Passionate. Jaargang 9

[p. 40]

Schrijven in eenbuigbare taal
Interview met Fouad Laroui
Abdelkader Benali

foto: Daniela Bilek

Fouad Laroui werd in Nederland bekend met zijn vorig jaar verschenen roman Judith en Jamal. In het tv-programma Zeeman met Boeken werd het als alternatief boekenweekgeschenk naar voren geschoven. Dit jaar verscheen bij Van Oorschot Laroui's debuutroman De tanden van de topograaf. Een semi-autobiografisch portret van een jongeman in Marokko, maar ook een haarscherpe ontleding van de maatschappij en de verschillende wijzen waarop het individu onder de duim wordt gehouden en hoe hij daaraan ontsnapt. Eerder verscheen bij Van Oorschot Kijk uit voor parachutisten.

Een kennismaking. Over Diderot en Céline, marxistische docenten in Casablanca en het wel of niet bestaan van de Marokkaanse literatuur.

Hoe verliep je eerste contact met de Franse taal?

Ik ging naar de Franse school toen ik heel jong was. Ik was vier, vijf jaar oud. We woonden toen in El Jadida, een stadje honderd kilometer ten zuiden van Casablanca. Ik zeg stadje maar nu is het een grote stad van een paar honderdduizend inwoners.

Mijn twee zussen en mijn broer zaten al op de Franse school. We spraken dus alleen Frans thuis, van heel jongs af.

Had je vanaf het begin het gevoel dat je je in het Frans kon uitdrukken zoals jij wilde?

Vanaf het begin was ik in feite beter in het Frans dan alle Franse kinderen en alle andere Fransen en dat is zo gebleven. Ik was zoveel beter omdat ik veel las. Ik deed niet anders dan lezen: de hele dag en elke avond. Ook in het weekend. Mijn vader vond het prima. We hadden geen TV en geen radio maar we hadden wel boeken. En alle boeken die ik las waren, misschien vindt men dat vreemd, in het Frans.

[p. 41]

Je bent opgegroeid op een soort van taaleiland. Binnenshuis de voertaal Frans en buitenshuis Marokkaans. Hoe is het met de taaltoestand nu in Marokko?

Het verandert relatief snel. Toen ik heel jong was, had je een gekke situatie: het Arabisch, een rijke maar moeilijke taal, was de officiële taal maar weinig mensen konden het goed verstaan of spreken. Het Marokkaans was rudimentair, dat wil zeggen: een mengseltje van Arabische, Berberse en Europese woorden. Je kon er niet zoveel mee. Tussen die twee was het Frans een logische keuze om je te kunnen ontwikkelen.

Het Berbers, de taal van zestig procent van de Marokkanen was geen erkende taal. Je kon het ook niet lezen. Het was gewoon geen geschreven taal.

Inmiddels is de situatie aan het veranderen. Het Marokkaans absorbeert steeds meer Arabische woorden en wordt langzamerhand toch een echte rijke, gevarieerde taal. Het Berbers wordt nu ook geschreven en begint zich een semi-officiële status te verwerven. Maar het Frans blijft toch de taal die toegang geeft tot Europa, tot studies in het buitenland. Het verleent ook een zekere status. Al met al blijft de situatie toch vrij ingewikkeld.

Jij hebt meerdere malen gezegd dat je niet in het Arabisch zou kunnen schrijven. Waarom niet?

Met ‘schrijven’ bedoel ik creatief schrijven. Ik produceer regelmatig wetenschappelijke papers in het Engels. Ik noem dat geen schrijven. In het Arabisch zou ik teksten kunnen schrijven met een duidelijk verhaal voorzien van een begin en een eind in grammaticaal correcte zinnen. Maar het echte schrijven, dat wil zeggen: in je moedertaal of wanneer je een taal zo goed kent dat je die kan ombuigen tot je eigen individuele, unieke taal, dat kan ik uitsluitend in het Frans. Het is niet zo dat het Frans meer dan het Arabisch of Marokkaans biedt. Het is gewoon een gevolg van mijn geschiedenis, mijn eigen jeugd. Het komt door wat ik heb gelezen in het Frans, in welke taal ik dacht en in welke taal ik studeerde en de wereld benaderde.

Speelt ook de mogelijke lezer die je voor ogen hebt een rol in je schrijven?

Nee, helemaal niet. Zoals veel schrijvers schrijf ik in de eerste plaats voor mijzelf. Ik schrijf om de mooie zin, of het verrassende verhaal. Als ik schrijf, zie ik geen lezer voor me. Soms voel ik me niet op mijn gemak als iemand over een van mijn romans begint. Ik vind het vreemd dat die worden gelezen.

Wanneer begon je eigenlijk je eerste verhalen te schrijven?

Ik was negen toen ik mijn eerste short story schreef. Er zat een enorme blunder in het verhaal: het veronderstelde dat een bepaald personage nog geen naam had toen ze al achttien was. Kan niet, zei mijn vader, of misschien was het mijn oom. Iedereen krijgt een naam vlak na de geboorte. Het was heel gênant.

In je debuutroman De tanden van de topograaf zitten verwijzingen naar de school waar je op zat. Vertel daar eens wat meer over.

Ik zat tien jaar lang op een vreselijke kostschool. Er was een gebrek aan privacy en er was wreedheid onder de pubers. Het heeft me een hekel aan het hele ras van de homo sapiens en zijn gedoe bezorgd. Sinds die tijd geef ik er de voorkeur aan om alleen te zijn. Het klassenonderwijs was prima. Het heeft mij een solide basis gegeven in de wetenschap, in de talen en in de geschiedenis. We hadden fantastische leraren. Ze kwamen allemaal uit Frankrijk en genoten intens van zonnig en goedkoop Marokko.

Was er veel verschil met de buitenwereld?

En of! De Lycee Lyautey was een eiland in hartje Casablanca. Het Franse curriculum deed er opgeld en dat betekent natuurlijk liberté, égalité, fraternité. De helft van de leraren was links, zoniet extreem links. De anderen waren conservatiever maar geloofden toch in de vrijheid van meningsuiting en in de ontwikkeling van het individu. Buiten het lyceum gold de staat van beleg: letterlijk. [Marokko is na de onafhankelijkheid in 1956 onder koning Hassan II met ijzeren hand geregeerd. Pers en media werden aan banden gelegd en voor kritiek op de koning was weinig tot geen plaats. Veel intellectuelen en oppositieleiders zochten hun heil in het buitenland. Noot van AB]

Welke literatuur en schrijvers hebben jou geïnspireerd?

[p. 42]

Dat waren schrijvers die ik op het Lycee Lyautey voorgeschoteld kreeg. Onder hen waren natuurlijk Montaigne en Rabelais voor de periode van het humanisme. Ik heb Erasmus pas later ontdekt. Descartes was er voor de periode van het rationalisme. Voltaire, Rousseau en Diderot tenslotte waren er voor de periode van de Verlichting. Ik was zeer onder de indruk van Voltaire, in het bijzonder van Candide en Zadig. Zijn brieven en zijn Dictionnaire philosophique vond ik ook ongelooflijk indrukwekkend. Daarin heb ik de kracht van de ironie en de satire ontdekt. Hugo en Zola kwamen later, ze hebben mij het belang van politiek engagement geleerd.

...en de Célinistische ondertoon in je debuutroman, heb je dat ook aan het Lycee te danken?

Céline kwam later. Ik denk niet dat hij in de officiële canon zat. Hij was te moeilijk en te controversieel. Te volks misschien. Maar Céline was inderdaad voor mij een openbaring: je kon dus schrijven zoals je voelde zonder rekening te houden met syntaxis of grammatica of le beau style. Hij heeft me in zeker zin bevrijd, maar ik maak geen pastiche van Céline. Ik schrijf inderdaad zoals ik voel dat ik het moet schrijven. Soms worden het toch klassieke zinnen à la André Breton, ook een schrijver die mij heeft beïnvloed.

En je ervaringen met het bureaucratische apparaat zoals je die beschrijft in Kijk uit voor parachutisten (een pas afgestudeerde Marokkaan uit Frankrijk gaat in Marokko werken in een cementfabriek en wordt van het kastje naar de muur gestuurd) en De tanden van de topograaf, is dat allemaal autobiografisch?

Wat ik beschrijf heb ik inderdaad aan den lijve meegemaakt. Het gaat trouwens over de situatie van tien, twintig jaar geleden. Misschien is het verbeterd. Maar ik blijf me verbazen over hoe ingenieus homo sapiens is wanneer het er om gaat andermans leven zuur te maken.

Tenslotte iets over Judith en Jamal, een op het eerste gezicht moderne Romeo en Julia over de liefde tussen een moslimjongen en een joods meisje. Hoe is de roman ontvangen in Frankrijk?

Het boek is goed gerecenseerd. Er werd veel geschreven over de stijl en het verhaal. Maar gek genoeg heb ik alleen in Nederland in een recensie mogen lezen dat Judith en Jamal eigenlijk een metaroman is die een reflectie over het begrip roman in zich herbergt. Dat was inderdaad mijn bedoeling.

Zou zo'n roman ook in Marokko geschreven kunnen worden?

Ja. Het Marokko van nu heeft weinig taboes als het om literatuur gaat. Er heerst een relatief grote vrijheid, zeker als je het met het Marokko van twintig jaar geleden vergelijkt.

Hoe zou je een Marokkaanse literatuur definiëren?

Dat is moeilijk. Hier moet je toch een onderscheid maken tussen diegenen die in het Frans schrijven en in Parijs worden uitgegeven (Chraibi, Ben Jelloun, Laabi, Serhane en ikzelf) en diegenen die in het Frans schrijven en in Marokko worden uitgegeven (een stuk of twintig auteurs). En dan zijn er nog diegenen die in het Arabisch of in het Berbers schrijven (geen idee hoeveel dat er zijn). Wat hen allemaal bindt is uiteindelijk niet de taal maar de onderliggende thema's: het gaat meestal over variaties rond het thema traditie of moderniteit. Chraibi begon deze trend in 1954 met Le passé simple. Het is een thema waar nog lang over geschreven wordt en kan worden.

Aan welke Marokkaanse schrijvers refereer je?

Eerlijk gezegd, geen van hen, hoewel Le passé simple een grote indruk op mij maakte toen ik het twintig jaar geleden las. Toen De tanden van de topograaf verscheen, in 1996, belde de schrijver van Le passé simple, Driss Chraibi (ik wist niet eens dat hij nog leefde) mij op om me te vertellen dat De tanden van de topograaf Le passé simple van de nieuwe generatie was. Ik werd er tegelijk trots en bang van. Opeens voelde ik een bepaalde verantwoordelijkheid.

Kunnen we na de dichtbundel in het Nederlands, Verbannen woorden, genomineerd voor de C. Buddingh Prijs 2002, ook een Nederlandse roman verwachten?

Nee. Schrijven doe je in je moedertaal of misschien in de taal die je op school op jonge leeftijd leerde. Het Nederlands is nu mijn vijfde taal. Verbannen woorden was een experiment dat me te veel tijd en energie heeft gekost en ik ben er niet 100% tevreden over. Ik denk dat ik maar bij het Frans blijf tot ik de sprong naar het Marokkaans/Arabisch waag. Als ik het ooit waag.