Poëziekrant. Jaargang 14

[p. 26]

Leescultuur

Lessen in poëzielezen
Remco Ekkers

‘Aanmoediging’ heet het stukje van Rein Bloem op p. 11 van zijn Tweeënvijftig sprongen in poëzie. De titel verwijst naar Luceberts argument ter aanmoediging: ‘één zon is schoon genoeg’, maar je kunt hem ook lezen als een aanmoediging voor Bloems verzameling van zijn wekelijkse poëzie-kolom in De Groene én als aanmoediging om poëzie te lezen. Bloem kreeg in de jaren vijftig les van professordichter Donkersloot die een regel van Lucebert onverstaanbaar vond. De jonge Bloem begreep dat niet. Hij schrijft nu: ‘De beginregel (van Lucebert) “daarbij behoort zijn fakkel niet te zuigen op zijn lijdenskelk” liep lekker en was duidelijk genoeg. Een vurig atleet behoort geen christen te zijn. Of: een sappelaar kan het vergeten.’ Zo'n opmerking heeft op mij het effect: natuurlijk, dat is toch duidelijk, waarom zag ik dat niet meteen.
Bij het lezen van poëzie over komt me dat vaak. Een schijnbaar duistere regel wordt plotseling verhelderd door de opmerking van een ander.
Daarom lees ik graag over poëzie en lees ik graag poëzie met anderen.

Rein Bloem
[Foto: Chris van Houts]

Rein bloem geeft in zul-ke scheuten, zulke tronk lessen in poëzie en hij doet dat als dichter. Hij voedt je verbeelding, vergroot je referentiekader, behandelt je als collega-lezer. Je hoeft je niet te schamen omdat jij een andere leesgeschiedenis hebt. Wie Bloem enigszins heeft gevolgd als criticus en als dichter weet wie hij kan ontmoeten in deze teksten: natuurlijk Hadewijch, André du Bouchet, Hölderlin, Faverey, Kouwenaar en Pierre Reverdy. Aantrekkelijk is ook dat zijn commentaren niet didactisch van toon zijn. Bloem weet van te voren niet waar hij uitkomt. Hij schrijft zijn ‘sprongen’ proefondervindelijk en vindt dus meer dan hij kon vermoeden. Het maakt het meedenken niet gemakkelijk. Zijn poëzie-kolom leest als poëzie.

Soms polemiseert Bloem in zijn kolom met andere interpretatoren of met vertalers, die immers ook een interpretatie leveren. Zijn liefde voor de middeleeuwen beperkt zich niet tot de 12e eeuw. Hij citeert bijvoorbeeld ook uit het Antwerps Liedboek van rond 1500. Het gaat over de wachterliederen in die kolom. De titel luidt ‘Inderhaast’ en de eerste zin als vertrekpunt ‘Daer mede maect u van heyr.’ De vrouw uit het lied zegt, in moderne transcriptie: ‘Heb jij het schild, ik heb de speer, / Daarmee maak je van hier.’ Bloem vertaalt: ‘Jij het schild, ik de lans, / smeer 'm, laatste kans.’ De toon van de vertaling past mooi bij het verdere commentaar: ‘Een commentator wars van parodie schrijft de woorden aan de wachter toe. Hoeveel mooier als de vrouw de slaper wakker port, wapens in de handen duwt en buiten zet, alles in strijd met wat een alba vraagt: duur. Wat zal er gelachen zijn indertijd, in de stad.’

Een tekst van Hölderlin, het beroemde ‘Mit gelben Birnen hänget...’ is aanleiding om de vertaling van Den Besten aan te vallen: ‘Met rijpe peren neigt zich...’ Bloem: ‘Met rijpe p... dat kan niet waar zijn, maar het is zo. Wat heeft de vertaler in naam van welke goden bewogen geel in rijp om te zetten? Het stafrijm pe/pe in stee van be/bi? Het mooi meegenomen ij/ei? Een kleur, concreet waarneembaar, verschiet in een conclusie: geel dus rijp. Wat een verschraling van betekenis, wat een verlies aan zichtbaarheid.’ Vaker in deze bundel laat Bloem zien dat het beeld niet mag worden weggewerkt door een uitleg of conclusie.

Net als Wiel Kusters in De geheimen van wikke en dille laat Bloem overeenkomsten zien tussen regels en beelden bij verschillende dichters: zo verbindt hij in één stukje Hölderlin met Tip Marugg, Baudelaire, Verwey, Peter Blum, Kouwenaar, om aan het slot weer uit te komen bij Marugg. Ook in het geheel vindt de lezer spiegelingen, maar dat kun je verwachten als iemand zijn eigen voorkeuren zo consequent tot uitganspunt neemt.

Guus Middag is in Ik ben een napraatpapegaai wel didactisch, maar dat is begrijpelijk als je in de Verantwoording leest dat deze dertig kleine essays geschreven zijn voor Diepzee, een tweemaandelijks literatuurtijdschrift voor de hoogste klassen van het middelbaar onderwijs. Hij laat in het titelessay zien hoe dichters steeds weer zichzelf en eerdere collega's herhalen. Hij demonstreert dit door twee strofen van Leopold te citeren en te laten zien hoe de

[p. 27]

dichter bewust gebruik maakt van de stijlfiguur pleonasme. Napraatpapegaai noemt hij een heel mooi pleonasme, ‘omdat het woord is wat het uitdrukt: het tweede deel (papegaai) praat het eerste deel (napraat-) nog eens na.

Een overtuigende demonstratie, want Leopold ontleende zijn regels uit een Engels boek, dat het ontleende aan een gedicht van Emerson, dat weer een vrije bewerking was van de Oostenrijkse vertaler Hammer, die het over had genomen van de veertiende-eeuwse Perzische dichter Hafiz... De aantekeningen van Middag achterin zijn boekje zijn zeer volledig.

Hiermee hangt samen dat je voor het lezen van poëzie een grote achtergrondkennis moet hebben, reden waarom het lezen van gedichten voor jonge mensen vaak onoverkomelijke problemen biedt. Ze missen eenvoudig de lees- en leefervaring. Middelbare scholieren zijn gediend met gedichten die geschreven zijn vanuit een referentiekader dat het hunne is. Natuurlijk bestaat er ook poëzie van onze bekende dichters die aansluit bij algemeen bekende feiten, maar heel vaak is het gedicht een cryptogram dat verwijst naar feiten of gegevens die voor jonge mensen onbekend zijn. Een extra probleem is dan nog dat onder invloed van een afnemende leescultuur de algemene ontwikkeling steeds minder een literair-cultureel karakter heeft. Ook een tamelijk eenvoudig gedicht van Buddingh’, ‘Biezen mandje’, gaat problemen opleveren, waar de lezer de bijbelverhalen niet meer kent. Buddingh' schrijft: ‘er komt een klein biezen mandje aandrijven: / wedden dat u denkt dat er een zuigeling in ligt’. Veel jonge lezers denken dat helemaal niet en het is zelfs de vraag of ze weten wat een biezen mandje is.

Middag legt het geduldig uit en dan werkt het gedicht. Het gedicht ‘Onderduiker in Artis’ van Chr. J. van Geel bespreekt hij eveneens verduidelijkend door de historische situatie te belichten en pas dan kan hij ook formele aspecten, als de ‘stijf toegeknoopte’ vorm van de eerste vijf regels, aan de orde stellen. Zijn bespreking is een schoolvoorbeeld van de bespreking van een gedicht waarbij vorm en inhoud elkaar versterken. Zo komen in de verschillende besprekingen op een aanschouwelijke manier formele zaken als rijm, metrum, beeldspraak, zelfcorrectie en anachronisme aan de orde. Het is aardig om Middag en Bloem te vergelijken op het punt van gekozen dichters. Vestdijk speelt bij



beiden een prominente rol. Vooral door zijn De glanzende kiemcel, waarvan Bloem zegt dat het elk jaar moet worden herlezen. Middag heeft met Tom van Deel en H.T.M. van Vliet de Nagelaten gedichten van Vestdijk geredigeerd. Kouwenaar vind je bij beiden, maar Middag blijkt vooral gecharmeerd door Otten. Hij bespreekt een gedicht van hem vier maal. Steeds geeft hij dan relevante mythologische informatie. Andere favorieten van Middag zijn Achterberg, J.C. Bloem (over wie hij merkwaardig genoeg overigens zegt dat hij ‘een van de somberste dichters uit de Nederlandse literatuur’ is. (J.C. Bloem geeft uitzicht op een ander leven, volgens zijn neo-Platoonse opvattingen. Is dat somber?), Tom van Deel, J. Eijkelboom, G. Komrij, J. Kuijper, M. Nijhoff, W. Smit en H. de Vries. Veel minder dan R. Bloem bespreekt Middag niet-Nederlandse dichters, wat natuurlijk in overeenstemming is met zijn doelgroep. Als hij een voortreffelijk gekozen gedicht van Philip Larkin bespreekt, geeft hij ook de vertaling van Jan Eijkelboom, niet om die vertaling te kritiseren, maar voor de duidelijkheid. In zijn interpretaties laat hij ruimte voor verschillende lezingen. Hij werpt suggesties op, laat de lezer meedenken zonder echter vaag te zijn en met elke duiding mee te gaan. Bij het lezen van de dertig kleine essays leert de lezer ook ‘de’ geschiedenis van de poëzie kennen.

Wij zijn, zoals Leopold leert, napraatpapegaaien van het eeuwige gesproken woord. We hebben een aanmoediging nodig. Het hapert in onze stamelmond, maar we leren het eeuwige woord spreken, stamelend maar met toenemend inzicht.

Rein Bloem, Zulke scheuten, zulke tronk, Querido, Amsterdam, 1989, 115 p., fl. 34, 50: 690 fr.

Guus Middag, Ik ben een napraatpapegaai, De Bezige Bij, Amsterdam, 1990, 162 p., fl. 34,50; 690 fr.