Passionate. Jaargang 9

[p. 43]

De onaangepasten
Aanpassing en Misverstand in het werk van Fouad Laroui
Toef Jaeger

Asterix en Obelix betreden een huis dat gek maakt. Ze moeten op zoek naar formulier A38. Bij binnenkomst blijkt de portier doof en dement, achter de loketten zitten kwekkende vrouwen die niet geneigd zijn tot enige inspanning, de man achter de informatiebalie is gaan lunchen en de ambtenaar die het juiste formulier zou moeten hebben, wordt op zijn schommeltje heen en weer geduwd door zijn secretaresse en is dus niet erg genegen in actie te komen. Na uren door het huis te hebben gedwaald en alle etages meerdere malen te hebben bezocht, hebben Asterix en Obelix maar één mogelijkheid: ze zullen zich moeten aanpassen aan de denkwijze van dit huis vol onaangepasten.

Asterix bedenkt een list en vraagt om een ander formulier, te weten het fictieve A39. Hierdoor roept hij een groot misverstand op, iedereen is in rep en roer en wanneer blijkt dat de Galliërs ook tevreden zijn met een ander formulier - namelijk A38 - zijn de ‘ambtenaren’ opgelucht. Door dit formulier te bemachtigen vervullen Asterix en Obelix een van de moeilijkste opdrachten die ze moeten volbrengen om uiteindelijk in Rome aan te komen.

Niet altijd loopt het verhaal van de onaangepasten goed af. Wanneer Obelix in zijn eentje door het huis had gedwaald, zou hij zich waarschijnlijk hebben aangepast, maar dan zo dat hij een van de permanente inwoners was geworden. Het is aan de slimme Asterix te danken dat de twee zonder permanente geestelijke schade het gekkenhuis weten te verlaten.

Vreemdeling in eigen land

In het werk van Fouad Laroui zijn er onaangepasten in vele soorten en maten. Alleen al in zijn eigenlijke debuut (maar hier in Nederland pas na zijn twee andere romans uitgegeven) De tanden van de topograaf (1996) wordt het verhaal verteld van enkele Marokkaanse immigranten in Parijs. De vreemdelingen - door de verteller onaangepasten genoemd - proberen elk op hun eigen manier een draai te geven aan hun nieuwe leven. De een doet dat door zich Franser dan Frans voor te doen; met zijn identiteitskaart in de hand overschreeuwt hij zijn eigen afkomst. Tot op de dag dat een jennende Fransman hem vraagt: ‘Hé joh, Arabier, heb jij je smoel wel eens gezien?’ Hij volgt het advies op, bekijkt zijn eigen

[p. 44]

hoofd, en is onaangenaam verrast: ‘Wat had ie een vuile rotsmoel, echt een kop om de bak voor in te draaien, een slagveld waarop de muggen hadden huisgehouden, plus nog eens alle vlooien en luizen uit een complete krottenwijk.’ Hij verlaat de bar en komt terug met een jachtgeweer, richt een bloedbad aan en slaat daarna de hand aan zichzelf. Hij is niet de eerste immigrant die zijn nieuwe identiteit niet aankan. Hij had zich zo goed aangepast dat zijn identiteit verloren was gegaan.

Ook Raouf, een andere vriend van de verteller, redt het niet in ‘het beloofde land van Peugeot’. Elke dag gaat hij de straat op en schreeuwt zich de longen uit het lijf. Zijn geschreeuw betekent niets, maar hij trekt wel veel bekijks en heeft zelfs een volgeling. Maar schreeuwen als happening raakt uit de mode en Raouf besluit dat hij zich gaat toeleggen op hoongelach. Het lukt hem niet erg hierin te overtuigen en hij pleegt uiteindelijk zelfmoord. Bij wijze van testament laat hij een manifest achter waarin hij tekeer gaat tegen nationalisme en opgelegde grenzen.

De enige die het wel redt in Parijs is de verteller zelf. In Marokko weet hij niet te aarden: hij spreekt Frans en kijkt neer op de Arabisch sprekende medemens, hij wordt opgepakt door de politie omdat hij communist zou zijn - kortom: een reeks misverstanden en toevalligheden leidt ertoe dat hij besluit te vertrekken. Hij keert nog eenmaal terug om op zoek te gaan naar zijn verdwenen vader en om te bemiddelen in een uithuwelijkingsconflict van zijn zusje, maar na een ultiem misverstand op zijn werkplek besluit hij zijn geboorteland definitief te verlaten.

Wanneer de verteller namelijk ontdekt dat de mijnwerkers slapen in plaats van werken, wordt hij van hogeraf gedwongen represailles te nemen. Om de ernst van de situatie te tonen, moet er een zondebok worden gevonden. De keus van de leiding valt al snel op een topograaf die op de desbetreffende ochtend met bebloede kop was binnengekomen, omdat hij twee pijnlijke tanden uit zijn mond had gerukt. De topograaf wordt ervan beschuldigd in dronken staat op het werk te zijn verschenen en zal ontslagen moeten worden. De verteller aarzelt, maar besluit uiteindelijk tot het ontslag van de topograaf over te gaan, nadat iemand hem ervan heeft verzekerd dat de topograaf hiermee een dienst wordt bewezen: deze zou kunnen terugkeren naar zijn verloofde in Casablanca, maar heeft de moed niet om ontslag te nemen. Het enige wat de topograaf nodig heeft, is een duwtje in de rug. Later blijkt dat de man zelfmoord heeft gepleegd omdat hij werkeloos was geworden en dat terwijl hij bijna zou trouwen. Volgens de leiding moet het incident maar zo snel mogelijk vergeten worden, een houding waar de verteller niets mee kan. De ‘vreemdeling in eigen land’ vertrekt wederom naar Europa, deze keer ‘voor langere tijd’.

Bereid tot aanpassing

In De tanden van de topograaf speelt de keuze van de aanpassing een belangrijke rol. De verteller hecht te zeer aan zijn individualiteit om zich te kunnen aanpassen in zijn geboorteland, pas in Parijs ervaart hij de ‘bijna fysieke gewaarwording van de vrijheid’. Door zich niet te willen conformeren, wordt hij gedwongen tot een keuze. In de twee volgende delen van deze migratietrilogie is de verteller ouder en wordt hij minder expliciet in zijn keuzes.

Zo is in het tweede deel, Judith en Jamal (1998), de verteller als student getuige van een liefdesrelatie van zijn neef Jamal met de joodse Judith. Erg veel zegen rust er niet op deze relatie, omdat de door vooroordelen geleide ouders weinig zien in twee geloven op een kussen. Het liefdespaar weigert zich echter te conformeren aan de wensen van hun omgeving en zet de relatie voort. Judith trekt in bij de nog thuis wonende Jamal, waar ze de meeste tijd doorbrengt in een kast, zich verstoppend voor de voetstappen op de trap.

De verteller is in deze roman minder beslist dan in De tanden... en zijn keuzes zijn omslachtiger. Opvallend is bijvoorbeeld zijn bereidheid tot aanpassing, wanneer de omstandigheden daarom lijken te vragen. Hij is voorzichtig in zijn mening, en de vraag wat hij nu eigenlijk van de situatie vindt, gaat hij uit de weg: ‘Ik vind er helemaal niks van’ en ‘alle soorten geloof zijn gelijkwaardig,’ antwoordt hij. Het enige wat hem interesseert is de mate van vrijheid, ‘de ruimte die me door andermans obsessies wordt gelaten en dat ik daarom graag woon in landen waarvan ik de taal niet begrijp; maar als fanatisme op een gegeven ogenblik aan de macht is, word ik pijlsnel een even grote kwezel als de rest, dan heb ik opeens ook een grote baard, dan blèr ik ook van alles en leer ik ook alles uit m'n kop wat ze willen.’

Het idyllische slot van de roman, waarin de verteller het liefdespaar een prettige toekomst in Amerika toeschrijft met een zwangere Judith en een grasmaaiende Jamal, is het stel helaas niet gegund.

De uitgever grijpt in, legt uit dat Amerika achterhaald is en bovendien niet bestaat en wil het ware verhaal

[p. 45]

horen. Bovendien heeft hij een brief gekregen van een man die het manuscript onder ogen kreeg en flink wat bezwaren heeft. De verteller moet de liefdesgeschiedenis aanpassen en vertellen wat er met Judith en Jamal is gebeurd nadat ze door druk van de familie toch uit elkaar zijn gegaan.

Zowat verplicht

In het slotdeel van de trilogie is de situatie van de verteller, de onaangepaste ingenieur Dinges, een tragische. Hoewel Kijk uit voor parachutisten (1999) de meest humoristische van de drie is, is de uitkomst de meest cynische. De roman vertelt het verhaal van de individu Dinges die naar Marokko terugkeert om bij een asfaltfabriek te werken. Al snel maakt hij promotie, maar dat gaat vrij willekeurig en blijkt even snel ongedaan gemaakt te kunnen worden. Dat Dinges tot meer aanpassingen bereid is dan de vertellers in de andere twee romans blijkt al wanneer hij wordt geroepen door zijn baas. Snel plakt hij een snor op, want ‘een snor is zowat verplicht op de asfaltfabriek van Tadla, anders kun je wel fluiten naar promotie. Ik werk dus veel met haarstukjes om te voldoen aan de ongeschreven maatschappelijke regels.’

Wanneer hij gedwongen wordt zich ook in zijn privé-leven aan te passen, kost hem dat aanzienlijk meer moeite, maar eraan ontkomen kan hij niet. Op een goede dag valt er namelijk een parachutist op zijn hoofd, waardoor er een verbroedering voor het leven plaatsvindt. De parachutist, Bouazza, trekt - na een glaasje limonade om bij te komen van de schrik - definitief in bij Dinges. Wat de ingenieur ook onderneemt, hij slaagt er niet in zich te verlossen van de indringer. Niet alleen zijn fysieke leefruimte wordt beperkt, maar ook zijn geestelijke eigendommen worden bedreigd. Bouazza verkoopt Dinges' boeken aan een zaadjesverkoper, die van de pagina's zakjes vouwt, koopt een dure djellaba omdat Dinges alleen Europese kleding draagt en jaagt Dinges' eerste afspraakje weg omdat de vrouw een te korte rok draagt, te veel make-up op heeft en bovendien rookt. Hoewel Bouazza dagelijks vrienden over de vloer heeft, krijgt Dinges met niemand goed contact (dat lukt hem alleen met de kat en een jong meisje dat een taal spreekt die hij niet verstaat).

Bouazza wordt de deur gewezen, Dinges probeert stiekem te verhuizen - maar de pogingen mislukken jammerlijk, zijn solitaire leventje kan hij niet meer oppakken. Het resultaat is dat hij - die voortdurend op zijn individualiteit hamerde, zich als individu voorstelde aan de medemens - zich uiteindelijk neerlegt bij de situatie. Hij omhelst de verpersoonlijking van de Marokkaanse normen en waarden, omdat dit de enige oplossing is. ‘Het is zonneklaar. Je moet houden van Bouazza.’

Een kwestie van woorden

Hoewel de vertellers natuurlijk niet over een kam zijn te scheren, is de ontwikkeling van hun houding wel opvallend. In het debuut (dat grotendeels autobiografisch is) is de verteller compromisloos, evenals zijn vrienden die naar Parijs zijn geëmigreerd. Hun keuze is zeer expliciet en principieel (vertrek of zelfmoord), terwijl de personages zich in Judith en Jamal aanpassen aan de situatie zoals die zich voordoet. In Kijk uit voor parachutisten ten slotte wordt het verzet van het individu gesmoord - Dinges besluit zich volledig aan te passen.

Veel van de (aanvankelijke) onaangepastheid komt voort uit het misverstand, die meestal te maken heeft met communicatieproblemen. Wie zich aanpast, reduceert het misverstand. In De tanden... bijvoorbeeld staat het verhaal van een ambtenaar die het plaatsje Ahssen aandoet. Hij wil de inwoners elektriciteit, stromend water en een postkantoor geven. Ze moeten zich kortom ontwikkelen en zich aanpassen aan de rest van de dorpen, opdat ze worden ‘zoals overal elders’. De ambtenaar praat en praat, maar krijgt geen gehoor. De tolk zwijgt in plaats van te vertalen, de inwoners van Ahssen kijken hem aan alsof hij een zonnesteek heeft opgelopen. Moedeloos verlaat hij het dorp en laat het aan zijn lot over. Wel vraagt hij nog aan de tolk wat Ahssen eigenlijk betekent. Na enig nadenken antwoordt de tolk: ‘Zoiets als Beter-dan-waar-ook-elders, meneer.’

Wanneer mensen onderling dezelfde taal spreken, of in het geval van Kijk uit voor parachutisten helemaal geen taal spreken, zijn er minder aanpassingsproblemen. Het probleem van de onaangepaste, of algemener de vreemdeling, ligt kortom in de taal, zoals Laroui zelf meerdere malen in zijn werk stelt: ‘Vreemdeling, dat is in de eerste plaats een kwestie van woorden. [...] Ik wil maar zeggen, woorden zonder achtergrond geven rare sferen.’ En dat is waarom Asterix erin slaagt het juiste formulier in handen te krijgen: hij spreekt de ambtenaren in het gekkenhuis aan zoals ze hem hebben aangesproken. Wanneer je je wil of moet aanpassen, moet je vooral op het juiste moment weten te vragen naar formulier A39.