Passionate. Jaargang 9

[p. 46]

Maak ik u bang, mevrouw? De ‘verbannen woorden’ van Fouad Laroui
Evelien Chayes

Het was ongeveer vijftien jaar geleden. Primo Levi vroeg de journalist door wie hij op dat moment geïnterviewd werd, alsjeblieft geen profeet in hem te zien. Profeten, zei Levi, zijn de pest van vandaag en misschien wel van alle tijden, want het is zo goed als onmogelijk echte van valse profeten te onderscheiden. Het was niet lang na dat interview dat de dichter van Ad ora incerta zijn fatale sprong maakte in het trapgat van zijn geboortehuis.

Is het waar, wat Primo Levi zei, dat we doorgaans niet het verschil kunnen zien of lezen tussen een ware Messias en een valse prediker? Als we eerlijk zijn kunnen we niet om deze vraag heen. Godsdienst en geloof staan tegenwoordig nu eenmaal op gespannen voet met de maatschappij en Komrij mag dan wel sinds een tijdje onze Nationale Dichter zijn, dat de dichter en zijn poëzie in dit postmoderne tijdsgewricht een rol spelen is niet bepaald een vanzelfsprekendheid. De discussie over de Islam versus de Westerse samenleving lijkt haast het punt te hebben bereikt waarop de taal, en vooral woorden als multicultureel, verdraagzaamheid, gedoogbeleid, stuitend hol zijn geworden. Juist nu, zou ik zeggen, is er behoefte aan de stem van dichters die ons de taal weer teruggeven. Van binnenuit. Om te weten wat de ‘marge’ is moeten we de wijde wereld van die marge leren kennen - we moeten kunnen relateren. Wat betekenen die woorden voor iemand die minstens drie grenzen over is gegaan alvorens in ons midden te belanden? Het lijkt een prachtige timing: juist dit jaar verscheen de eerste gedichtenbundel van de Marokkaans-Frans-Nederlandse schrijver Fouad Laroui: Verbannen woorden. In het Nederlands. Een deel van de gedichten bestond geheel of als idee in het Frans; de schrijver hertaalde ze voor een Nederlands publiek. De bundel gedichten, drieëndertig in aantal, draagt een duidelijke chronologie in zich. Ze zijn geschreven in de periode vanaf ongeveer 1980 tot 2000.

Op zoek naar vrijheid

Laroui is een expert op het gebied van het vreemdelingenschap. De schrijver werd geboren in Marokko (1958), waar hij op het Franse Lyceum doordrenkt raakte van de Franse cultuur. Zijn vader had groot ontzag voor de Franse taal en cultuur en wilde per se dat zijn kinderen hiermee opgroeiden. Later studeerde Laroui in Parijs en Amsterdam, woonde en werkte in Engeland, wat hij nu al jaren doet in Amsterdam. Al zijn boeken draaien om het zoeken naar identiteit en het individu dat zijn positie probeert in te nemen in en tegenover de gemeenschap. Ze gaan over mensen die tussen verschillende culturen en tradities in staan en er niet aan ontkomen een keuze te maken. De hoofdpersoon of verteller is steevast een intellectueel onafhankelijke die (voor zover mogelijk) afstand doet van de Arabische traditie waarin hij is opgegroeid, op zoek naar vrijheid. Op een algemeen niveau gaat Laroui's werk over een struggle for life waarin menig individu uit onze multi- of transculturele samenleving zich zou kunnen herkennen. In zijn prozawerk is de humor verpletterend, waarbij de levendige stijl een enorme vaart in het verhaal zet. De vraag is nu natuurlijk hoe Laroui deze thematiek heeft ‘om-gedicht’. Kan hij dit ernstige onderwerp aan zonder het wapen van de humor waar zijn proza alle ruimte voor laat? Niet alleen vergt poëzie een grotere investering van

[p. 47]

de lezer. Voor een wisseling van proza naar poëzie moet de schrijver zich bedienen van een andere taal; vorm en stijlmiddelen zijn wezenlijk anders. Het is interessant, hieraan Laroui's opvattingen over taal en waarneming te verbinden. Zijn werk en uitspraken in interviews geven een heel helder beeld van zijn opvattingen over literatuur, theorieën die een natuurlijke link hebben met zijn hierboven omschreven thematiek.

Fouad Laroui is schatplichtig aan de Franse traditie, met name aan het verlichtingsdenken dat met Descartes inzette. In zijn proza laat de schrijver op een logische manier zien hoe voor hem de waarneming van de ons omringende werkelijkheid verloopt via het rasterwerk van de literatuur, waarin een cultuur immers gereflecteerd wordt. Zoals in Vreemdeling: aangenaam: ‘Om van de wereld “verslag te doen”, om er iets zinvols of samenhangends van te maken, beroepen we ons op een heel oud reservoir van gelezen zinnen, citaten en gevoelens die door een illuster dichter onsterfelijk zijn beschreven. In die zin lezen we onze levens.’

Dat neemt niet weg dat het door het individu gekoesterde verlangen naar vrijheid, zoals hij ooit verklaarde in een interview met Wineke de Boer in de Volkskrant, bijna automatisch uitmondt in het ideaal van een wiskundige taal, door middel waarvan je direct kan omschrijven wie je bent: ‘Ideaal zou zijn, als je alles van binnenuit zou kunnen beschrijven. Daarvoor zou een schone, ja bijna wiskundige taal nodig zijn.’ De utopie van een volmaakte, universele taal, waarin woord en ding zich tot elkaar verhouden als één op één, is ongeveer zo oud als de oudste dichters. Het is een geschiedenis die Umberto Eco heeft proberen samen te vatten in zijn boek Europa en de volmaakte taal. In het Europa van vóór de Verlichting ging achter elk ding en elk woord het Woord schuil; een volmaakte taal zou in dienst moeten staan van het Heilige Woord en de waarheid die hierin neergeschreven stond. Met de ontwikkeling van de experimentele wetenschappen maakte deze absolute waarheid plaats voor die van de ratio, die in de Franse traditie van Voltaire en Descartes ruimte laat aan twijfel.

Het woord

Met twijfel als grondhouding probeert Laroui in zijn Verbannen woorden van begin tot eind zijn achtergrond en dus zichzelf en zijn eigen positie te bekijken. Dit is de keuze die de schrijver als intellectuele nomade gaandeweg gedwongen is te maken. Als talen landen zijn dan zou onze moedertaal ons vaderland zijn. Trek je die analogie door, dan zou je in het geval van Fouad Laroui kunnen zeggen dat het Frans zijn vaderland is (het land van het Lycée, waar zijn vader hem naartoe stuurde) en het Arabisch zijn moederland (de wereld en wetten van zijn moeder, thuis). Maar, over ouders gesproken: deze werelden strijden met elkaar. En luidde het meesterlijke en verschrikkelijke slot van Judith en Jamal niet ‘vijf breekbare ... letters die me plotseling al het ongeluk van de hele wereld lijken in te houden: VADER’? Met de van Laorui bekende ironie, om niet te zeggen zijn sarcasme wordt de tragiek van de vaders (en dus ook zonen) in het gedicht ‘Pater’ mooi neergezet: het is een groot geluk, schrijft hij, we hebben niets, geen olie, geen water, maar

Vaders! Vaders!
en de illusie dat zíj

het naadje van de kous weten

Voor zijn Verbannen woorden, als de taal waarin hij als dichter is verschenen, heeft Laroui in elk geval gekozen voor het Nederlands. Deze taal is zijn ‘neutrale land’: de taal waarin het ‘ik’ tot bloei kan komen en waarin, zoals hij zelf eens schreef, voor hem geen tirannie van woorden heerst en een minimum aan de schrijver opgelegde culturele traditie.

Dit wil natuurlijk niet zeggen dat Verbannen woorden geen, al dan niet onbewuste, verwijzingen naar de Franse literatuur bevat. Zij is het vanzelfsprekende referentiekader en het filter van zijn culturele geheugen. Ze worden ingezet in de door de gedichten beschreven ontworsteling van een intellectueel aan de tirannie van het geloof, of dit nu een politiek isme is of een religie. Het is de strijd van het individu met de ‘staat’ (land, godsdienst, vader), en die draait altijd om het woord.

[p. 48]

Metamorfose

Zoals gezegd draagt de bundel een chronologie in zich over een periode van twintig jaar; wie hem goed leest merkt dat het een zorgvuldig gecomponeerd geheel is. Is het toevallig dat de zoektocht van de dichter die de dictatuur van de massa ontvlucht, bestaat uit drieëndertig gedichten, ‘passies’ zou je haast schrijven als je het getal drieëndertig symbolisch opvat? Ze openen met ‘Hoop’ en eindigen met ‘Vreemdeling, ten slotte’. De gedichten laten zich lezen als een metamorfose van een geestelijke balling tot een intellectuele nomade tussen verschillende culturen in. In de twintig jaar die Verbannen woorden beslaat heeft niet alleen de schrijver zich ontwikkeld maar is ook detotalitaire vijand van het individu op mondiaal niveau verschoven van de Sovjet Unie naar de Arabische landen. Het eerste ‘Hoop’ staat paradoxaal genoeg in het teken van hét verbannen woord bij uitstek: Vrijheid, dat overigens verwijst naar Paul Éluards gedicht ‘Liberté’ uit 1942 dat destijds direct gegrift stond in het geheugen van Franse intellectuelen die zich verzetten tegen de Duitse bezetter.

Er waren andere, alle woorden uit het woordenboek.

Ik spreek over een tijd waarin

de woorden verdacht waren. Dichters werden

opgesloten.

Als hij is aangesloten bij de studenten van de Union Nationale des Étudiants Marocains, fanatiekelingen die zich met de ‘vurigheid van clandestiene conclaven’ verenigen tegen het bewind van Hassan II, weet de schrijver dat hij ook niet hun taal spreekt. De deuren zijn nog niet vergrendeld of twijfel is de lokalen van de UNEM binnengeslopen: in de dichter zelf. Na ‘Opstand / onderdrukking’, geschreven naar aanleiding van de opstand in Polen tijdens het Jaruzelski-bewind en het ‘Ideaal’, opgedragen aan Che Guevara (‘Die droom was tweedimensionaal, met rode en zwarte vlekken’), doet de schrijver afstand van het politiek engagement. Zo beschrijven de gedichten het ontstaan, de ‘genesis’, van het inzicht dat idealen niet bijdragen tot menselijk begrip en toenadering, maar dat de werkelijke strijd en rouw vreselijk eenzame dingen zijn, monsters waarvoor je in eerste instantie liever op de vlucht slaat. En zo wordt de politieke activiteit iets wat je niet kan zien, door Laroui omschreven als ‘Browniaanse beweging’, wat in de natuurkunde duidt op zo goed als onwaarneembare grillige beweginkjes in een onbeweeglijk geheel.

Onze dichters
wanneer zij het wagen lief te hebben
Helaas! er is niets op aarde

dat een dergelijk geweld verdient

(Dus worden ze verbrand)

Als ze alleen maar zongen
Lamia met de dikke lippen
Najla met het koeienoog
maar het is God O mijn God
van Hem houden zij
waanzinnig veel

tot de brandstapel toe

Vanavond

omdat het bloed tot rust komt

omdat de nederlaag is bezegeld
(de tulband heeft al
vijf eeuwen geleden verloren)
wilde hij liefhebben

onze dichter

zijn lot verbinden

maar waaraan?

Japanse machine latijnse LETTERS
Amerikaanse software
Lamia! Najla!

Vergeefs schreeuw je

Niets komt er Het voorhoofd bonst op de toetsen

Sfggejjjjjpelkpportyhh!

een ander woord voor wanhoop

[p. 49]

XXXIII
vreemdeling, ten slotte

 

Maak ik u bang, mevrouw?

 

Mijn neus mijn haren mijn schouders

 

mijn onbestemde zielenroerselen?

 

 

 

Maar nee, het is het dier dat u zenuwachtig maakt

 

misschien heb ik bloed aan mijn lippen

 

je ziet het druppen op de grond

 

en deze afschuwelijke vacht op mijn schouders

 

van welk wild dier heb ik dat afgerukt

 

na welke strijd na welke dood?

 

De huid afgestroopt van de beer de leeuw de griffioen

 

met alleen mijn handen misschien

 

en mijn tanden tot het uiterste

 

in zijn lillend vlees gezet

 

 

 

Ontwaak, mevrouw

 

dit is maar een Provençaals

 

stadje

 

een straat in de zon

 

ik koester me er

 

zonder iets van u te nemen

 

 

 

ik verwarm me bij hetzelfde vuur

 

ik aai hetzelfde hondje

 

(ongetwijfeld het uwe)

 

mijn tanden afgesleten

 

sinds honderdduizend generaties

Fouad Laroui

Uit: Verbannen woorden

Vassallucci (2002)

Mentaal geweld

Hierna begint een nieuwe aanzet van de Verbannen woorden. De dichter doolt door de moderne beschaving, de stad. Het is het moment van een culturele geboorte, die in zekere zin vervreemdt van de naakte geboorte uit de moeder. Maar het is ook de tijd dat de geschiedenis een cruciale wending neemt. Het religieus fanatisme van de Islam komt aan de macht in de Arabische landen. Of het nu godsdienstig fanatieken zijn of plunderende protestvoerders - ze dwingen hun bestaan af met mentaal geweld, dat geen ruimte laat voor eigen gevoelens of gedachten en waar een sterk persoon aan zal proberen te ontsnappen. Verbannen denken, verbannen woorden. Vanaf nu richt Laroui zich met zijn twijfel tot de absolute waarheid verkondigende ‘moslimbroeders’.

Wat is bijvoorbeeld wijsheid en wat een wijs man? ‘Een ontmoeting in Azemmour’ beschrijft de ontmoeting van twee culturen, de mohammedaanse en de Franse, die natuurlijk botsende wijsheidsidealen hebben. De ‘Wijze man van de wijk’ is blijkbaar de man die niet weg te branden is uit de moskee, overal een antwoord op heeft, namelijk een soera - hij kent maar één boek. En die nooit iets aan zijn baard doet. Hij noemt zich Al Hakím, in de klassieke traditie het woord voor Wijze; wanneer de klemtoon echter zo ligt: Al Hakím, is het een tiran uit de geschiedenis (eind 10e-begin 11e eeuw). Op de vragen waarmee het gedicht begint, Kun je deze fakkel volgen? / Deze halve maan? (kun je gehoorzamen en de Islam volgen?) kan uiteindelijk alleen maar dit als antwoord volgen:

heb altijd gelachen
om hoe die vent
in zijn baard zat te mompelen

Hoe kan het anders? Het Arabisch kent één woord voor ‘overtuiging’ en een ander woord voor ‘absolute overtuiging’. Geen plaats voor vragen, geen sprake van vermoedens of twijfels. Waarom maakt Laroui dan toch telkens aanstalten om met Al Hakim een dialoog aan te gaan, buigt hij steeds naar die mompelende man over? Buigt en deinst weer achteruit, buigt en deinst. Dat is de paradox van de Verbannen woorden, van alle communicatie en zeker van poëzie. Dichten is een poging een afwezigheid aanwezig te maken en het onbereikbare te bereiken. Dat is tegelijk wat de noodzaak van poëzie verklaart: deze biedt in de meeste gevallen inzichten, geen zekerheden buiten zichzelf om of absolute geloofsovertuigingen.

[p. 50]

Tussenruimte

Weet Laroui dan inderdaad en echt boven dit engagement en die tirannie uit te stijgen? Hij kan niet anders dan de dingen bij herhaling ondervragen - zoals de poëzielezer terug leest. En in bepaalde beelden blijft je blik haken.

Dat zijn de hond en het kruispunt.

De hond is hét dier van de Verbannen woorden.

Gedicht IX, ‘Het jaar van de hond’, opgedragen aan de slachtoffers van de afgelopen tien jaar noodtoestand in Algerije, eindigt met duizenden doden en het sterven van de hond aan het kruis.

In Algerije probeert men het woord ‘dichter’ te elimineren. De dichter wordt verbannen, wordt een zwerfhond die uit zijn omgeving is getrapt, verstoten en verjaagd. Daar is niets ergs aan voor een goedgelovige moslim, de Koran zegt immers dat de hond onrein is. Wel eens een Hakim met een hondje zien lopen? Dit dier zal je nooit of te nimmer aantreffen in het huis van Mohammed. Waar kan hij anders heen dan naar Jean, Jonathan, Pietje en Marietje die hem dolgraag verzorgen en knuffelen? Waar het om gaat voor die hond, staat precies in ‘Kruispunt van wegen’, gedicht X (!). Elke keer weer moet de schrijver bedenken dat hij gedwongen is een keus te maken, tussen ‘Hier’ en ‘Daar’, ‘tussen twee oevers’ en twee illusies misschien:

Iedere ochtend vraagt om een keus
(mijn kruis)

Hondenspecialisten hebben me trouwens verteld dat zelfs de grootste schoft week raakt bij het zien van een puppy (en ja, het is waar, een buurman met Ajax-sympathieën die ik later tijdens een van die fantastische huldigingen op het Leidseplein als scanderende en stenengooiende baviaan terugzag op tv, was ooit helemaal wild geworden van mijn hondje van drie maanden) en dat ook de schattigste hond rabiaat kan worden, soms doordat hij te veel vertroeteld wordt. Daarom zou iedereen zich in gedachten wat vaker moeten begeven in de tussenruimte tussen ‘hond en wolf, hond en mens’, waar Laroui over dicht. Entre chien et loup verkeren wil zeggen in de schemering staan, het moment dat noch dag noch nacht is. Tussen ‘hond en wolf, hond en mens’ houdt het zo letterlijk en tegelijk dichterlijk als het Frans is, en dat is maar goed ook. Het is de crux in het werk van Laroui: de hond, hier verjaagd daar omhelsd, moet kiezen voor zijn identiteit.

Dit houdt ook het pijnlijke einde in, ‘Vreemdeling, tenslotte’:

Maak ik u bang, mevrouw?

Er is geen ontkomen aan. Voor de dichter, maar ook voor de mevrouw en het ‘Berbermeisje uit Casablanca’. Ze staat tussen Nike en henna in. Bestaat er voor haar wel een vrije wil? Ze is gedwongen te kiezen tussen twee extremen. Het enige exempel dat ze heeft (Henna, van grootmoeders op moeder op dochter overgeleverd) of Nike: het moderne Westen. Wat voor haar alleen maar kan betekenen dat ze achterop de motor van een zwijntje wegscheurt. Maar haar tragiek is uiteindelijk die van alle kinderen van alle tijden: hoe kom je los van je ouders, de Geschiedenis, zonder die te verloochenen noch jezelf te vertrappen? De hond en de profeet, zij blijven Januskoppen waar wij iets persoonlijks mee moeten willen. Willen we tenminste niet door de geschiedenis worden vermorzeld.

Primo Levi wilde terecht niet op één lijn geplaatst worden met alle Wijzen en alle Hakims. Het enige wat hij kon doen is dichten. Dat lijkt ook Fouad Laroui, zich ten volle bewust van de gevaren van vals profetisme, met zijn XXXIII teksten te willen laten zien: woorden die dáár verbannen zijn, kunnen wel hier bestaan. Dichten is nooit een gratuite onderneming. Met deze bundel wil Laroui de twijfelachtige effectiviteit van het mohammedaanse geloof tegenover de effectiviteit van de poëzie stellen. Humor en twijfel blijken voor hem onmisbare ingrediënten. En wat mij van onschatbare waarde lijkt: hij geeft ons een inmiddels uitgesleten woord terug, waar we niet zonder kunnen. Het laat 20e-eeuwse ‘moet-kunnen-individu’ wordt hier opzij gezet door de individu als de kern van de mens die naar voren springt door verschillende culturen heen.

Verbannen woorden verscheen in maart van dit jaar bij Vassallucci en werd genomineerd voor de C. Buddingh'-prijs. In Frankrijk wordt het werk van Fouad Laroui uitgegeven door Julliard. Het essay Vreemdeling: aangenaam, en de vertalingen door Frans van Woerden Judith en Jamal, Kijk uit voor parachutisten en De tanden van de topograaf verschenen bij Van Oorschot. Kijk uit voor parachutisten is tevens als Rainbow-pocket verkrijgbaar.

[p. 51]