Passionate. Jaargang 9

[p. 26]

Woorden komen en woorden gaan
Jan Oudenaarden

Ik was eens op bezoek bij Henk de Rek, een boekdrukker die toen op de Henegouwerlaan woonde. Henk was een oude vriend van Cor Vaandrager en net als hij afkomstig uit Rotterdam-Zuid. Henk groeide op aan de Lange Hilleweg, Cor aan de Brielselaan. Henk en Cor bezochten dezelfde undergroundcafés van Rotterdam-Zuid, zoals de Kroonkurk aan het Karel de Stouteplein en de Paradise van William Scholsberg op Katendrecht. Tijdens mijn bezoek vroeg Henk ineens: ‘Weet jij eigenlijk wie die Henk is uit de regel “Als ze zich maar wassen, Henk”?’

Deze bewuste regel is een zin in het gedicht (eigenlijk een cyclus) ‘De liefde’ uit Vaandragers bundel Gedichten uit 1967. Veel literatuurvorsers zullen zich in de loop der tijd hebben afgevraagd wie die ‘ze’ zijn, maar vooral: wie is die Henk?

Ik dacht na, maar wist het niet. In 1966 had Henk Hofland de redactie van De Nieuwe Stijl geïnterviewd: Vaandrager, Sleutelaar, Armando en Verhagen, plus beeldend kunstenaar Henk Peeters van de groep zero. In het boek De Nieuwe Stijl 1959-1966 uit 1989 staat een woordelijk verslag van het gesprek, maar deze zin komt daar niet in voor. Niettemin zei ik: ‘Henk Hofland?’ Schamper gelach. Henk schudde zijn hoofd. ‘Henk Peeters?’ Ook mis. ‘Henk Jonker, de fotograaf?’ De Henk uit de dichtregel van Cor was volgens Henk de Rek Henk de Rek, dezelfde die tegenover me zat.

In de periode dat Cor op de Sumatraweg op Katendrecht woonde, zocht Henk hem wel eens op. Cor en Henk waren een keer de straat op gegaan, misschien wel naar de Paradise. Na zoveel jaar wist Henk dat

[p. 27]

Jan Oudenaarden en Vaandrager, Zaal De Unie, Rotterdam 1987 Foto Wim de Boek

niet meer. Ze passeerden in ieder geval enige publieke vrouwen, wat destijds op Katendrecht niet ongewoon was. Die waren dus de ‘ze’. Vervolgens had Cor de gedenkwaardige woorden gesproken: ‘Als ze zich maar wassen, Henk’. En diezelfde woorden stonden later in een dichtbundel van Cor Vaandrager en zo was Henk de Rek vereeuwigd, zonder dat iemand, behalve Henk zelf dan, het wist. En toen Henk het mij vertelde, wist ik het ook.

In 1981 verscheen bij De Bezige Bij het boek Vaandrager's totale poëzie. De net genoemde regel uit de cyclus ‘De liefde’ staat daarin op pagina 135. In een Aantekening aan het eind van het boek (zelfs nog na de inhoudsopgave) schrijft HS [Hans Sleutelaar]: ‘Totale poëzie van C.B. Vaandrager bevat alle tussen 1958 en 1974 in boekvorm en tijdschriften verschenen gedichten, gerangschikt naar jaartal van publicatie.’ De titel van het boek is dubbelzinnig. Hij suggereert, zoals HS schrijft, dat alle tot dan verschenen gedichten zijn opgenomen, maar hij verwijst ook naar een dichtregel (uit 1966) van Sleutelaar zelf: ‘Wollt Ihr die totale Poesie’. Met andere woorden: de titel van de verzamelbundel verwijst zowel naar de dichter als naar de samensteller.

Totale poëzie bevat de poëzie van Vaandrager, maar vertelt niets over zijn manier van schrijven, niets over hoe de gedichten tot stand kwamen. Alleen op het achterplat schrijft Hans Sleutelaar iets over de taal waarin Cor dichtte: ‘In wat wij destijds met taal wilden doen, is Vaandrager het verst gegaan. Op elke

[p. 28]

bladzijde van dit boek zegt hij ongewone dingen in doodgewone woorden. Stelselmatig is hij bezig het geijkte woord opnieuw te ijken.’

Dit vertelt iets over het ontstaan van een tekst van Cor Vaandrager, maar niets over de bron. Uit het verhaal van Henk de Rek blijkt dat de bron van een dichtregel heel goed een zin uit een willekeurig gesprek kan zijn. Deze methode gebruikte hij in zijn latere bundels Metalon en Sampleton veel vaker, maar ook andere bronnen werden door Cor aangeboord.

In 1960 verscheen als nummer 292/293 (een dubbelnummer) van de Zwarte Beertjes-serie van uitgeverij A.W. Bruna & Zoon uit Utrecht een boek met de titel Rotterdam. Herman Besselaar schreef de teksten en de foto's waren van Henk Jonker. Alle facetten van Rotterdam komen er in aan bod. Een uitgebreide tekst vult de eerste helft van het boek, dat drietalig is: Nederlands, Engels en Duits. Bij de foto's staan slechts korte tekstjes, ook in drie talen. Ruim veertig jaar na verschijnen is het nog steeds het doorkijken waard, wat bewijst dat Henk Jonker niet een van de minsten was. Een belangrijke rol in de foto's is weggelegd voor de Nieuwe Maas, de levensader van de stad. Foto 6 is een opname van de rivier met een binnenvaartschip en op de achtergrond havenkranen. Foto 7 toont zowel de Koninginnebrug als de Hefbrug in geopende toestand. Bij foto 6 schreef Besselaar als onderschrift:

Beweeglijk (de rivier)

Along the busy river

Bewechlich (der Flusz)

En bij foto 7:

En beweegbaar (de bruggen)

Bridges rise for the passage of ships

(bridges across the Koningshaven)

Und bewegbar (die Brücke)

Deze teksten blijken de basis te vormen voor Cors gedicht ‘Vreemdelingenverkeer’ uit de serie ‘Made in Rotterdam’, dat op pagina 87 in Totale poëzie is te vinden:

Beweeglijk (de rivier)
en beweegbaar (de brug)

Busy (the river)
and movable (the bridge)

Bewechlich (der Fluß)
und bewegbar (die Brücke)

Vloeiend Nederlands
vloeiend Engels en
vloeiend Duits.

Ook de teksten die de basis vormen voor de gedichten in de bundel Martin, waarom hebben de giraffe... uit 1973 heb ik achterhaald. Ze komen uit een vooroorlogs boek met de titel Rapport over een onderzoek naar de woordenschat van leerlingen van een aantal openbare scholen te Rotterdam ingesteld bij hun toelating tot de aanvangsklassen dezer scholen in maart en september 1938. Het Rapport met de lange naam werd samengesteld door de zogenaamde Woordenschatcommissie 1938 en werd in 1939 uitgegeven bij J.B. Wolters uit Groningen en Batavia. De kinderen die voor het onderzoek werden getest gaven, toen zij vijftig foto's te zien kregen, allerlei antwoorden, gewone en heel bijzondere. Die staan allemaal in het Rapport en daaruit destilleerde Vaandrager 49 gedichten in dezelfde volgorde als in het Rapport.

Ik zal een voorbeeld geven.

Bij foto 30, van een stofzuiger, staat in het rapport: ‘Aardige omschrijvingen werden soms geschreven door kinderen, die blijkbaar het ding heel goed kenden, maar het woord niet konden produceren: voor de grond schoon te maken, waar je de grond mee veegt, om kleed schoon te maken, om vuil op te zuigen, vuilopstrijker, stofmachine, mattenschoonmaker, vloerveger, vloerstoffer, stofveger, rolveger, veger“ding”, schuiver, stoffer. Eén kind noemt de stofzuiger “dinges”. Waarom ook niet?’

Na een behandeling door Cor Vaandrager veranderde deze tekst in:

[p. 29]

Stofzuiger

 

Om kleed schoon te make,

 

om vuil op te zuige.

 

Voor grond schoon te make,

 

waar je grond mee veeg.

 

Matteschoonmaker, rolveger, stof-

 

machine, stofveger, vegerding,

 

vloerstoffer, vloerveger, vuil-

 

opstrijker.

 

Schuiver, stoffer.

 

Dinges, waarom ook nie?

Een ander voorbeeld, foto nr. 47, toont een autoped. In het Rapport staat: ‘Vrijwel geen afwijkingen vinden wij voor dit woord aangetekend. Bij autostep heeft het kind gedacht aan het opstappen (in analogie aan “steppen op een fiets”). Deze afwijking werd speciaal in Hoek van Holland genoteerd.’ In de bundel Martin etc... luidt het gedicht:

Autostep: gedag aan opstappe,
analoog aan steppe op fiets.
Speciaal Hoek van Holland. Verder
vrijwel geen afwijkinge.

En zo werden 49 teksten uit het rapport met een kleine aanpassing tot een Vaandrager-tekst. Het is opmerkelijk dat in Vaandragers dichtbundel het gedicht ‘Zaag’, het laatste woord, nummer 50, uit de serie in het Rapport, ontbreekt. Is hier opzet in het spel, was de dichtader dichtgeslibd of ging het laatste gedicht verloren?

In 1963 publiceerde Cor Vaandrager in nummer 5 van Randstad, het literaire blad in boekvorm, op de pagina's 114 t/m 118 de uit vijf gedichten bestaande cyclus ‘Koningin van de Maas’. Toen ik Hans Sleutelaar jaren na het verschijnen van Vaandrager's totale poëzie vroeg, waarom hij als samensteller deze cyclus niet in het verzameld werk had opgenomen, hoefde hij niet lang na te denken. ‘Vergeten,’ zei hij. Dat was een eerlijk antwoord. ‘Dus niet omdat je ze niet goed vond?’ vroeg ik nog, maar nee, gewoon vergeten. In het laatste gedicht van deze cyclus (nr. 5) staat Cor Vaandrager voor een geopende Koninginnebrug. Het ontlokt hem de ontboezeming: ‘Een brug, een onmogelijke brug is dat.’ Waarom de brug open stond, schrijft hij in de volgende regel: ‘Er passeert stervenslangzaam 1 elevator.’

Het is een prachtige regel, die dus ten onrechte ontbreekt in de Totale poëzie. Die zin verdiende meer aandacht en in de geest van Cor Vaandrager heb ik daar iets aan gedaan. Ik heb hem hergebruikt. In 1986 bestond mijn bijdrage aan de door Cor de Back samengestelde verhalenbundel Rotterdam prozaïsch uit het verhaal ‘Het tunnelmonster’. Daarin schrijf ik op pagina 86: ‘We verveelden ons. Voor de Wilhelminakade lagen twee zeekastelen van de Holland-Amerika Lijn. Een elevator passeerde stervenslangzaam in de richting van de Maashaven en in tegenovergestelde richting zette een Spaanse vrachtboot uit Valencia koers naar zee.’

Ruim een jaar later ontmoette ik Cor Vaandrager in café Timmer op de Oude Binnenweg. Na wat plichtplegingen zei hij enigszins verontwaardigd, dat hij had gelezen dat ik een regel van hem in een verhaal van mij had gebruikt. ‘Dat klopt,’ zei ik. ‘Maar zoiets doe je toch niet,’ verweet Cor me. ‘Als iemand nou dood is, dan is het wat anders.’ Ik sputterde wat tegen. ‘Je doet zelf niet anders,’ zei ik, maar Cor bleef het maar niks vinden.

Cor Vaandrager is nu tien jaar dood. Ik heb zo'n idee dat hij het nu wel goed vindt.