Passionate. Jaargang 9

[p. 54]

Drie keer Joop Massaker: Vaandragers literaire debuut
Nora Oomen Capteyn

Er is het een & ander nog niet gebundeld dat Vaandrager in de tweede helft van de jaren vijftig in tijdschriften als Proefschriften Gard Sivik publiceerde. Vooral het proza doet conventioneel aan in stijl, in de aanwezigheid van personages, van chronologie en plot. In thematiek sluit het aan bij het proza van Hermans, Mulisch en Reve uit die tijd.

Dat Vaandrager zijn oude verhalen later niet heeft gebundeld, komt waarschijnlijk niet voort uit zijn scepsis over de kwaliteit, want sommige verhalen zijn heel goed geslaagd. Ik denk dat hij deze verhalen al spoedig niet meer representatief genoeg vond voor zijn literaire aanpak en dat hij achteraf de epigonistische elementen erin betreurde. In zijn collageromans De reus van Rotterdam en De hef heeft hij zelfs ouder en ander werk opgenomen, schoolkrantstukjes en correspondentie. Niet het vroege proza: dat betreft immers geen jeugdzonden waarover nostalgisch geglimlacht kan worden, maar de eerste serieuze schreden op het pad van de literatuur.

Deze houding tegenover het vroege proza heeft er wel voor gezorgd dat we over drie gedrukte versies beschikken (zij het een gedeeltelijke eerste) van Leve Joop Massaker, de novelle waarmee Vaandrager in augustus 1960 zijn literaire debuut in boekvorm maakte. Wie deze versies met elkaar vergelijkt, kan jaren na dato over de schouder van de schrijver Vaandrager meekijken.

De jongen met het mes

De geschiedenis van Leve Joop Massaker is als volgt. ‘Eerste kennismaking met Joop Massaker’ verscheen in het literaire tijdschrift Maatstaf, in juni 1959. Het gaat om het begin van de novelle, waarin de verteller, het Rotterdams jongetje Casper Lampe, in een vakantiekolonie op een waddeneiland kennismaakt met een leeftijd- en stadgenoot. Joop Massaker, de jongen met het mes.

[p. 55]

In de boekeditie staat ‘Rotterdam, februari 1958, herschreven Ibiza, juli 1959’, zodat we mogen aannemen dat deze eerste kennismaking uit de versie van 1958 komt. Er is nog een andere voorpublicatie, ‘Eindelijk eens een mooi verhaal’, dat de passage uit de novelle behelst die volgt op het begin, waarin Casper getuige is van wrede, seksueel getinte rituelen met een mes door Joop en zijn zusje Thea. Deze verscheen in het tijdschrift Gard Sivik, jan/feb 1960. Deze tekst is op een paar verschillen in spelling en interpunctie na gelijk aan die van de boekuitgave en dateert dus uit de Ibiza-tijd.

Vaandrager vertelde over de novelle ter gelegenheid van de herdruk (De Bezige Bij) in 1974 dat Leve Joop Massaker een boek is ‘dat je in 1 ruk uitleest, en misschien nog weleens doorbladert, zoals Werther Nieland van Reve, of Het behouden huis van Hermans.’ Hierin heeft hij niet eens ongelijk. Zijn bewering dat hij het vanaf Ibiza naar Reinold Kuipers stuurde, die snel antwoordde dat hij het graag in de Boekvinkreeks van de Arbeiderspers wilde hebben lijkt me eveneens juist.

Maar Kuipers moet de Maatstaf-versie van het begin hebben gelezen en Vaandrager hebben geadviseerd er nog eens aan te sleutelen. Vaandrager vervolgt: ‘Ik was blij na een paar maanden pezen op het hete Ibiza’. Terwijl hij in 1960 toch noteerde dat hij de novelle herschreef in ‘juli’, een maand hoogstens dus. Maar misschien geldt dat pezen voor zijn destijdse schrijverij in het algemeen.

‘De kritieken waren prima,’ vervolgde Vaandrager in 1974, ‘toch moest en zou ik deze korte roman, die meteen uitverkocht raakte, bekorten.’ Het resultaat van Vaandragers inkorting verscheen als ‘Leve Joop Massaker’ in de prozabundel De avonturen van Cornelis Bastiaan Vaandrager 1. Ongekuist die in 1963 verscheen (herdruk 1989).

De schrijver met het snoeimes

Vergelijken wij het begin van de novelle met de voorpublicatie in Maatstaf, dan heeft Vaandrager inderdaad duchtig aan de novelle geschaafd. Verdwenen zijn de zorgvuldig gekozen formuleringen in lange zinnen met uitgebreide beschrijvingen vol adjectieven. Traditioneel en naturalistisch doet die voorpublicatie aan, net als sommige verhalen uit de jaren vijftig.

Toen Vaandrager in 1963 het materiaal weer bewerkte voor De avonturen van Cornelis Bastiaan Vaandrager heeft hij overigens meer gedaan dan bekorten. De zinnen zijn korter geworden, inderdaad, maar ook zijn beschrijvingen van de omgeving compacter en de naam van de hoofdpersoon, Casper Benjamin Lampe verving hij door zijn eigen naam (maar die van het vriendje Frans Verstruik niet).

Vaandrager zelf hierover in De reus van Rotterdam (p. 195-196): ‘Bij het herschrijven kwam ik erachter: overbodige schroom had mij weerhouden, meteen de juiste woorden te gebruiken.’ Hij gaf als voorbeelden dat hij ‘grappen’ wijzigde in ‘rotstreken,’ ‘klap’ in ‘oplazer’ en ‘drinken’ in ‘zuipen’.

Maar ook veranderen ‘geslacht’, ‘braaksel’, ‘gezicht’ en ‘bovenlijf’ in respectievelijk ‘stijve’, ‘kots’, ‘smoel’ en ‘tieten’. Hiermee sluit de stijl van de verteller meer aan bij die van de dialoog. De consistentie is in 1963 ook vergroot doordat Vaandrager de enkele passages waarin over zijn hoofdpersoon in de derde persoon enkelvoud werd verteld, verving door de eerste persoon.

Ingrijpender is dat Vaandrager de verleden tijd veranderde hij in de tegenwoordige. Hiermee is de derde versie van Leve Joop Massaker met Nooit meer slapen van W.F. Hermans uit 1966 een van de weinige Nederlandstalige prozateksten die geheel in de praesens worden verteld.

Een enkele keer bevat de versie van 1963 een toevoeging. Die moeten dus heel belangrijk zijn! De eerste is die waarin de verteller zich afvroeg wat er op de prentbriefkaart stond die hij met een vlugge krabbel naar zijn vriendje Frans in Rotterdam stuurde: een reddingsboot die op het strand getrokken wordt? ‘Kan wel’, is de toevoeging in 1963.

Net als ‘Li-Hang lees ik achter mekaar uit’, meer nadruk legt op de populaire cultuur door het noemen van een tweede titel uit de serie Dick Bos-boekjes die de verteller en zijn vader lezen.

Overigens is Vaandrager soms iets te drastisch met zijn snoeimes te werk gegaan. Voordat de verteller bij Joop Massaker thuis aanbelt, vernemen we dat die in een smal, donker zijstraatje van de Binnenweg woont. Dat laat Vaandrager weg in 1963, waardoor de Binnenweg uit de lucht komt vallen als de verteller het huis is uitgevlucht.

Ik wil een aantal passages uit de verschillende versies naast elkaar zetten. Een voordeel van deze methode is dat hiermee substantieel materiaal van de vroege Vaandrager zichtbaar wordt. Uiterst verrassend om te lezen hoezeer dit proza verschilt van de ready-made poëzie en het collageproza uit de jaren zestig en zeventig die het beeld van Vaandrager bepalen.

[p. 56]

I (Maatstaf 1959)

‘Niet alleen 's avonds in bed huilde ik, onder de harde lakens, mijn hoofd diep weggeduwd in het kussen, maar overdag evengoed. Velen zagen het dan en maakten een lange neus naar me. Met grote zelfbeheersing kon ik soms mijn tranen binnen houden en huilde ik inwendig. Een maal aan ons lot overgelaten, voorzover men dat kan zeggen onder de wakende, op straffen beluste arendsblikken van een leidster, zonderde ik me af als een uitgestoten verrader, sloop naar een afgelegen duinpan en wentelde mij snikkend in het zand, een halfdoodgetrapte vlinder. Moegeworden van het huilen, begon ik, nog nasnikkend, razendsnel een kuil te graven met mijn handen, tot mijn nagels er pijn van deden door het zand dat zich er onder ophoopte. Bij hoge uitzondering bereikte ik water.

De brieven die wij naar huis mochten schrijven, ondergingen een strenge censuur. In mijn eerste brief beschreef ik mijn heimwee zo schrijnend mogelijk. Ook uitte ik het verlangen naar het bijzijn van mijn ouders. Een verblijf op het eiland zou een groot feest kunnen zijn, maar dan zonder de leidsters, zonder de dikke padachtige rektor die vrijwel alleen bij de maaltijden verscheen en snauwend voor ging in het gebed, zonder de gemeenschappelijke maaltijden, zonder de nauwkeurige tijdstippen van slapen gaan en ontwaken.

De leidster wees me er op dat een dergelijke, daarbij in bevend handschrift opgestelde brief, niet verzonden kan worden. Ik zou mijn ouders ongerust maken, wat nooit mijn bedoeling kon zijn. Zij dikteerde enkele algemeenheden over het weer, het [goede] eten en de spelletjes waarmee wij op het strand en binnen bezig gehouden werden. Deze gegevens noteerde ik tam. Ook moest ik een tekening bijsluiten die ik van de vuurtoren gemaakt had, gezien vanaf mijn plaats in de eetzaal.

De middag van de vijfde dag. Regen. We brachten de middag door in de eetzaal, die nu als speelzaal dienst deed. De zaal was overbelast met kreten van jongens en meisjes die aan de sjoelbakken stonden of tafeltennis speelden. Anderen waren wat rustiger, verdiept in de problemen die meccanodozen en legpuzzels boden. Een leidster in een bruine manchesterrok zat in een hoek piano te spelen. Ze trachtte enkele kinderen die om haar heen stonden en die zonnen om weg te glippen, er toe te bewegen om mee te zingen.’

Wees eerlijk, dit is proza van een hoge kwaliteit. (Na deze passage komt die waarin de verteller voor het eerst kennismaakt met zijn antagonist Joop Massaker.) Maar eerst het begin van de novelle in boekvorm.

II (Boek 1960)

‘Was het de vierde dag, de vijfde? Waarom zat ik niet in mijn duinpan, afgezonderd van de anderen om er te huilen en kuilen te graven tot mijn nagels pijn deden door het zand dat zich er onder ophoopte?

Natuurlijk, het regende en we brachten de middag met spelletjes door in de eetzaal. Sjoelbakken, tafeltennissen of rustiger: meccanodozen en legpuzzels. In de hoek aan de piano een leidster in een bruine manchesterrok.’

Het kan nog korter.

III (De avonturen 1963)

‘Het regent, we brengen de middag met spelletjes in de eetzaal door. Sjoelbakken, tafeltennissen of rustiger: meccanodozen en legpuzzels. In de hoek aan de piano zit een leidster met een bruine manchester rok.’

Interessant is dat in zo'n ultrakorte omgeving opeens weer een werkwoord nodig is en het zitten van de pianoleidster weer wordt hersteld. Net als de verschillen die ik citeerde tussen het Maatstaf begin en de novelle symptomatisch zijn voor het geheel, zijn ook deze verschillen tussen 1960 en 1963 dat.

Een bewijs van het talent waarover Vaandrager beschikte is dat er geen favoriete versie valt aan te wijzen. Ze zijn alledrie de moeite waard.

Het zou De Bezige Bij sieren wanneer de uitgeverij de drie versies van Leve Joop Massaker herdrukte in één band.

‘Eerste kennismaking met Joop Massaker’. In Maatstaf, jrg. 7, nr. 3, juni 1959, p. 192-206.

‘Eindelijk eens een mooi verhaal’. In Gard Sivik, jrg. 4, nr. 15/16, januari/februari 1960, ongenummerd.

Leve Joop Massaker. Amsterdam 1960. De Arbeiderspers, Boekvink nr. 85. In 1974 herdrukt door De Bezige Bij.

‘Leve Joop Massaker’. In De avonturen van Cornelis Bastiaan Vaandrager 1. Ongekuist. Den Haag-Rotterdam 1963, Nijgh & Van Ditmar. In 1989 herdrukt door De Bezige Bij.

[p. 57]