Passionate. Jaargang 9

[p. 6]

New journalism - geen realisme maar realiteit
Jerry Goossens

Tom Wolfe is een groot schrijver. Wellicht niet zo groot als zijn bijna naamgenoot Thomas Wolfe, auteur van onder meer het legendarische Look homeward, angel, maar toch: zijn romans A man in full (1998) en vooral The bonfire of the vanities (1987) zijn briljante, hilarische, schrijnende, scherpzinnige zedenschetsen van kapitalistisch Amerika op z'n allerinhaligst. De hoofdpersonen uit beide romans, respectievelijk Charlie Crocker en Sherman McCoy, zijn reuzen van mannen, zelfverklaarde goden die hun eigen Olympus bouwden alvorens er met veel aplomb vanaf te lazeren. Charlie Croker (‘was a man in full, had a back like a Jersey bull’), een vastgoedmagnaat waarbij Harry Mens verbleekt tot een huisjesmelker met anderhalve bovenwoning in Spangen, tracht zijn bescheiden komaf te compenseren door steeds grotere projecten te realiseren, maar komt op al even epische wijze ten val wanneer zijn met geleend geld gefinancierde business-kathedraal Croker Concourse onverkoopbaar blijkt. In The bonfire of the vanities, het romandebuut van de toen 56-jarige Wolfe, is het de überyup Sherman McCoy die hopeloos verstrikt raakt in een Kafkaïaans web gesponnen door politiekcorrecte politici en opportunistische juristen.

[p. 7]

Grote romans zijn het, zowel in omvang als in opzet; retro-naturalistische meesterproeven (Wolfe is een vurig bestrijder van het modernisme) die succesvol lonken naar Zola, Dickens en Faulkner. Toch hadden ze nooit geschreven mogen worden. Wolfes fictie is het werk van een spijtoptant. In 1973 schreef hij een uitgebreid voorwoord bij de bundel The New Journalism, waarin hij de roman nog net niet dood verklaart (‘it's the kind of comment that doesn't mean much in any case’), maar waarin hij beargumenteert dat de journalistiek het literaire primaat van de roman heeft overgenomen. Bijna dertig jaar later en vanuit een Nederlands perspectief klinkt die bewering volslagen belachelijk. Hoe beroerd de gemiddelde Nederlandse roman ook is, het aspiratieniveau van de geschreven pers hier ten lande is zo laag dat van een concurrentiestrijd geen sprake is. Laat staan dat het voetvolk van het woord de overwinning claimt, zoals Wolfe met zoveel bravoure doet in The New Journalism.

‘The work done in journalism over the past ten years easily outdazzles the work done in fiction, but that is saying very little (...) Actually, I wouldn't say the novel is dead (...) It is only the prevailing fashions among novelists that are washed up. I think there's a tremendous future for a sort of novel that will be called the journalistic novel or perhaps documentary novel, novels of intense social realism based upon the same painstaking reporting that goes into the New Journalism,’ aldus de latere bekeerling Tom Wolfe.

Aantrekkingskracht

New Journalism. Het is een begrip dat net zo gedateerd is als Nieuw Links of Hollandse Nieuwe (tenslotte komen die haringen hoofdzakelijk uit Scandinavische wateren). Toch wordt de term nog regelmatig gebezigd op scholen voor journalistiek of na sluitingstijd in het journalistencafé aan de Amsterdamse Wibautstraat. Tot daadwerkelijke verhalen leiden die gesprekken nooit, want de Nederlandse New Journalism is in de wieg gestorven, en een enkele halfslachtige uitzondering daargelaten (waarover later meer) wordt er tegenwoordig zelfs geen poging meer toe ondernomen. Nee, het onderwerp wordt besproken zoals archetypische halfvoltooide romans in de bureaula worden besproken. Het is een voornemen, om aan de vaak grauwe realiteit van het bureauredacteurschap te ontsnappen, een streven dat uiteindelijk nooit gerealiseerd zal worden.

De Heilige Graal van de gemiddelde letterknecht.

Maar wat ís New Journalism?

De simpelste definitie luidt: een geschreven journalistieke reportage waarin gebruik wordt gemaakt van literaire technieken. Perspectiefwisseling, monoloog interieur, monoloog exterieur, scene-opbouw, flashback, flash-forward, enzovoort. Niet in dienst van de verbeelding, maar teneinde de werkelijkheid zo meeslepend mogelijk te beschrijven. De journalist als auteur. Het verklaart de bijna mythische aantrekkingskracht die het genre nog steeds op de beroepsgroep uitoefent. Want hoewel er sinds de geboorte van New Journalism, midden jaren zestig, veel is veranderd, blijft de journalistiek tot op de dag van vandaag een in zijn diepste wezen conservatief vak, waarvan de basisregels al een kleine honderd jaar vaststaan.

Een van de belangrijkste dogma's is dat de verslaggever onzichtbaar dient te blijven in zijn verhalen. Wie wel eens een blik heeft geworpen op artikelen van eerstejaars Journalistiek-studenten weet dat het een buitengewoon behartigenswaardige regel is. Het woord ‘ik’ springt voortdurend, als een talige wethouder Hekking, in het gezichtsveld van de lezer en vertroebelt daarmee het zicht op het verhaal. Ook voor het idee dat de verslaggever niet goed hoeft te schrijven, zolang het maar correct en functioneel is, valt veel te zeggen. Verslaggevers met literaire pretenties verliezen zichzelf doorgaans in barokke mooischrijverij, waarin adjectieven en als-vergelijkingen over elkaar heen buitelen als dolle, schuimbekkende, rood-ogige, grommende, Braziliaanse vechthonden in het ballenbad bij de Ikea. Dat hoofden eindredacties daar scherp op toezien is een zegen voor de lezer.

De ideale journalist onderscheidt zich van zijn collega's door middel van scoops, niet met taal. Hij is onzichtbaar, onzelfzuchtig dienend, volkomen ondergeschikt aan zijn verhaal. Dat wil zeggen, in een ideale wereld. Want in de praktijk worden journalisten natuurlijk gedreven door ijdelheid en de drang tot distinctie. BBC-verslaggever John Simpson die voor de troepen uitliep om eigenhandig Kaboel te bevrijden is wellicht het meest hilarische bewijs van deze stelling, maar een halve blik op een uitzending van Netwerk (vooral de KRO-editie) volstaat ook al. Ook daar is niets mis mee, want de beste dingen worden tenslotte uit competitie geboren. En zo is het ook met New Journalism.

[p. 8]

Tom Wolfe

Nieuwe competitie

De beroepsgroep van journalisten valt grofweg uiteen in twee categorieën: nieuwsjagers en featureschrijvers. De laatste groep stond, zeker in het Amerika van de jaren zestig, aanmerkelijk lager op de ladder van het krantenvak. De nieuwsjagers waren de jongens ter plaatse, die thuiskwamen met de primeurs en de onthullingen, terwijl de featureschrijvers, de letterknechten, voor de human interest zorgden. Die term is tot op de dag van vandaag enigszins besmet. Weliswaar haalt in barre tijden geen enkele krant er zijn neus nog voor op, maar de ware newsgetter acht het onverminderd een inferieure vorm van journalistiek. Interviewtjes, portretten of - God beter het! - sféérreportages. Daar was de krant toch niet voor uitgevonden?

Tom Wolfe werkte gedurende de eerste helft van de jaren zestig voor het zondagsupplement van de New York Times. Dergelijke bijlagen verhielden zich volgens de schrijver tot het gewone dagblad als een kroegvoetbalploeg tot Feyenoord 1:

‘Their status was well below that of the ordinary daily newspaper, and only slightly above that of the morbidity press, sheets like the National Enquirer in its “I Left My Babies in the Deep Freeze” period. As a result, Sunday supplements had no tradition, no promises to live up to, not even any rules to speak of. They were brain candy, that was all,’ aldus Wolfe in The New Journalism.

Daar in de hersendropfabriek, in de luwte van de journalistieke wedijver, ontstond een nieuwe competitie die niet langer draaide om scoops en onthullingen, maar om taal, vorm en stijl. De inzet was literatuur, zo u wilt. Het is nooit met zekerheid vast te stellen wie zich de auteur van het eerste New Journalism-verhaal mag noemen, maar Wolfe wijst in zijn voorwoord op een portret van de bokser Joe Louis dat in 1962 in Esquire verscheen. Het artikel begon niet met een keurige Wie-Wat-Waar-Waarom-inleiding, maar met een dialoog die zonder veel problemen voor de openingsscène uit een roman had kunnen doorgaan. In ieder geval brak het totaal met alles wat in die tijd gebruikelijk was in de sport- of tijdschriftjournalistiek:

‘Hi, sweetheart!’ Joe Louis called to his wife, spotting her waiting for him at the Los Angeles airport.

She smiled, walked toward him, and was about to stretch out on her toes to kiss him - but suddenly stopped.

‘Joe,’ she said, ‘where's your tie?’

‘Aw, sweetie,’ he said, shrugging, ‘I stayed out all night in New York and didn't have time-’

‘All night!’ she cut in. ‘When you're here all you do is sleep, sleep, sleep.’

[p. 9]

‘Sweetie,’ Joe Louis said, with a tired grin, ‘I'm an ole man.’

‘Yes,’ she agreed, ‘but when you go to New York you try to be young again.’

Als fictieve Scène uit een Huwelijk zou dit al een alleraardigst begin van een kort verhaal zijn. Echter, de wetenschap dat het pijnlijke gesprekje niet is ontsproten aan de verbeelding van een romancier, maar letterlijk een slice of life reconstrueert is nog steeds verbluffend. De redactie van Hard Gras, het ‘voetbaltijdschrift voor lezers’ zou collectief in tranen uitbarsten van pure ontroering als bijvoorbeeld Hugo Borst terug was gekomen met een dergelijk gesprekje tussen - pak hem beet - Patrick Kluivert en zijn Angela.

Ze glimlachte, liep naar hem toe en wilde al op haar tenen gaan staan om hem te kussen toen ze plotseling stilhield.

‘Pat,’ zei ze, ‘waar is je das?’

Zelfs veertig jaar later, en in lekenvertaling, blijft het overeind (al zeg ik het zelf). De impact die het op een jonge feature writer als Tom Wolfe gehad moet hebben is nauwelijks te bevatten. Zo kon het dus ook! Lak aan de conventies van het vak! Alles uit de kast! Geen realisme maar realiteit! De schok van het nieuwe

Hunter S. Thompson

daverde door de gewelven van diverse krantenredacties, wat resulteerde in een reeks publicaties die steeds verder afkoerste van het gangbare journalistieke idioom, maar in wezen gewoon verslaggeving bleef. Sommige auteurs bleven als almachtige vertelinstantie boven hun subject hangen, anderen voerden zichzelf op als personage in het verhaal. Niets was te dol. Zolang het goed geschreven en feitelijk juist was.

Vulgaire werkelijkheid

Daarbij bleken de sixties een goudmijn voor journalisten. Wie de Vietnamoorlog wilde verslaan, belde het Ministerie van Defensie en zat een dag later al in een helikopter naar het front. De counter culture ontwikkelde zich tot een internationaal fenomeen en was bepaald niet vies van media-aandacht. Hunter S. Thompson trok een jaar lang met de Oakland Hell's Angels op, voor een reportage die uiteindelijk resulteerde in een boek. Weliswaar werd hij halfdood geslagen, maar de journalist die tegenwoordig een van de Amsterdamse Angels wil spreken stuit bij wijze van spreken vanzelf op de persattaché van Big Willem. Of de vragen alvast doorgefaxt kunnen worden. En dat is ook geen lolletje. De onbevangenheid ten opzichte van de media was maximaal. Het was voedertijd in de journalistenkooi. Malse hapjes als de Black Panthers, de seksuele revolutie, de studentenrevolte, de drugscultuur, hapklaar door de

[p. 10]

tralies geworpen. Wie maalt er nog om een slechte jeugd als de verhalen voor het oprapen liggen?

Vanuit de literaire hoek werd aanvankelijk met scepsis gereageerd op het ‘dilettantenproza’ van de Nieuwe Journalisten. Wat voor dagblad of tijdschrift geschreven werd, kon nooit eeuwigheidswaarde aspireren. Bovendien, hoe explosief de contemporaine geschiedenis zich ook ontwikkelde in het Amerika van de sixties, de meeste romanschrijvers haalden hun neus op voor de vulgaire werkelijkheid van alledag. Ware literatuur kon tenslotte uitsluitend ontstaan in een maatschappelijk vacuüm, zo luidde de algemeen heersende opvatting van het schrijversvolk. Het realisme was allang ingewisseld voor een steeds hermetischer wordende stijl, waardoor de journalisten het rijk alleen hadden. Het inspireerde Wolfe tot de volgende vileine constatering:

‘They waited, and all they got was the Prince of Alienation... sailing off to Lonesome Island on his Tarot boat with his back turned and his Timeless cap on, reeking of camphor balls.’

Pas toen de literaire reus Norman Mailer een autobiografisch en buitengewoon geëngageerd boek publiceerde (The armies of the night) en Truman Capote op de proppen kwam met zijn legendarische non-fictie roman In cold blood, begon het tot de prozaschrijvers door te dringen dat New Journalism meer was - of in ieder geval kon zijn - dan een trucje van het lagere echelon om zich op het speelterrein van de grote jongens te kunnen wagen. Maar in de meeste gevallen was het toen al te laat.

Schrale oogst

Vier decennia later is de vraag: heeft New Journalism inderdaad iets blijvends opgeleverd? Wat Nederland betreft: nauwelijks. De belangrijkste exponent van het genre is Martin Bril, die zijn stiel leende van Herald Tribune-columnist Jimmy Breslin. Breslin was in 1963 de eerste die brak met de ongeschreven wetten van het cursiefje, en er op uit trok om verslaggevende columns te schrijven. Wolfe haalt in The New Journalism een column aan waarin Breslin verslag doet van een proces tegen maffiabaas Tony Provenzano. Leg het verhaal naast Brils vroege Paroolstukken over de rechtszaak tegen ‘de Hakkelaar’ en het wordt zonneklaar waar Martin de mosterd haalde. Ook Jan Donkers toonde zich in de jaren zeventig, toen hij zijn beste artikelen schreef, geïnspireerd door de Nieuwe Journalistiek en Kees van Beijnums non-fictiedebuut Over het IJ is New Journalism pur sang. Enige invloed was ook merkbaar op verslaggevers van de Haagse Post in de jaren tachtig. Maar hoewel er vooral sinds de komst van de krantenmagazines nog af en toe een halfslachtige poging ondernomen wordt, is dat zo'n beetje de schrale oogst.

In Amerika is de opbrengst aanmerkelijk rijker. Het genre heeft talloze boeken gegenereerd die zo'n beetje alle facetten van de roaring sixties & seventies in meeslepend detail hebben gedocumenteerd. Het lanceerde de carrières van onder meer Hunter S. Thompson en scenarioschrijver Joe Eszterhas (o.a. Basic instinct). Tijdschriften als Rolling Stone publiceren nog regelmatig prachtige reportages in de beste New Journalism-traditie. Maar ironisch genoeg was New Journalism bovenal het zetje dat Tom Wolfe nodig had om proza te gaan schrijven. Weliswaar zat er niet minder dan veertien jaar tussen zijn inleiding bij The New Journalism en zijn romandebuut The bonfire of the vanities. Maar in zijn voorwoord ontvouwt hij voor het eerst zijn poëtica - een warm pleidooi voor 19-de eeuws realisme. Bovendien blijkt zijn non-fictie oeuvre achteraf een voorstudie voor zijn romans. Wolfe moet uiteindelijk toch geconcludeerd hebben dat de wereld het best in fictie te vangen is. In een tijd waarin mediatrainers, managers en advocaten grotendeels bepalen wat er in de krant komt, schuilt er waarschijnlijk meer waarheid in een romanpersonage als Charlie Crocker dan in een journalistiek portret van zijn werkelijke evenknie Donald Trump.

En toch: wat zou ik graag een vuistdik New Journalism-boek over de opkomst en ondergang van de Lijst Pim Fortuyn lezen!