Poëziekrant. Jaargang 16

[p. 20]

Recensie

Ellen Warmond & Anne Vegter
Ondraaglijke zwaarte en luchtigheid
Hanneke Klinkert-Koopmans⁺

Met in mijn herinnering enkele sterke gedichten van Ellen Warmond begon ik te lezen in Persoonsbewijs voor inwoner (1991), een keuze uit maar liefst zestien bundels poëzie, van 1953 tot 1988. Naarmate ik vorderde, werd mij steeds duidelijker waarom zij als motto het volgende citaat van E.M. Cioran koos: ‘Wat ik op mijn zestigste weet, wist ik al op mijn twintigste. Gedurende veertig jaar niets dan een langdurige, overbodige controle...’ Hoe is het mogelijk dat iemand zo lang in steeds andere bewoordingen zichzelf herhaalt?

ELLEN WARMOND (1930) debuteerde in 1953 met Proeftuin, waarvoor ze de Reina Prinsen Geerligsprijs ontving. Van haar leven is weinig meer bekend dan dat ze een balletopleiding volgde, die om gezondheidsredenen moest opgeven en daarna lange tijd werkte in het Letterkundig Museum in Den Haag. Interviewers wijzen op haar gereserveerdheid. Haar werk werd wel in verband gebracht met dat van de Vijftigers, maar alleen wat betreft de experimentele vorm. Thematisch is zij eigenlijk van meetaf aan een adept geweest van het existentialisme in zijn meest negatieve uitwerking. Haar personages zijn geworpen in een zinloos bestaan, lijken van nature ongelukkig en niet in staat iets aan hun situatie te veranderen.

De gedichten die ze in de jaren vijftig en zestig maakte, treffen door de kracht van de beeldspraak. Een terecht bekend voorbeeld is ‘Changement de décor’, dat als tweede gedicht in de bloemlezing is opgenomen: ‘Zodra de dag als een dreigbrief | in mijn kamer wordt geschoven | worden de rode zegels van de droom | door snelle messen zonlicht losgebroken’. Ook al beschouwt Warmond blijkens het eerste gedicht poëzie als een machteloos middel om het menselijk tekort te dichten, toch blijkt ze in staat om dat scherp te verwoorden. Kennelijk is er een korte periode geweest waarin sprake was van het wonder van de (volgens Warmond helaas vergankelijke) liefde. De weerslag daarvan is te vinden in Warmte, een woonplaats (1961), met in het titelgedicht: ‘want liefde en het besef | van liefde daaraan ontsteken | ogen en stemmen hun licht | daarin ontbloeien de lippen | daaruit ontstaat het gedicht.’

Hoewel haar poëzie authentiek en waarachtig blijft, treedt er een verarming op. In de loop der jaren legt Warmond zichzelf beperkingen op, uit angst voor ‘gevoelspoëzie’. Juist die beklemmende beeldspraak verdwijnt, om plaats te maken voor kale zinnen. Na een periode van maatschappelijke betrokkenheid in de jaren zeventig, met gedichten over Vietnam e.d., waarbij ze overigens de opvatting huldigt dat poëzie antimaatschappelijk is, dat kunst zich ontwikkelt in weerwil van de maatschappij, verschenen cynische verzen onder de bedrieglijk positieve titel Uitzicht op inzicht (1975). Als ik het goed begrijp, is dat inzicht dat het menselijk tekort groot is. Liefde is schijn. En dat wist Warmond eigenlijk al in 1953. Het decor verandert, de ellende blijft.

In 1987 kreeg ze de Anna Bijnsprijs, bedoeld als bekroning voor het vrouwelijk geluid in de Nederlandse literatuur. Haar gedichten vind ik niet typisch vrouwelijk. Het zijn gedichten van een gedesillusioneerd mens die langzamerhand dicht vanuit een selffulfilling prophecy, gedichten waaruit de beeld- en vormkracht steeds meer verdwijnt. Wie genoegen wil beleven aan de verzamelbundel Persoonsbewijs voor inwoner doet er goed aan de bundel tot de helft te lezen, wat daarna volgt is loodzwaar. Zeer lezenswaard blijven de gedichten die al jaren in tal van bloemlezingen staan, zoals dit:

+ Ellen Warmond, Persoonsbewijs voor inwoner, Querido, Amsterdam, 1991, fl. 15; 300 fr.
Anne Vegter, Het veerde, Querido, Amsterdam, 1991, fl. 29,90; 598 fr.

Je bent

Je bent gewoon je bent
gewoon een mens dat is
een warm en onontwarbaar wezen
en toch kun je gebeuren als een wonder

want ik heb je geroepen in mijn slaap
ik riep je liefde

door eigen honger
in de eigen stem ontwaakt
zag ik: ik heb je niet gedroomd
hier ben je je bestaat

ik heb je liefgehad

dit is de nacht
ik heb je lief
ik heb je niet bedacht.

De loden last die Warmond de lezer gaandeweg op de schouder legt, steekt schril af tegen de luchtigheid van de poëzie van Anne Vegter. Vegter (1959), bekend om haar komische kinderboeken, debuteerde met een bundeltje poëzie voor volwassenen, Het veerde (1991), een titel die veerkracht belooft, maar te licht bevonden moet worden.

De vijftien gedichten bieden weinig meer dan vlakke verhaaltjes die slechts verbazen door abrupt taalgebruik en gezochte voorstellingen: een bloemkool die aan hersens doet denken, een kale man met een oranje hoed en een straathond. Even doemt de poëzie van Paul van Ostaijen op, maar nee, daar is toch meer mee aan de hand.

Deze gedichten zijn even tweedimensioneel als de prenten (van Annelies Alewijnse) die erbij staan afgedrukt. Overigens passen de beelden opmerkelijk goed bij de teksten. Ze illustreren werkelijk. Gezien recente bundels van Hans Tentije en Ed Leeflang lijkt er sprake van een nieuwe trend: samenwerking tussen dichters en beeldende kunstenaars. Annelies Alewijnse heeft zich laten inspireren door de gedichten van Anne Vegter. Mij inspireren ze niet tot verder lezen; een diepere betekenis ontbreekt, hun luchtigheid irriteert mij.

Concertante

Zij had een muzikale dag: blies
een paar maten Bach, toet!
pom! toet! in, even tellen,

de kamer vol eeuwigheid.
Ik luisterde, ook muzikaal,
het achterhoofd gefronst.