:	Studie Toegepaste Psychologie K.U. Leuven.
1962:	Leraar H.S.O. aan O.L.V. Presentatie te Sint-Niklaas.
1965:	Licentiaatsverhandeling ‘De zwerver in de Vlaamse verhaalkunst: verschijning en mensbeeld 1880-1950’ (K.U. Leuven, onuitgegeven).
1966:	Huwelijk en geboorte van zoon Anton. Woont te Waasmunster.
1968:	Geboorte van zoon Igor.
1969:	Geboorte van zoon Arnold. Verhuist naar Sint-Niklaas.
1970:	Licentie Toegepaste Psychologie K.U. Leuven.
1971:	Terugkeer naar Waasmunster. Specialisatie K.U. Leuven: schoolpsychologie en beroepsoriëntering.
1972:	‘Otto Rank, visie op de kunstenaar en het kunstwerk: Rank als volgeling en criticus van Freud’ (onuitgegeven lic-verhandeling Facult. Psychologie. K.U. Leuven).
1973:	Poëziedebuut De chemie van de dauw (De Bladen voor de Poëzie), 1973-5, Orion, Brugge): Poëzieprijs Stad Tielt. 2de druk, 1975.
1974:	Lid van diverse letterkundige jury's prov. Oost-Vlaanderen.
1976:	Redactielid Poëziekrant, medewerker Boekengids. Studieverblijf Universiteit Göteborg: specialisatie literatuurpedagogiek en empirische literatuurstudie. Prijs kinderpoëzie van Altiora Averbode voor het gedicht ‘Zwanen’.
1978:	Poëzierecensent bij dagblad Het Volk (tot 1984). Publicatie dichtbundel Even boven het evenwicht. (Orion, Brugge) en studie Adriaan Magerman (Oostvl, lit. monografieën). Publicatie De zee is een orkest (dichtbundel voor de jeugd, premie Verdienstelijk Kinderboek Prov. Antwerpen 1981).
1979:	Studieverblijf University of New York at Buffalo: specialisatie psychoanalytische literatuurbenadering en literatuurdidactiek. Lezing ‘Feelings and poetry: an empirical research’. Doctor Germ. Fil. K.U. Leuven. (‘Empirischpsychologische benadering van de relatie lezerpoëzie: een bijdrage tot theorie en praktijk van de empirische receptiepsychologie aan de hand van een systematisch onderzoek van scholierenreacties op poëzie’ (onuitgegeven).
1980:	Studieverblijf University of Maine at Orono: specialisatie inhoudsanalyse van de literatuur door middel van computer en literatuurpsychologie. Lid kunstkring Kallipège, lid redactieraad PI en Vers, medewerker BRT-schooltelevisie.
1981:	Wetenschappelijk medewerker dep. Algemene Literatuurwetenschap K.U. Leuven - onderzoeksproject over receptie van de poëtische metafoor. Publicatie dichtbundel Cel (Danthe. Sint-Niklaas).
1982:	Vast medewerker Ons Erfdeel. Diverse lezingen (U.I.A.. Vrije Univ. Amsterdam, onder andere over ‘Gelijkenis- en voorkeuroordelen over moderne poëzie’). Studie over Maurice D'Haese (Oostvl. lit. monogr.).
1983:	Redactielid Dietsche Warande & Belfort. Vrij assistent K.U. Leuven en leraar H.S.O. te Sint-Niklaas. Diverse lezingen over receptieonderzoek en literatuuronderwijs.
1984:	Publicatie Haartjes op mijn arm (Plaket Boekenweek Referendum Vlaamse Jeugd- & Kinderboek). Studieverblijf en lezing aan University of York (York Workshop Conference on Metaphor).
1985:	Medeoprichter en bestuurslid Vereniging Vlaamse Moedertaaldidactici (interuniv. werkgroep). Assistent Aggregatie Germ. Fil. en lector ‘Bijzondere didactiek moderne talen’, K.U. Leuven.
1986:	Leiding workshop ‘Literatuurgeschiedenis op school’ (uitg. Acco. 1988).
1987:	Viering moeder Van Assche: uitgifte familicalbum.
1988:	Redactielid van Spiegel (tijdschrift voor didactiek moedertaalonderwijs), lid werkgroep ‘Tekst en literatuur’ (Werkmap voor taalonderwijs). Redactielid Vlaanderen. Initiatiefnemer reeks ‘Poëzie op zondagmorgen’ te Sint-Niklaas.
1989:	Karakters en personages in de literatuur (Acco). Talrijke bijdragen in onderwijshandboeken, wetenschappelijke werken en bloemlezingen.
1990:	27 | 8 | 1990: plots overlijden van Armand Van Assche.
1992:	Voorgevoel (dichtbundel, postuum, Poëziecentrum. Gent) en Even boven het evenwicht (gedenkboek Armand Van Assche, Acco, Leuven).
	(Met dank aan Jozef Smet (Bio- en bibliografie Armand Van Assche, Sted. Bib. Sint-Niklaas, 1992).

Armand Van Assche Studie voor portret, houtskool door Anne Van Herreweghen